ยายํ, ภิกฺขุ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนธาตุ – อยํ ธาตุ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปตฺตพฺพา ฯ ยายํ, ภิกฺขุ, สญฺญาเวทยิตนิโรธธาตุ – อยํ ธาตุ นิโรธสมาปตฺติ ปตฺตพฺพา’’ติฯ ปฐมํฯ

2. สนิทานสุตฺตํ

[96] สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป.… ‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ วิหิํสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ’’ฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, สนิทานํ อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ วิหิํสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ? กามธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามสญฺญา, กามสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามสงฺกปฺโป, กามสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามจฺฉนฺโท, กามจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามปริฬาโห, กามปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามปริเยสนาฯ กามปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ตีหิ ฐาเนหิ มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสาฯ

‘‘พฺยาปาทธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทสญฺญา, พฺยาปาทสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทสงฺกปฺโป…เป.… พฺยาปาทจฺฉนฺโท… พฺยาปาทปริฬาโห… พฺยาปาทปริเยสนา… พฺยาปาทปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ตีหิ ฐาเนหิ มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสาฯ

‘‘วิหิํสาธาตุํ , ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิหิํสาสญฺญา; วิหิํสาสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิหิํสาสงฺกปฺโป…เป.… วิหิํสาฉนฺโท… วิหิํสาปริฬาโห… วิหิํสาปริเยสนา… วิหิํสาปริเยสนํ, ภิกฺขเว , ปริเยสมาโน อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน ตีหิ ฐาเนหิ มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสาฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ สุกฺเข ติณทาเย นิกฺขิเปยฺย; โน เจ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ขิปฺปเมว นิพฺพาเปยฺยฯ เอวญฺหิ, ภิกฺขเว, เย ติณกฏฺฐนิสฺสิตา ปาณา เต อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยุํฯ

เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อุปฺปนฺนํ วิสมคตํ สญฺญํ น ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, โส ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ; กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขาฯ

‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาวิตกฺโก, โน อนิทานํฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, สนิทานํ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทวิตกฺโก, โน อนิทานํ; สนิทานํ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาวิตกฺโก, โน อนิทานํ? เนกฺขมฺมธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมสญฺญา, เนกฺขมฺมสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, เนกฺขมฺมสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท, เนกฺขมฺมจฺฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมปริฬาโห, เนกฺขมฺมปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เนกฺขมฺมปริเยสนา; เนกฺขมฺมปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน สุตวา อริยสาวโก ตีหิ ฐาเนหิ สมฺมา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสาฯ

‘‘อพฺยาปาทธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทสญฺญา, อพฺยาปาทสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อพฺยาปาทสงฺกปฺโป…เป.… อพฺยาปาทจฺฉนฺโท… อพฺยาปาทปริฬาโห… อพฺยาปาทปริเยสนา, อพฺยาปาทปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน สุตวา อริยสาวโก ตีหิ ฐาเนหิ สมฺมา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสาฯ

‘‘อวิหิํสาธาตุํ , ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาสญฺญา , อวิหิํสาสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาสงฺกปฺโป, อวิหิํสาสงฺกปฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาฉนฺโท, อวิหิํสาฉนฺทํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาปริฬาโห, อวิหิํสาปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อวิหิํสาปริเยสนา; อวิหิํสาปริเยสนํ, ภิกฺขเว, ปริเยสมาโน สุตวา อริยสาวโก ตีหิ ฐาเนหิ สมฺมา ปฏิปชฺชติ – กาเยน, วาจาย, มนสาฯ

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ สุกฺเข ติณทาเย นิกฺขิเปยฺย; ตเมนํ หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ ขิปฺปเมว นิพฺพาเปยฺยฯ เอวญฺหิ, ภิกฺขเว, เย ติณกฏฺฐนิสฺสิตา ปาณา เต น อนยพฺยสนํ อาปชฺเชยฺยุํฯ

เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อุปฺปนฺนํ วิสมคตํ สญฺญํ ขิปฺปเมว ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ, โส ทิฏฺเฐ เจว ธมฺเม สุขํ วิหรติ อวิฆาตํ อนุปายาสํ อปริฬาหํ; กายสฺส จ เภทา ปรํ มรณา สุคติ ปาฏิกงฺขา’’ติฯ ทุติยํฯ

3. คิญฺชกาวสถสุตฺตํ

[97] เอกํ สมยํ ภควา ญาติเก วิหรติ คิญฺชกาวสเถฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘ธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สญฺญา, อุปฺปชฺชติ ทิฏฺฐิ, อุปฺปชฺชติ วิตกฺโก’’ติฯ เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา กจฺจาโน [สทฺโธ กจฺจาโน (ก.)] ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ยายํ, ภนฺเต, ทิฏฺฐิ – ‘อสมฺมาสมฺพุทฺเธสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา’ติ, อยํ นุ โข, ภนฺเต, ทิฏฺฐิ กิํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตี’’ติ?

‘‘มหติ โข เอสา, กจฺจาน, ธาตุ ยทิทํ อวิชฺชาธาตุฯ หีนํ , กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ หีนา สญฺญา, หีนา ทิฏฺฐิ, หีโน วิตกฺโก, หีนา เจตนา, หีนา ปตฺถนา, หีโน ปณิธิ, หีโน ปุคฺคโล, หีนา วาจา; หีนํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ; หีนา ตสฺส อุปปตฺตีติ วทามิฯ

‘‘มชฺฌิมํ , กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ มชฺฌิมา สญฺญา, มชฺฌิมา ทิฏฺฐิ, มชฺฌิโม วิตกฺโก, มชฺฌิมา เจตนา, มชฺฌิมา ปตฺถนา, มชฺฌิโม ปณิธิ, มชฺฌิโม ปุคฺคโล, มชฺฌิมา วาจา; มชฺฌิมํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ; มชฺฌิมา ตสฺส อุปปตฺตีติ วทามิฯ

‘‘ปณีตํ, กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปณีตา สญฺญา, ปณีตา ทิฏฺฐิ, ปณีโต วิตกฺโก, ปณีตา เจตนา, ปณีตา ปตฺถนา, ปณีโต ปณิธิ, ปณีโต ปุคฺคโล, ปณีตา วาจา; ปณีตํ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ; ปณีตา ตสฺส อุปปตฺตีติ วทามี’’ติฯ ตติยํฯ