ยถา หิ อาทาเสน สตฺตานํ มุเข มลโทสหรณํ, เอวํ อิมินาปิ สุตฺเตน โยคีนํ มุเข มลโทสหรณํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิมินา สุตฺเตน กิเลเส มทฺทิตฺวา สมถาธิคเมน โยคิโน ชยปฺปตฺตา; ตสฺมา อมตปุรปฺปเวสเน อุคฺโฆสนมหาเภริตาย จ อมตทุนฺทุภิฯ อิธ วุตฺตนฺติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตํฯ อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ อนุตฺตรภาวโต กิเลสสงฺคามวิชโย, ‘‘วิเชติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนา

[133] สมญฺญายติ เอตายาติ สมญฺญา, นามนฺติ อตฺโถฯ อยมยํ นามาติ ปญฺญาเปนฺติ เอตาย, ตถาปญฺญาปนมตฺตนฺติ วา ปญฺญตฺติ, นามเมวฯ เตนาห ‘‘ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติฯ เสเสสุปีติ ‘‘ปณฺฑวสฺส ปพฺพตสฺสา’’ติอาทีสุ ตีสุ วาเรสุปิฯ

สมุฏฺฐานํ ตาว สุตฺตสฺส กเถตฺวา อตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปพฺพเตหิ อตฺโถติ น ภควโต ปพฺพเตหิ กถิเตหิ อตฺโถ อตฺถิฯ อิสิคิลิภาโวติ อิสิคิลินามตาฯ อิตีติ อิมินา การเณน, อิมํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ อเวกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ

เจติยคพฺเภติ เจติยฆเร เจติยสฺส อพฺภนฺตเรฯ ยมกมหาทฺวารนฺติ ยมกกวาฏยุตฺตํ มหนฺตํ ทฺวารํฯ ทฺเวธา กตฺวาติ ปพฺพตสฺส อพฺภนฺตเร มณฺฑปสงฺเขเปน เลณํ นิมฺมินิตฺวา ทฺเวธา กตฺวา ตทา เต ตตฺถ วสิํสุฯ

วสิตกาลญฺจ กเถนฺโต เตสํ มาตุยา ยาว ตติยภวโต ปฏฺฐาย สมุทาคมํ ทสฺเสตุํ, ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปตฺเถสีติ ตสฺสา กิร เขตฺตกุฏิยา วีหโย ภชฺชนฺติยา ตตฺถ มหากรญฺชปุปฺผปฺปมาณา มหนฺตา มโนหรา ปญฺจสตมตฺตา ลาชา ชายิํสุฯ สา ตา คเหตฺวา มหนฺเต ปทุมินิปตฺเต ฐเปสิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ ตสฺสา อนุคฺคหตฺถํ อวิทูเร เขตฺตปาฬิยา คจฺฉติฯ

สา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา สุปุปฺผิตํ มหนฺตํ เอกํ ปทุมํ คเหตฺวา ตตฺถ ลาเช ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา, ‘‘อิมสฺส, ภนฺเต, ปุญฺญสฺส อานุภาเวน อานุภาวสมฺปนฺเน ปญฺจสตปุตฺเต ลเภยฺย’’นฺติ ปญฺจ ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิฯ ตสฺมิํเยว ขเณติ ยทา สา ยถาวุตฺตํ ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ; ตสฺมิํเยว ขเณ ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา สมฺภตสมฺภารา ปริปกฺกปจฺเจกโพธิญาณา ตสฺเสว ปจฺเจกพุทฺธสฺส มธุรมํสํ ทตฺวา, ‘‘เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถยิํสุฯ อตีตาสุ อเนกชาตีสุ ตสฺสา ปุตฺตภาเวน อาคตตฺตา ตถา เตสํ อโหสีติ วทนฺติฯ ปาทุทฺธาเรติ ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธาเรฯ ปาทุทฺธารสีเสน เจตฺถ นิกฺขิปนํ อาหฯ

คพฺภมลํ นิสฺสายาติ พหิ นิกฺขนฺตํ คพฺภมลํ นิสฺสยํ กตฺวา สํเสทชภาเวน นิพฺพตฺตา ฯ โอปปาติกภาเวนาติ เกจิฯ ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวาติ วิปสฺสนํ อารภิตฺวาฯ วิปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนาปุพฺพิกา สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนปุพฺพิกา จ, สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อนิจฺจลกฺขเณ ทิฏฺเฐ, ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ เสสลกฺขณานิ สุวิญฺเญยฺยาเนว โหนฺติฯ ปจฺเจกโพธิญาณํ นิพฺพตฺตยิํสูติ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปานํ สตสหสฺสญฺจ ปจฺเจกโพธิปารมิตาย ปรินิปฺผนฺนตฺตา ญาณสฺส ปริปากตฺตา วุตฺตนเยน สยเมว วิปสฺสนํ ปวตฺเตตฺวา มตฺถกํ ปาเปตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ อธิคจฺฉิํสุฯ สพฺเพปิ เต ตํเยว คาถํ อภาสิํสูติ อาห – ‘‘อยํ เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสี’’ติฯ

สโรรุหนฺติ สรสิ ชาตํฯ ปทุมปลาสปตฺตชนฺติ ขุทฺทกมหนฺเตหิ กมลทเลหิ สหชาตํฯ ขุทฺทกมหนฺตกมลทลสงฺขาตานิ วา ปทุมปลาสปตฺตานิ เอตฺถ สนฺตีติ ปทุมปลาสปตฺตํ, ปทุมคจฺฉํฯ ตตฺถ ชาตนฺติ ปทุมปลาสปตฺตชํฯ สุปุปฺผิตนฺติ สุฏฺฐุ ปุปฺผิตํ สมฺมา วิกสิตํฯ ภมรคณานุจิณฺณนฺติ ภมรคเณหิ อนุกุลญฺเจว อนุปริพฺภมิตญฺจฯ อนิจฺจตายุปคตนฺติ ขเณ ขเณ วณฺณเภทาทิวเสน อนิจฺจตาย อุปคตํฯ วิทิตฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ชานิตฺวาฯ เอโก จเรติ ตสฺมา อญฺโญปิ มาทิโส โหตุกาโม เอวํ ปฏิปชฺชิตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติฯ

[135] สติสารสีลสาราทิสมนฺนาคมเนน สตฺเตสุ สารภูตาฯ สพฺพโส วฏฺฏทุกฺขสฺส วิคตตฺตา นิทฺทุกฺขาฯ สมุจฺฉินฺนตณฺหตาย นิตฺตณฺหาฯ มานจฺฉิโทติ ถุติวจนํฯ

เอเตสํ เอกนามกาเยวาติ เอเตสํ อาคตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปาฬิยํ อนาคตา อญฺเญ ปจฺเจกพุทฺธา สมานนามกา เอวฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏีกรณตฺถํ ‘‘อิเมสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิสุํ วิสุํ อวตฺวาติ ปจฺเจกํ สรูปโต อวตฺวาฯ อญฺเญ จาติ อสาธารณตฺตา อาหฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิสิคิลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. มหาจตฺตารีสกสุตฺตวณฺณนา

[136] โทเสหิ อารกาติ อริยํฯ เตนาห ‘‘นิทฺโทส’’นฺติฯ สา ปน นิทฺโทสตา โลกุตฺตรภาเวน สวิเสสาติ อาห ‘‘โลกุตฺตร’’นฺติฯ สมฺมา สุนฺทโร ปสตฺโถ นิยฺยานิโก สมาธิ สมฺมาสมาธีติ อาห – ‘‘สมฺมาสมาธินฺติ มคฺคสมาธิ’’นฺติฯ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลํ ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตายาติ อุปนิสํ, การณนฺติ อาห – ‘‘สอุปนิสนฺติ สปฺปจฺจย’’นฺติฯ ปริกโรติ ปริวาเรตีติ ปริกฺขาโรติ อาห – ‘‘สปริกฺขารนฺติ สปริวาร’’นฺติฯ

ปริวาริตาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน ปริวารนฺเตหิ วิย อุปคตาฯ ปุเรจาริกาติ วุฏฺฐานคามินิภาวนา สหชาตาทิปจฺจยวเสน ปจฺจยตฺตา ปุรสฺสราฯ เตนาห – ‘‘วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิ จา’’ติฯ อิทานิ ตานิ กิจฺจโต ทสฺเสตุํ, ‘‘วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริวีมํสคฺคหณํ ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตุปฺปาเท วีมํสาธิปเตยฺเยน ปวตฺติยา สมฺมาทิฏฺฐิยา ปุพฺพงฺคมภาวทสฺสนตฺถํฯ เตนสฺส มคฺคสมาธิสฺส นานาขณิกํ ปุพฺพงฺคมภาวํ ทสฺเสติฯ วีมํสนปริโยสาเนติ ตถาปวตฺตอนุโลมญาณสฺส โอสาเนฯ ภูมิลทฺธํ วฏฺฏํ สมุคฺฆาฏยมานาติ อตฺตโน สนฺตาเน ทีฆรตฺตํ อนุสยิตํ กิเลสวฏฺฏํ สมุจฺฉินฺทนฺติฯ วูปสมยมานาติ ตสฺเสว เววจนํฯ วูปสมยมานาติ วา ตโต เอว อวสิฏฺฐมฺปิ วฏฺฏํ อปฺปวตฺติกรณวเสน วูปสเมนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติฯ สาติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ