อิธ โน, ภนฺเต, ภควา กิํวาที กิมกฺขายี กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?

‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อุปวาณ, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยาฯ กิํ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจฯ อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ ฐานํ อาคจฺเฉยฺยฯ

‘‘ตตฺร, อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยาฯ

‘‘ตตฺร , อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญ ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ เยปิ เต…เป.… เยปิ เต…เป.… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปญฺญเปนฺติ, เต วต อญฺญตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. ปจฺจยสุตฺตํ

[27] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ…เป.… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชราฯ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ มรณํฯ อิติ อยญฺจ ชรา อิทญฺจ มรณํฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํฯ ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ

‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป.… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว , ผสฺโส… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ… กตมญฺจ, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ…?

‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรฯ อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขาราฯ อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธฯ อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ

‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ปจฺจยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติฯ อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน ญาเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปญฺโญ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺฐติ อิติปี’’ติฯ สตฺตมํฯ

8. ภิกฺขุสุตฺตํ

[28] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘ตตฺร โข…เป.… อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชรามรณํ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติ, ชาติํ ปชานาติ…เป.… ภวํ ปชานาติ… อุปาทานํ ปชานาติ… ตณฺหํ ปชานาติ… เวทนํ ปชานาติ… ผสฺสํ ปชานาติ… สฬายตนํ ปชานาติ… นามรูปํ ปชานาติ… วิญฺญาณํ ปชานาติ… สงฺขาเร ปชานาติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ , สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ปชานาติฯ

‘‘กตมญฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชราฯ