‘‘กตมานิ , ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ ; อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ

‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ…เป.… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ ญาณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ ญาณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ ญาณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ ญาณํ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํฯ อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนี’’ติฯ จตุตฺถํฯ

5. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ

[35] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ? ‘โน กลฺโล ปญฺโห’ติ ภควา อโวจ, ‘กตมํ ชรามรณํ , กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺญํ ชรามรณํ อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ, อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ , ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ

‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺญา ชาติ อญฺญสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติฯ

‘‘กตโม นุ โข, ภนฺเต, ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตโม ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺโญ ภโว อญฺญสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป.… ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’’นฺติฯ

‘‘กตเม นุ โข, ภนฺเต, สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปญฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตเม สงฺขารา กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อญฺเญ สงฺขารา อญฺญสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติฯ

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชรามรณํ, อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานิฯ

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘อญฺญา ชาติ, อญฺญสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานิฯ

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ กตโม ภโว…เป.… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิญฺญาณํ…เป.…ฯ

‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิฯ ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อญฺเญ สงฺขารา, อญฺญสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อญฺญํ ชีวํ, อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วาฯ สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติฯ ปญฺจมํฯ

6. ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ

[36] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ

‘‘‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว , โย วเทยฺย, ‘อญฺญํ ชรามรณํ, อญฺญสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยญฺชนเมว นานํฯ ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติฯ เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติฯ