เมนู

‘‘อาคมนียปฏิปทา ปน น กถิตา’’ติ อิทํ สวิเสสํ อชฺฌุเปกฺขสฺส อกถิตตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิกฺขมนเทสนนฺติ นิกฺขมนุปายํ เทสนํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เทวทหสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนา

[21] เอเกติ เอตฺถ เอก-สทฺโท อญฺญตฺโถ, น คณนาทิอตฺโถติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกจฺเจ’’ติ อาหฯ ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘สนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน เตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺฉินฺนตา; ตโต จ เนสํ มิจฺฉาคหณโต สิถิลกรณวิเวจเนหิ อตฺตโน เทสนาย กิจฺจการิตา อวิตถตา จ ทีปิตา โหติฯ ปรมตฺถสมณพฺราหฺมเณสุ อปรนฺตกปฺปิกตาย เลโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘ปริพฺพชุปคตภาเวนา’’ติอาทิฯ สสฺสตาทิวเสน อปรนฺตํ กปฺเปนฺตีติ อปรนฺตกปฺปิโน, เต เอว อปรนฺตกปฺปิกาฯ ยสฺมา เตหิ อปรนฺตํ ปุริมตรสิทฺเธหิ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺเปหิ กปฺเปตฺวา อาเสวนพลวตาย จ วิกปฺเปตฺวา อปรภาคสิทฺเธหิ อภินิเวสภูเตหิ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาเหหิ คณฺหนฺติ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺติ; ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อปรนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตี’’ติฯ ตณฺหุปาทานวเสน กปฺปนคหณานิ เวทิตพฺพานิฯ ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ มหานิทฺเทเส อุทฺทานโต สงฺเขปโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนาติ ตณฺหาย ทิฏฺฐิยา จ วเสนฯ ทิฏฺฏิยา วา อุปนิสฺสยภูตาย สหชาตาย อภินนฺทนกาย จ ตณฺหาย สสฺสตาทิอากาเรน อภินิวิสนฺตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส จ วเสนฯ อนาคตธมฺมวิสยาย อธิปฺเปตตฺตา อนาคตกาลวาจโก อิธ อปร-สทฺโทฯ รูปาทิขนฺธวินิมุตฺตสฺส กปฺปนวตฺถุโน อภาวา อนฺต-สทฺโท ภาควาจโกติ อาห – ‘‘อนาคตํ ขนฺธโกฏฺฐาส’’นฺติฯ กปฺเปตฺวาติ จ ตสฺมิํ อปรนฺเต ตณฺหาย นาภินิเวสานํ สมตฺตนํ ปรินิฏฺฐาปนมาหฯ ฐิตาติ ตสฺสา ลทฺธิยา อวิชหนํฯ

อนุคตาติ อารมฺมณกรณวเสน อนุ อนุ คตา อปรนฺเต ปวตฺตาฯ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ วิสโย หิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อปรนฺโตฯ

วิสยภาวโต เอว หิ โส ตสฺสา อาคมนฏฺฐานํ อารมฺมณปจฺจโย จาติ วุตฺตํ ‘‘อาคมฺม ปฏิจฺจา’’ติฯ อธิวจนปทานีติ ปญฺญตฺติปทานิ, ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิสทฺโท วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺติยา อธิวจนํ ปญฺญตฺติฯ อถ วา อธิ-สทฺโท อุปริภาเว, วุจฺจตีติ วจนํ, อุปริ วจนํ อธิวจนํ, อุปาทานภูตรูปาทีนํ อุปริ ปญฺญาปิยมานา อุปาทาปญฺญตฺตีติ อตฺโถ, ตสฺมา ปญฺญตฺติทีปกปทานีติ อตฺโถฯ ปญฺญตฺติมตฺตญฺเหตํ วุจฺจติ, ยทิทํ, ‘‘อตฺตา โลโก’’ติ จ, น รูปเวทนาทโย วิย ปรมตฺโถฯ อธิกวุตฺติตาย วา อธิมุตฺติโยติ ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติฯ อธิกญฺหิ สภาวธมฺเมสุ สสฺสตาทิํ ปกติอาทิํ ทฺรพฺยาทิํ ชีวาทิํ กายาทิญฺจ อภูตมตฺถํ อชฺฌาโรเปตฺวา ทิฏฺฐิโย ปวตฺตนฺตีติฯ อภิวทนฺตีติ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสิตฺวา วทนฺติ, ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิวทนฺติฯ อภิวทนกิริยาย อชฺชาปิ อวิจฺเฉทภาวทสฺสนตฺถํ วตฺตมานกาลวจนํฯ

สญฺญา เอตสฺส อตฺถีติ สญฺญีติ อาห ‘‘สญฺญาสมงฺคี’’ติฯ นตฺถิ เอตสฺส โรโค ภงฺโคติ อโรโคติ อโรคสทฺทสฺส นิจฺจปริยายตา เวทิตพฺพาฯ โรครหิตตาสีเสน วา นิพฺพิการตาย นิจฺจตํ ปฏิชานาติ ทิฏฺฐิคติโกติ อาห ‘‘อโรโคติ นิจฺโจ’’ติฯ อิมินาติ, ‘‘สญฺญี อตฺตา อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิมินา วจเนนฯ โสฬส สญฺญีวาทาติ – รูปีจตุกฺกํ, อรูปีจตุกฺกํ, อนฺตวาจตุกฺกํ, เอกนฺตสุขีจตุกฺกนฺติ – อิเมสํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬส สญฺญีวาทา กถิตาฯ อิเมสุเยว ปุริมานํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกานํ วเสน อฏฺฐ สญฺญีวาทา อฏฺฐ จ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา เวทิตพฺพาฯ สตฺต อุจฺเฉทวาทาติ มนุสฺสตฺตภาเว กามาวจรเทวตฺตภาเว รูปาวจรเทวตฺตภาเว จตุพฺพิธารุปฺปตฺตภาเว จวิตฺวา สตฺตสฺส อุจฺเฉทปญฺญาปนวเสน สตฺต อุจฺเฉทวาทา กถิตาฯ อสโต วินาสาสมฺภวโต อตฺถิภาวนิพนฺธโน อุจฺเฉทวาโทติ วุตฺตํ ‘‘สโตติ วิชฺชมานสฺสา’’ติฯ ยาวายํ อตฺตา น อุจฺฉิชฺชติ, ตาว วิชฺชติ เอวาติ คหณโต นิรุทยวินาโส อิธ อุจฺเฉโทติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปจฺเฉท’’นฺติฯ วิเสเสน นาโส วินาโส, อภาโว, โส ปน มํสจกฺขุ-ปญฺญาจกฺขุ-ทสฺสนปถาติกฺกโมวาติ อาห ‘‘อทสฺสน’’นฺติฯ

อทสฺสเน หิ นาส-สทฺโท โลเก นิรุฬฺโหฯ ภววิคมนฺติ สภาวาปคมนํ โย หิ นิรุทยวินาสวเสน อุจฺฉิชฺชติ, น โส อตฺตโน สภาเวเนว ติฏฺฐติฯ

ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ ปญฺจกามคุณสุขมนุโภควเสน จตุพฺพิธรูปชฺฌานสุขปริโภควเสน จ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺติปญฺญาปนวาทาฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน อุปลทฺธธมฺโมฯ ตตฺถ โย อนินฺทฺริยวิสโย, โสปิ สุปากฏภาเวน อินฺทฺริยวิสโย วิย โหตีติ อาห – ‘‘ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจตี’’ติฯ เตเนว จ, ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธอตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ สญฺญีติ อาทิวเสน ตีหากาเรหิ สนฺตนฺติ สญฺญี อสญฺญี เนวสญฺญีนาสญฺญีติ อิเมหิ อากาเรหิ วิชฺชมานํ, สทา อุปลพฺภมานํ สสฺสตนฺติ อตฺโถฯ สญฺญี อตฺตาติอาทีนิ ตีณิ ทสฺสนานิฯ สนฺตอตฺถวเสน เอกนฺติ สสฺสตสฺส อตฺตโน วเสน เอกํ ทสฺสนํฯ อิตรานิ ทฺเวติ อุจฺเฉทวาท-ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทสญฺญิตานิ ทฺเว ทสฺสนานิฯ ตีณิ หุตฺวา ปญฺจ โหนฺตีติ อิทํ, ‘‘สนฺตอตฺถวเสน เอก’’นฺติ สงฺคหวเสน วุตฺตสฺส สญฺญีติ อาทิวิภาควเสน วุตฺตตฺตา สุวิญฺเญยฺยนฺติ อฏฺฐกถายํ น อุทฺธฏํฯ

[22] รูปีํ วาติ เอตฺถ (ที. นิ. ฏี. 1.76-77) ยทิ รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปีติ อยมตฺโถ อธิปฺเปโตฯ เอวํ สติ รูปวินิมุตฺเตน อตฺตนา ภวิตพฺพํ สญฺญาย วิย รูปสฺสปิ อตฺตนิยตฺตาฯ น หิ สญฺญี อตฺตาติ เอตฺถ สญฺญา อตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ สุมงฺคลวิลาสินิยํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.76-77) ‘‘ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส สญฺญาติ คเหตฺวาติ วุตฺต’’นฺติฯ เอวํ สนฺเต, ‘‘กสิณรูปํ อตฺตาติ คณฺหาตี’’ติ อิทํ กถนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ – ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ, อถ โข ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ รูปสริกฺขตาย กสิณรูปสฺส วฑฺฒิตาวฑฺฒิตกาลวเสน วิเสสาปตฺติ, สา จ นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ปริตฺตวิปุลตาทิวิเสสสพฺภาวโตฯ ยทิ เอวํ อิมสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุชฺชตีติ? โน น ยุชฺชติ กายเภทโต อุทฺธํ อตฺตโน นิพฺพิการตาย เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติฯ อถ วา ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โทโสฯ

กปฺปนาสิทฺเธนปิ หิ เภเทน สามินิทฺเทสทสฺสนโต ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ ฯ รุปฺปนํ วา รุปฺปนสภาโว รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปี, อตฺตา ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 11 ทุกมาติกา) วิยฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปสภาวตฺตา อตฺตโน ‘‘รูปํ อตฺตา’’ติ วจนํ ญายาคตเมวาติ ‘‘กสิณรูปํ อตฺตาติ คณฺหาตี’’ติ วุตฺตํฯ อรูปินฺติ เอตฺตาปิ วุตฺตนยานุสาเรน ยถารหํ อตฺโถ วตฺตพฺโพฯ สนฺตสุขุมํ มุญฺจิตฺวา ตพฺพิปรีตสฺส คหเณ การณํ นตฺถีติ ลาภี, ‘‘กสิณรูปํ อตฺตา’’ติ คณฺหาตีติ ลาภิตกฺกิโน ฐเปตฺวา, เสสตกฺกี ลาภิคฺคหเณเนว คหิตาฯ อนุสฺสุติตกฺกิโกปิ สุทฺธตกฺกิโกปิ วา นิรงฺกุสตฺตา ตกฺกนสฺส กสิณรูปมฺปิ อตฺตาติ กทาจิปิ คณฺเหยฺยาติ วุตฺตํ – ‘‘อุโภปิ รูปานิ คณฺหาติเยวา’’ติฯ สุทฺธตกฺกิกสฺส อุภยคฺคหณํ น กตํ, ตสฺมา สาสงฺกวจนํฯ

กสิณุคฺฆาฏิมากาส-ปฐมารุปฺปวิญฺญาณ-นตฺถิภาวอากิญฺจญฺญายตนานิ อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํฯ ฐเปตฺวา สญฺญากฺขนฺธนฺติ อิทํ สญฺญาย อตฺตนิยตํ หทเย กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘รูปิํ วา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปน อตฺเถ วุจฺจมาเน สญฺญากฺขนฺธํ พหิทฺธา อกตฺวา ‘‘อรูปธมฺเม’’อิจฺเจว วตฺตพฺพํ สิยาฯ มิสฺสกคฺคาหวเสนาติ รูปารูปสมาปตฺตีนํ นิมิตฺตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา, ‘‘เอโก อตฺตา’’ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส, ‘‘สญฺญา’’ติ คหณวเสนฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก รูปารูปสมาปตฺติลาภิตาย ตํนิมิตฺตํ รูปภาเวน อรูปภาเวน จ คเหตฺวา อุปติฏฺฐติ, ตสฺมา, ‘‘รูปี อรูปี จา’’ติ อภินิเวสํ ชเนติ อชฺฌตฺตวาทิโน วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปารูปธมฺเม มิสฺสกวเสน คเหตฺวา, ‘‘รูปี จ อรูปีจ อตฺตา โหตี’’ติฯ ตกฺกคาเหเนวาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตธมฺมา วิย จ อจฺจนฺตสุขุมภาวปตฺติยา สกิจฺจสาธนาสมตฺถตาย ถมฺภกุฏฺฏหตฺถปาทานํ สงฺฆาโต วิย เนว รูปี, รูปสภาวานติวตฺตนโต น อรูปีติ เอวํ ปวตฺตตกฺกคาเหนฯ ลาภิวเสนปิ วา อนฺตานนฺติกจตุตฺถวาเท วกฺขมานนเยน อญฺญมญฺญปฏิปกฺขวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปน ตตฺถ เทสกาลเภทวเสน ตติยจตุตฺถวาทา อิจฺฉิตา; อิธ กาลวตฺถุ เภทวเสนาติ อยเมว วิเสโสฯ

กาลเภทวเสน เจตฺถ ตติยวาทสฺส ปวตฺติ รูปารูปนิมิตฺตานํ สห อนุปฏฺฐานโต; จตุตฺถวาทสฺส ปน วตฺถุเภทวเสน ปวตฺติ รูปารูปธมฺมานํ สมูหโต, ‘‘เอโก อตฺตา’’ติ ตกฺกวเสนาติ ตตฺถ วกฺขมานนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

ยทิปิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ทิฏฺฐิคติกสฺส วเสน สมาปตฺติเภเทน สญฺญานานตฺตสมฺภวโต ทุติยทิฏฺฐิปิ สมาปนฺนกวเสน ลพฺภติ; ตถาปิ สมาปตฺติยํ เอกรูเปเนว สญฺญาย อุปฏฺฐานโต, ‘‘ปฐมทิฏฺฐิ สมาปนฺนกวาเรน กถิตา’’ติ อาหฯ เตเนเวตฺถ สมาปนฺนกคฺคหณํ กตํฯ เอกสมาปตฺติลาภิโน เอว วา วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สมาปตฺติ เภเทน สญฺญาเภทสมฺภเวปิ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ สญฺญานานตฺเตน โอฬาริเกน นานตฺตสญฺญีติ, ‘‘ทุติยทิฏฺฐิ อสมาปนฺนกวาเรนา’’ติ อาหฯ อวฑฺฒิตกสิณวเสน ปริตฺตสญฺญิตํ, วฑฺฒิตกสิณวเสน อปฺปมาณสญฺญิตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตติยทิฏฺฐิ สุปฺปมตฺเตน วา สราวมตฺเตน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘องฺคุฏฺฐปฺปมาโณ วา อตฺตา ยวปฺปมาโณ, อณุมตฺโต วา อตฺตา’’ติอาทิทสฺสนวเสน (อุทา. อฏฺฐ. 54; ที. นิ. ฏี. 1.76-77) ปริตฺโต สญฺญีติ ปริตฺตสญฺญีฯ กปิลกณาทาทโย (วิภ. อนุฏี. 189) วิย อตฺตโน สพฺพคตภาวปฏิชานนวเสน อปฺปมาโณ สญฺญีติ อปฺปมาณสญฺญีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตนฺติ, ‘‘รูปิํ วา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตอตฺตวาทํฯ เอเกสนฺติ เอกจฺจานํฯ อุปาติวตฺตตนฺติ อติกฺกมนฺตานํฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ วิญฺญาณกสิณเมเก อภิวทนฺตีติ โยชนาฯ เตนาห – ‘‘สญฺญํ…เป.… อภิวทนฺตี’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สญฺญํ ฐเปตฺวา เสสานิ ตีณี’’ติ อิทํ สญฺญาย จตุกฺกมฺปิ ปริปุณฺณเมว คเหตฺวา, อปเร อฏฺฐกนฺติ วทนฺติฯ ตทุภยนฺติ ตํ สญฺญาอฏฺฐกนฺติ วุตฺตํ อุภยํฯ ปรโต อาวิ ภวิสฺสตีติ, ‘‘จตสฺโส รูปสญฺญี’’ติอาทินา อุปริ ปกาเสสฺสติฯ วกฺขติ หิ – ‘‘โกฏฺฐาสโต อฏฺฐ, อตฺถโต ปน สตฺต สญฺญา โหนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.22)ฯ เอตฺถาติ, ‘‘เอตํ วา ปนา’’ติ เอตสฺมิํ วากฺเยฯ สมติกฺกมิตุํ สกฺโกนฺติ ตตฺถ อาทีนวทสฺสเนน ตทุทฺธํ อานิสํสทสฺสเนน จ พฺรูหิตสทฺธาทิ คุณตฺตา, วิปริยาเยน อสกฺกุณนํ เวทิตพฺพํฯ เย สกฺโกนฺติ, เตว คหิตา เตสํเยว วเสน วกฺขมานสฺส วิเสสสฺส วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาฯ สกฺโกนฺตานญฺจ เนสํ อุปาติวตฺตนํ อตฺตโน ญาณพลานุรูปนฺติ อิมมตฺถํ อุปมาย ทสฺเสตุํ, ‘‘เตสํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อปฺปมาณนฺติ อปฺปมาณารมฺมโณ , อปฺปมาณารมฺมณตา จสฺส อาคมนวเสน เวทิตพฺพา อนนฺตารมฺมณโต วาฯ น หิ อารมฺมเณ อนนฺตนฺติ ปรมานนฺตสฺส ปมาณํ วา คณฺหาติฯ สุขทุกฺเขหิ อนิญฺชนโต รูปวิราคภาวนาวิเสสตาย จ อาเนญฺชํ ปตฺวา ติฏฺฐติ, อยํ โน อตฺตาติ อภิวทนฺตา ติฏฺฐนฺติฯ วิญฺญาณกสิณเมเกติ วิญฺญาณญฺจายตนํ เอเก ทิฏฺฐิคติกา อตฺตาติ วทนฺติฯ เตนาห – ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนํ ตาว ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ตสฺส ปน อารมฺมณภูตํ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตวิญฺญาณนฺติ อปเรฯ ตญฺหิ กสิณํ มนสิการวเสน, ‘‘วิญฺญาณกสิณ’’นฺติ, วิญฺญาณญฺจ ตํ อารมฺมณฏฺเฐน อายตนญฺจาติ, ‘‘วิญฺญาณญฺจายตน’’นฺติ จ วุจฺจติฯ อากิญฺจญฺญายตนเมเกติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ตยิทนฺติ ย-กาโร ปทสนฺธิกโรติ อาห ‘‘ตํ อิท’’นฺติฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ ยถา วุตฺตํ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺฐิํฯ ทิฏฺฐิเยว หิ ทิฏฺฐิคตํ ‘‘มุตฺตคตํ (ม. นิ. 2.119; อ. นิ. 9.11), สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. 41) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตํ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิปกาโร วา ทิฏฺฐิคตํฯ โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปการสทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ ทิฏฺฐิปจฺจโย ทิฏฺฐิการณํ, อวิชฺชาทิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ อวิชฺชาปิ หิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปนิสฺสยาทิภาวโตฯ ยถาห – ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ธ. ส. 1007)ฯ ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ (ที. นิ. 1.118-124)ฯ สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถาห ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติ (สุ. นิ. 880; มหานิ. 109)ฯ วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถาห – ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. 892; มหานิ. 121)ฯ อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถาห – ‘‘ตสฺเสวํ มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ เม อตฺตาติ ตสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.19)ฯ ทิฏฺฐารมฺมณนฺติ ทิฏฺฐิอารมฺมณภูตํ อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ เตนาห – ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ (ปฏิ. ม. 1.130)ฯ

รูปเวทนาทิวินิมุตฺตสฺส ทิฏฺฐิยา อารมฺมณสฺส อภาวโต อนาทิยิตฺวา อิทเมว ทสฺเสติ – ‘‘อิมินา ปจฺจเยน อิทํ นาม ทสฺสนํ คหิต’’นฺติฯ อิมินา ปจฺจเยนาติ วา เอตฺถ ปจฺจยคฺคหเณน อารมฺมณมฺปิ คหิตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตเทวาติ ทิฏฺฐิคตญฺเจว ทิฏฺฐิปจฺจยญฺจฯ รูปสญฺญานนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เอวํ-สทฺโท ปการตฺโถ, ‘‘ยทิ รูปสญฺญาน’’นฺติอาทินา ปกาเรน วุตฺตสญฺญานนฺติ อตฺโถฯ นิรุปกฺกิเลสา นีวรณาทิ อุปกฺกิเลสวิมุตฺติโตฯ อุตฺตมา ปณีตภาวปฺปตฺติโต, ตโต เอว เสฏฺฐา, เสฏฺฐตฺตา เอว อุตฺตริตราภาวโต อนุตฺตริยาฯ อกฺขายตีติ อุปฏฺฐาติฯ อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย วิสุํ วุจฺจมานตฺตา จตุตฺถารุปฺปสญฺญาย จ อิมสฺมิํ สญฺญีวาเท อโนตรณโต, ‘‘ยทิ อารุปฺปสญฺญานนฺติ อิมินา อากาสานญฺจายตน-วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อิตเรหิ ปน ทฺวีหีติ, ‘‘ยทิ เอกตฺตสญฺญานํ, ยทิ นานตฺตสญฺญาน’’นฺติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิฯ สมาปนฺนกวาโร จ ตถา อิธ กถิโตติ อธิปฺปาโยฯ โกฏฺฐาสโต อฏฺฐ สญฺญา จตุกฺกทฺวยสงฺคหโตฯ เอกตฺตสญฺญีปทํ ฐเปตฺวา อตฺถโต ปน สตฺต สญฺญา โหนฺติ อคฺคหิตคฺคหเณนาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห – ‘‘สมาปนฺนก…เป.… สงฺคหิโตเยวา’’ติฯ

สญฺญาคตนฺติ สญฺญาวเสน คตํ, สญฺญาสงฺคหํ คตํ วาฯ ตสฺส ปน อทิฏฺฐิคตสฺสปิ อุปลพฺภมานตฺตา, ‘‘สทฺธิํ ทิฏฺฐิคเตนา’’ติ วุตฺตํฯ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตนฺติ สห การณภูเตหิ ปจฺจเยหิ เตเนว สห การณภาเวน สมาคนฺตฺวา นิพฺพตฺติตํ; ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถฯ สงฺขตตฺตา โอฬาริกํ อุปฺปาทวยญฺญถตฺตสพฺภาวโตฯ ยสฺส หิ อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ, ตํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวโต ปสฺสนฺตสฺส ปากฏภูตวิการํ โอฬาริกํ สิยาฯ น เจตฺถ มคฺคผลธมฺมา นิทสฺเสตพฺพา เตสํ ตถา อนนุปสฺสิตพฺพโต; เตสมฺปิ สงฺขตภาเวน อิตเรหิ สมานโยคกฺขมตาย ทุนฺนิวารยภาวโตฯ ตถา หิ ‘‘อเสสวิราคนิโรธา’’ติ (อุทา. 3) วจนโต มคฺคสฺสปิ นิสฺสรณภาเวน ‘‘อตฺถิ โข ปน สงฺขารานํ นิโรโธ’’ติ นิพฺพานเมเวตฺถ ปฏิโยคภาเวน อุทฺธฏํ ‘‘นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ

นิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาม อตฺถีติ เอตฺถ, – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อสงฺขต’’นฺติ สุตฺตปทํ (อุทา. 73) อาเนตฺวา วตฺตพฺพํฯ นิพฺพานทสฺสีติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานทสฺสี, ตโต เอว อิตราภิสมยตฺถสิทฺธิยา ตํ สงฺขตํ อติกฺกนฺโต

[23] อฏฺฐสุ อสญฺญีวาเทสูติ อิทํ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.78-80) อาคตนเยน วุตฺตเมว หิ สนฺธาย เหฏฺฐา, ‘‘สญฺญีติ อิมินา อฏฺฐ อสญฺญีวาทา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ อิธ ปน จตฺตาโร วาทา เอว อุทฺธฏาฯ เตนาห ‘‘อสญฺญี’’ติอาทิฯ เอส นโย ปรโต ‘‘อฏฺฐสุ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเทสู’’ติ เอตฺถาปิฯ สญฺญาย สติ ตาย เวทนาคาหสพฺภาวโต ‘‘อาพาธนฏฺเฐน สญฺญา โรโค’’ติ วุตฺตํฯ ทุกฺขตาสูลโยคโต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปกฺกปภิชฺชนโต จ สญฺญา คณฺโฑ; สฺวายมตฺโถ โทสทุฏฺฐตาย เอว โหตีติ อาห – ‘‘สโทสฏฺเฐน คณฺโฑ’’ติฯ ปีฬาชนนโต อนฺโตตุทนโต ทุรุทฺธรณโต จ สญฺญา สลฺลํ; สฺวายมตฺโถ อตฺตภาวํ อนุปวิสิตฺวา อวฏฺฐาเนนาติ อาห ‘‘อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน สลฺล’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิคฺคหเณ วิญฺญาณํ กุโตจิ อาคตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิวเสน อาคติ’’นฺติฯ คตินฺติ ปวตฺติํฯ สา ปน ตาสุ ตาสุ คตีสุ วุตฺติ โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘จุติวเสน คติ’’นฺติ; วฑฺฒนวเสน ฆนปพนฺธวเสนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อปราปร’’นฺติฯ อปราปรญฺหิ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานํ วิญฺญาณํ นนฺทูปเสจนํ; อิตรํ ขนฺธตฺตยํ วา นิสฺสาย อภิวุทฺธิํ ปติฏฺฐํ มหนฺตญฺจ ปาปุณาตีติฯ ปวฑฺฒวเสน วา คติํ, นิกฺเขปวเสน จุติํ, ตโต อปราปรญฺจ รูปปวตฺตนวเสน อุปปตฺติํ, อินฺทฺริยปริปากวเสน วุฑฺฒิํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส กตูปจิตภาเวน วิรุฬฺหิํ; ตสฺส กมฺมสฺส ผลนิพฺพตฺติยา เวปุลฺลนฺติ โยเชตพฺพํฯ

กามญฺจาติอาทินา ‘‘อญฺญตฺร รูปา’’ติอาทิกา โจทนา ลกฺขณวเสน วุตฺตาติ ทสฺเสตฺวา อยญฺจ นโย โจทนาย อวิสิฏฺฐวิสยตาย สิยา; วิสิฏฺฐวิสยา ปนายํ โจทนาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘อยํ ปน ปญฺโห’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺตเก ขนฺเธติ ยถาวุตฺเต รูปเวทนาทิเก จตฺตาโร ขนฺเธฯ อญฺญตฺร รูปาติ อิมินา ยตฺถ กตฺถจิ รูเปน วินา วิญฺญาณสฺส ปวตฺติ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติฯ

ภววิเสสโจทนาย สภาวโต เอว วิญฺญาเณน วินา รูปสฺสปิ ปวตฺติ นตฺถีติ ทีปิตํ โหตีติ อาห – ‘‘อรูปภเวปิ รูปํ, อสญฺญาภเว จ วิญฺญาณํ อตฺถี’’ติฯ นิโรธสมาปนฺนสฺสาติ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺสปิ วิญฺญาณํ อตฺถิฯ พฺยญฺชนจฺฉายาย เจ อตฺถํ ปฏิพาหสีติ ยทิ สทฺทตฺถเมว คเหตฺวา อธิปฺปายํ น คณฺหสิ เนยฺยตฺถํ สุตฺตนฺติฯ เอตฺถ จ อสญฺญภเว นิพฺพตฺตสตฺตวเสน ปฐมวาโท; สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สญฺญํเยว อตฺตาติ คเหตฺวา ตสฺส กิญฺจนภาเวน ฐิตาย อญฺญาย สญฺญาย อภาวโต อสญฺญีติ ปวตฺโต ทุติยวาโท; ตถา สญฺญาย สห รูปธมฺเม สพฺเพ เอว วา รูปารูปธมฺเม อตฺตาติ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยวาโท; ตกฺกคฺคาหวเสเนว ปวตฺโต จตุตฺถวาโทฯ เตสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเทปิ อสญฺญภเว นิพฺพตฺตสฺส สตฺตสฺส จุติปฏิสนฺธีสุ; สพฺพตฺถ วา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถาย สุขุมาย สญฺญาย อตฺถิภาวปฏิชานนวเสน ปฐมวาโท; อสญฺญีวาเท วุตฺตนเยน สุขุมาย สญฺญาย วเสน สญฺชานนสภาวตาปฏิชานนวเสน จ ทุติยวาทาทโย ปวตฺตาติฯ เอวเมตฺถ เอเตสํ วาทานํ สพฺภาโว เวทิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

[24] ยตฺถ น สญฺญา, ตตฺถ ญาณสฺส สมฺภโว เอว นตฺถีติ อาห – ‘‘อสญฺญา สมฺโมโห’’ติ, อสญฺญภาโว นาม สมฺโมหปฺปวตฺตีติ อตฺโถฯ ยถา นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิยาติ พหุลํ วจนโต กตฺตุสาธโน นิยฺยานิยสทฺโท, เอวํ อิธ วิญฺญาตพฺพสทฺโทติ อาห – ‘‘วิชานาตีติ วิญฺญาตพฺพ’’นฺติ, วิชานนํ วิญฺญาณนฺติ อตฺโถฯ เตน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺพมตฺเตนาติ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาณปฺปมาเณนาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห – ‘‘ปญฺจทฺวาริกสญฺญาปวตฺติมตฺเตนา’’ติ, นิพฺพิกปฺปภาวโต ปญฺจทฺวาริกสญฺญาปวตฺติสเมน ภาวนาภินีหาเรนาติ อตฺโถฯ โอฬาริกสงฺขารปฺปวตฺติมตฺเตนาติ โอฬาริกานํ สงฺขารานํ ปวตฺติยาฯ โอฬาริกสงฺขาราติ เจตฺถ อากิญฺจญฺญายตนปริโยสานา สมาปตฺติธมฺมา อธิปฺเปตาฯ อุปสมฺปทนฺติ เย สญฺญาย, อสญฺญิภาเว จ โทสํ ทิสฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ วณฺเณนฺตาปิ รูปชฺฌานปฏิลาภมตฺเตน ตสฺส สมฺปาทนํ ปฏิลาภํ อธิคมํ ปญฺญเปนฺติ, เตสํ ตสฺส พฺยสนํ อกฺขายติ อนุปายภาวโตฯ เตนาห ‘‘วินาโส’’ติอาทิฯ วุฏฺฐานนฺติ สทิสสมาปชฺชนปุพฺพกํ ปริวุฏฺฐานํฯ สมาปตฺติ เอว เตสํ นตฺถิ อนธิคตตฺตาฯ

โอฬาริกสงฺขารปฺปวตฺติยา อนฺตมโส อากิญฺจญฺญายตนสงฺขารปฺปวตฺติยาปิ ปตฺตพฺพนฺติ น อกฺขายติ เตปิ สมติกฺกมิตฺวา ปตฺตพฺพโตฯ สงฺขารานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ อวเสสาติ อิโต ปรํ สุขุมภาโว นาม นตฺถีติ สุขุมภาวาปตฺติยา อวเสสาฯ เตนาห – ‘‘ภาวนาวเสน สพฺพสุขุมภาวํ ปตฺตา สงฺขารา’’ติฯ เอตนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, ปตฺตพฺพํ นาม โหติ ตาทิสสงฺขารปฺปตฺติยํ ตพฺโพหารโตฯ สงฺขตํ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตตฺตาฯ

[25] ‘‘เย เต สมณพฺราหฺมณา สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺตี’’ติ (ม. นิ. 3.25) วกฺขมานตฺตา สพุทฺธิยํ วิปริวตฺตมาเน เอกชฺฌํ คเหตฺวา, ‘‘ตตฺรา’’ติ ภควตา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ตตฺราติ สตฺตสุ อุจฺเฉทวาเทสุ ภุมฺม’’นฺติฯ อุทฺธํ สรนฺติ อุทฺธํ คตํ สรนฺตาติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺธํ วุจฺจตี’’ติอาทิฯ สรนฺตาติ ยตฺถ ปตฺเถนฺติ น ลภนฺติ, ตํ ชานนฺตาฯ อาสตฺตินฺติ อาสีสนํฯ เปจฺจาติ ปรโลเกฯ วาณิชูปมา วิยาติ ภวปริยาปนฺนผลวิเสสาเปกฺขาย ปฏิปชฺชนโตฯ สกฺกายสฺส ภยาติ สนฺโต กาโยติ สกฺกาโย, ปรมตฺถโต วิชฺชมาโน ธมฺมสมูโหติ กตฺวา อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํ, ตโต ภายเนนฯ มา ขียิ มา ปริกฺขยํ อคมาสิฯ มา โอสีทิ มา เหฏฺฐา ภสฺสิฯ อพฺภนฺติ อากาสํ มา อุนฺทฺริยิ มา ภิชฺชิตฺวา ปติฯ คทฺทุเลน พทฺโธ คทฺทุลพทฺโธฯ ทฬฺหถมฺโภ วิย ขีโล วิย จ สกฺกาโย ทุมฺโมจนียโตฯ สา วิย ทิฏฺฐิคติโก ตสฺส อนุปริวตฺตนโตฯ ทณฺฑโก วิย ทิฏฺฐิ เฉทนกรณาย อสมตฺถภาวกรณโตฯ รชฺชุ วิย ตณฺหา พนฺธนโต จ, อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคมนวเสน จ สมฺพทฺธภาวโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิฏฺฐิทณฺฑเก ปเวสิตาย ตณฺหารชฺชุยา’’ติฯ

[26] ภควา อตฺตโน เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน (จตุจตฺตารีส อปรนฺตกปฺปิกวาทา ตตฺถ ตตฺถ อนฺโตคธาติ) อุทฺเทสวเสน ปญฺเจว สงฺคเหตฺวา ยถุทฺเทสํ นิคเมนฺโต, ‘‘อิมาเนว ปญฺจายตนานี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ทุกฺขสฺส นิมิตฺตภาวโต ทิฏฺฐิคตานํ การณฏฺเฐน อายตนตฺโถติ วุตฺตํ – ‘‘อิมาเนว ปญฺจ การณานี’’ติฯ สญฺญีอาทิวเสน ตีณิ อุจฺเฉทวาโทติ จตฺตาริ ภาชิตานิฯ อิตรํ ปน ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ กุหิํ ปวิฏฺฐํ? สรูปโต อภาชิตตฺตา ยถาภาชิเตสุ วาเทสุ กตฺถ อนฺโตคธนฺติ ปุจฺฉติฯ อุทฺเทเส ปน สรูปโต คหิตเมว, ‘‘ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺตี’’ติฯ อิตโร เอกตฺตสญฺญีวาเท นานตฺตสญฺญีวาเท อนฺโตคธนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกตฺต…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติ อาห ยถาสุขญฺเจตํ วุตฺตํฯ ปฐโม หิ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาโท นานตฺตสญฺญีวาเท อนฺโตคโธ, อิตเร จตฺตาโร เอกตฺตสญฺญีวาเทฯ

[27] อตีตโกฏฺฐาสสงฺขาตนฺติ อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาสสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํฯ ปุพฺเพ นิวุตฺถธมฺมวิสยา กปฺปนา อิธาธิปฺเปตา, ตสฺมา อตีตกาลวาจโก อิธ ปุพฺพสทฺโท, รูปาทิขนฺธวินิมุตฺตญฺจ กปฺปนาวตฺถุ นตฺถิ, อนฺตสทฺโท จ โกฏฺฐาสวาจโกฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตีตโกฏฺฐาสสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติฯ ‘‘กปฺเปตฺวา’’ติ จ ตสฺมิํ ปุพฺพนฺเต ตณฺหายนาภินิวิสานํ สมตฺถนํ ปรินิฏฺฐาปนํ วทติฯ เสสมฺปีติ ‘‘ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐี’’ติ เอวมาทิกํฯ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘อปรนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ วุตฺตปฺปการํฯ เอเกกสฺมิญฺจ อตฺตาติ อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ กตฺวา, โลโกติ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปุญฺญปาปานิ ตพฺพิปากา จาติ กตฺวา, ตํ ตํ คหณวิเสสํ อุปาทาย ปญฺญาปนํ โหตีติ อาห – ‘‘รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา’’ติฯ สพฺพทาภาเวน สสฺสโตฯ อมโร นิจฺโจ ธุโวติ ตสฺเสว เววจนานิฯ มรณาภาเวน อมโร, อุปฺปาทาภาเวน สพฺพกาลํ วตฺตนโต นิจฺโจ, ถิรฏฺเฐน วิการาภาเวน ธุโว, ยถาหาติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ นิทฺเทสปฏิสมฺภิทาปาฬีหิ วิภาเวติฯ อยญฺจ อตฺโถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.130-131) อิมิสฺสา ปญฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน วุตฺโตฯ ‘‘รูปวนฺต’’นฺติอาทิกาย (ปฏิ. ม. 1.130-131) ปน ปญฺจทสวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร ขนฺเธ, ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺญํ – ‘‘โลโก’’ติ ปญฺญเปนฺตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ, ตถา เอกํ ขนฺธํ, ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺเญ ‘‘โลโก’’ติ ปญฺญเปนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เอเสว นโยติ อิมินา ยถา ‘‘รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คเหตฺวา สสฺสโต…เป.… ธุโว’’ติ อตฺโถ วุตฺโต; เอวํ อสสฺสโต อนิจฺโจ อธุโว อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา; นิจฺโจ จ อนิจฺโจ จ เนวนิจฺโจ นานิจฺโจติ เอวมาทิมตฺถํ อติทิสติฯ

จตฺตาโร สสฺสตวาทาติ ลาภีวเสน ตโย, ตกฺกีวเสน เอโกติ เอวํ จตฺตาโรฯ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภี ติตฺถิโย มนฺทปญฺโญ อเนกชาติสตสหสฺสมตฺตํ อนุสฺสรติ, มชฺฌิมปญฺโญ ทส สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานิ, ติกฺขปญฺโญ จตฺตารีส สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺปานิ, น ตโต ปรํฯ โส เอวํ อนุสฺสรนฺโต อตฺตา จ โลโก จาติ อภิวทติฯ ตกฺกี ปน ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ อภิวทติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ลาภีวเสน ตโย, ตกฺกีวเสน เอโกติ เอวํ จตฺตาโร สสฺสตวาทา’’ติฯ เอเตเนว จ อธิจฺจสมุปฺปตฺติกวาโท วิย สสฺสตวาโท กสฺมา ทุวิเธน น วิภตฺโตติ เจ? ปฏิกฺขิตฺตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอตฺถ จ, ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ วาเท อยมยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ หิ ปเรน ปริกปฺปิโต อตฺตา, โลโก วา สสฺสโต สิยา, ตสฺส นิพฺพิการตาย ปุริมรูปาวิชหนโต กสฺสจิ วิเสสาธานสฺส กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อหิตโต นิวตฺตนตฺถํ หิเต จ ปฏิปตฺติอตฺถํ อุปเทโส เอว นิปฺปโยชโน สิยา สสฺสตวาทิโนฯ กถํ วา โส อุปเทโส ปวตฺตียติ วิการาภาวโต; เอวญฺจ อตฺตโน อชฏากาสสฺส วิย ทานาทิกิริยา หิํสาทิกิริยา จ น สมฺภวติ; ตถา สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ อนุภวนนิพนฺโธ เอว สสฺสตวาทิโน น ยุชฺชติ กมฺมพทฺธาภาวโต, ชาติอาทีนํ อสมฺภวโต กุโต วิโมกฺโขฯ อถ ปน ธมฺมมตฺตํ ตสฺส อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จ, ยสฺส วเสนายํ กิริยาทิโวหาโรติ วเทยฺยฯ เอวมฺปิ ปุริมรูปาวิชหเนน อวฏฺฐิตสฺส อตฺตโน ธมฺมมตฺตนฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ; เต วา ปนสฺส ธมฺมา อวตฺถาภูตา ตโต อญฺเญ วา สิยุํ อนญฺเญ วา, ยทิ อญฺเญ, น ตาหิ ตสฺส อุปฺปนฺนาหิปิ โกจิ วิเสโส อตฺถิฯ โย หิ กโรติ ปฏิสํเวเทติ จวติ อุปปชฺชติ จาติ อิจฺฉิตํฯ ตสฺมา ตทวตฺโถ เอว ยถาวุตฺตโทโส, กิญฺจ ธมฺมกปฺปนาปิ นิรตฺถกา สิยาฯ

อถ อนญฺเญ, อุปฺปาทวินาสวนฺตีหิ อวตฺถาหิ อนญฺญสฺส อตฺตโน ตาสํ วิย อุปฺปาทวินาสสมฺภวาปตฺติโต กุโต นิจฺจตาวกาโสฯ ตาสมฺปิ วา อตฺตโน วิย นิจฺจตาติ พนฺธนวิโมกฺขานํ อสมฺภโว เอวาติ น ยุชฺชติ เอว สสฺสตวาโท; น เจตฺถ โกจิ วาที ธมฺมานํ สสฺสตภาเว ปริสุทฺธํ ยุตฺติํ วตฺตุํ สมตฺโถ อตฺถิ; ยุตฺติรหิตญฺจ วจนํ น ปณฺฑิตานํ จิตฺตมาราเธตีติ วิญฺญูหิ ฉฑฺฑิโต เอวายํ สสฺสตวาโทติฯ

สตฺต อุจฺเฉทวาทาติ เอตฺถ เต สรูปมตฺตโต เหฏฺฐา ทสฺสิตา เอว, ตตฺถ ทฺเว ชนา อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหนฺติ ลาภี จ อลาภี จฯ ตตฺถ ลาภี นาม ทิพฺพจกฺขุญาณลาภี ทิพฺเพน จกฺขุนา อรหโต จุติํ ทิสฺวา อุปปตฺติํ อปสฺสนฺโตฯ โย วา ปุถุชฺชนานมฺปิ จุติมตฺตเมว ทฏฺฐุํ สกฺโกติ, ปุพฺพโยคาภาเวน ปริกมฺมากรเณน วา อุปปาตํ ทฏฺฐุํ น สกฺโกติฯ โส ‘‘ตตฺถ ตตฺเถว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ อลาภี – ‘‘โก ปรโลกํ ชานาติ, เอตฺตโก ชีววิสโย, ยาว อินฺทฺริยโคจโร’’ติ อตฺตโน ธีตุยา หตฺถคฺคณฺหนกราชา วิย กามสุขคิทฺธตาย วา, ‘‘ยถา รุกฺขปณฺณานิ รุกฺขโต ปติตานิ น ปฏิสนฺธิยนฺติ, เอวํ สพฺเพปิ สตฺตา อปฺปฏิสนฺธิกมรณเมว คจฺฉนฺติ, ชลพุพฺพุฬกูปมา สตฺตา’’ติ ตกฺกมตฺตวเสน วา อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ ตตฺถ ยํ เหฏฺฐา วุตฺตํ – ‘‘มนุสฺสตฺตภาเว กามาวจรเทวตฺตภาเว รูปาวจรเทวตฺตภาเว จตุพฺพิธอรูปตฺตภาเว จวิตฺวา สตฺตสฺส อุจฺเฉทปญฺญาปนวเสน สตฺต อุจฺเฉทวาทา กถิตา’’ติฯ ตตฺถ ยุตฺตํ ตาว ปุริเมสุ ตีสุ วาเทสุ ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ วุตฺตํ; ปญฺจโวการภวปริยาปนฺนํ อตฺตภาวํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา เตสํ วาทานํ, น ยุตฺตํ จตุโวการภวปริยาปนฺนํ อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปวตฺเตสุ จตุตฺถาทีสุ จตูสุ วาเทสุ, ‘‘กายสฺส เภทา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อรูปีนํ กาโย อตฺถีติ? สจฺจเมตํ, รูปภเว ปวตฺตโวหาเรเนว ทิฏฺฐิคติโก อรูปภเวปิ กายโวหารมาโรเปตฺวา อาห ‘‘กายสฺส เภทา’’ติฯ ยถา ทิฏฺฐิคติเกหิ ทิฏฺฐิโย ปญฺญตฺตา, ตเถว ภควา ทสฺเสสีติฯ อรูปกายภาวโต วา ผสฺสาทิธมฺมสมูหภูเต อรูปตฺตภาเว กายนิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ

เอตฺถาห – ‘‘กามาวจรเทวตฺตภาวาทินิรวเสสวิภวปติฏฺฐาปกานํ ทุติยวาทาทีนํ ยุตฺโต อปรนฺตกปฺปิกภาโว อนาคตทฺธวิสยตฺตา เตสํ วาทานํ; น ปน ทิฏฺฐิคติก-ปจฺจกฺขภูต-มนุสฺสตฺตภาว-สมุจฺเฉทปติฏฺฐาปกสฺส ปฐมวาทสฺส ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตฺตา’’ติฯ ยทิ เอวํ ยถา หิ ทุติยาทิวาทานํ, ปุริมปุริมวาทสงฺคหิตสฺเสว อตฺตโน อุตฺตรุตฺตรภโวปปตฺติยา สมุจฺเฉทนโต ยุชฺชติ อปรนฺตกปฺปิกตา, ตถา จ ‘‘โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ อนาคตสฺเสว มนุสฺสตฺตภาวสมุจฺเฉทสฺส อธิปฺเปตตฺตา ปฐมวาทสฺสปิ อปรนฺตกปฺปิกตา ยุชฺชติฯ เอวํ สพฺพสฺสปิ ปุพฺพนฺตโต อาคตสฺส อุจฺเฉทปญฺญาปนวเสน อิธ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ เทสนา คตาฯ เอเต อุจฺเฉทวาทา เหฏฺฐา อปรนฺตกปฺปิเกสุ เทสนา คตาฯ เอเต อุจฺเฉทวาทา เหฏฺฐา อปรนฺตกปฺปิเกสุ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชติ, น ตโต อุทฺธํ ปวตฺติ อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ชลพุพฺพุฬกูปมา หิ สตฺตาติ ตสฺส ลทฺธิฯ

อิธาติ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุฯ อิเธว มนุสฺสตฺตภาวาทิเก อุจฺฉิชฺชติ วินฏฺฐวินาสวเสนฯ เอวํ อนาคเต อนุปฺปตฺติทสฺสนปรานํ อุจฺเฉทวาทานํ อปรนฺตกปฺปิเกสุ คหณํ; ปุพฺพนฺตโต ปน อาคตสฺส อตฺตโน อิเธว อุจฺเฉททสฺสนปรานํ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ คหณํฯ อิโต ปรํ น คจฺฉตีติ ปน อิทํ อตฺถโต อาปนฺนสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนํฯ สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจสสฺสตนฺติ ปวตฺโต เอกจฺจสสฺสตวาโท ฯ โส ปน พฺรหฺมกายิก-ขิฑฺฑาปโทสิก-มโนปโทสิกตฺตภาวโต จวิตฺวา อิธาคตานํ ตกฺกิโน จ อุปฺปชฺชนวเสน จตุพฺพิโธติ อาห ‘‘จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติฯ ‘‘สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิทํ เตหิ สสฺสตภาเวน คยฺหมานานํ ธมฺมานํ ยถาสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปเนกจฺจสสฺสติกมตทสฺสนวเสนฯ ตสฺส หิ สสฺสตาภิมตํ อสงฺขตเมวาติ ลทฺธิฯ ตถา หิ วุตฺตํ (ที. นิ. 1.49) พฺรหฺมชาเล – ‘‘จิตฺตนฺติ วา มโนติ วา วิญฺญาณนฺติ วา อยํ อตฺตา นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติฯ น หิ ยสฺส ภาวสฺส ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวํ ปฏิชานาติ; ตสฺเสว นิจฺจธุวาทิภาโว อนุมฺมตฺตเกน น สกฺกา ปฏิญฺญาตุํฯ เอเตน, ‘‘อุปฺปาทวยธุวตายุตฺตภาวา สิยา นิจฺจา, สิยา อนิจฺจา, สิยา น วตฺตพฺพา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา วิภาวิตา โหติฯ

ตตฺถายํ (ที. นิ. ฏี. 1.38) อยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ, ‘‘เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถีติ วุจฺจติ, เตเนว สภาเวน โส ธมฺโม นตฺถี’’ติอาทินา วุจฺเจยฺย, สิยา อเนกนฺตวาโท; อถ อญฺเญน, สิยา น อเนกนฺตวาโท; น เจตฺถ เทสนฺตราทิสมฺพทฺธภาโว ยุตฺโต วตฺตุํ ตสฺส สพฺพโลกสิทฺธตฺตา วิวาทาภาวโตฯ เย ปน วทนฺติ – ‘‘ยถา สุวณฺณฆเฏ มกุเฏ กเต ฆฏภาโว นสฺสติ, มกุฏภาโว อุปฺปชฺชติ, สุวณฺณภาโว ติฏฺฐติเยว, เอวํ สพฺพภาวานํ โกจิ ธมฺโม นสฺสติ, โกจิ อุปฺปชฺชติ, สภาโว ปน ติฏฺฐตี’’ติฯ เต วตฺตพฺพา – กิํ ตํ สุวณฺณํ, ยํ ฆเฏ มกุเฏ จ อวฏฺฐิตํ? ยทิ รูปาทิ, โส สทฺโท วิย อนิจฺโจ, อถ รูปาทิสมูโห, สมูโห นาม สมฺมุติมตฺตํฯ ตสฺส โวหารมตฺตสฺส อตฺถิตา นตฺถิตา นิจฺจตา วา น วตฺตพฺพาฯ ตสฺส ปรมตฺถสภาเวน อนุปลพฺภนโตติ อเนกนฺตวาโท น สิยาฯ ธมฺมา จ ธมฺมิโต อญฺเญ วา สิยุํ อนญฺเญ วาฯ ยทิ อญฺเญ, น เตสํ อนิจฺจตาย ธมฺมี อนิจฺโจ อญฺญตฺตาฯ น หิ รูปา จกฺขุวิญฺญาณํ อญฺญตฺตา, น จ รูเป จกฺขุวิญฺญาณสทฺโท โหติ; กิญฺจ ธมฺมกปฺปนาปิ นิรตฺถิกา สิยา ธมฺมิโน นิจฺจานิจฺจตาย อสิชฺฌนโต อถ อนญฺเญ; อุปฺปาทวินาสวนฺเตหิ อนญฺญสฺส ธมฺมิโน เตสํ วิย อุปฺปาทวินาสสพฺภาวโต กุโต นิจฺจตาวกาโส, เตสมฺปิ วา ธมฺมิโน วิย นิจฺจตาปตฺติ สิยาฯ อปิจ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพรูโป อตฺตา จ โลโก จ ปรมตฺถโต วิชฺชมานตาปฏิชานนโต ยถา นิจฺจาทีนํ อญฺญตรํ รูปํ, ยถา วา ทีปาทโยฯ น หิ ทีปาทีนํ อุทยพฺพยสภาวานํ นิจฺจานิจฺจนวตฺตพฺพสภาวตา สกฺกา วตฺตุํ ชีวสฺส นิจฺจาทีสุ อญฺญตรํ รูปํ วิยาติ เอวํ สตฺตภงฺคสฺส วิย เสสภงฺคานมฺปิ อสมฺภโวเยวาติ สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา เวทิตพฺพาติฯ

เอตฺถ จ, ‘‘อิสฺสโร นิจฺโจ, อญฺเญ สตฺตา อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สตฺเตกจฺจสสฺสตวาทา; เสยฺยถาปิ อิสฺสรวาทาทโยฯ ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา ธุวา, ทฺวิอณุกาทโย อนิจฺจา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา สงฺขาเรกจฺจสสฺสตวาทา; เสยฺยถาปิ กณาทวาทาทโยฯ

นนุ จ ‘‘เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา, เอกจฺเจ อสสฺสตา’’ติ; เอตสฺมิํ วาเท จกฺขาทีนํ อสสฺสตตาสนฺนิฏฺฐานํ ยถาสภาวาวโพโธ เอว, ตยิทํ กถํ มิจฺฉาทสฺสนนฺติ, โก เอวมาห – ‘‘จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวสนฺนิฏฺฐานํ มิจฺฉาทสฺสน’’นฺติ? อสสฺสเตสุเยว ปน เกสญฺจิ ธมฺมานํ สสฺสตภาวาภินิเวโส อิธ มิจฺฉาทสฺสนํ; เตน ปน เอกวาเร ปวตฺตมาเนน จกฺขาทีนํ อสสฺสตภาวาวโพโธ วิทูสิโต สํสฏฺฐภาวโต; วิสสํสฏฺโฐ วิย สปฺปิมณฺโฑ สกิจฺจการณาสมตฺตตาย สมฺมาทสฺสนปกฺเข ฐเปตพฺพตํ นารหติฯ อถ วา อสสฺสตภาเวน นิจฺฉิตาปิ จกฺขุอาทโย สมาโรปิตชีวสภาวา เอว ทิฏฺฐิคติ เกหิ คยฺหนฺตีติ ตทวโพธสฺส มิจฺฉาทสฺสนภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํฯ ตถา หิ วุตฺตํ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.49) – ‘‘จกฺขุนฺติ วา…เป.… กาโยติ วา อยํ เม อตฺตา’’ติอาทิฯ เอวญฺจ กตฺวา อสงฺขตาย สงฺขตาย จ ธาตุยา วเสน ยถากฺกมํ เอกจฺเจ ธมฺมา สสฺสตา; เอกจฺเจ อสสฺสตาติ เอวํ ปวตฺโต วิภชฺชวาโทปิ เอกจฺจสสฺสตวาโท อาปชฺชตีติ เอวํปการา โจทนา อโนกาสา โหติ อวิปรีตธมฺมสภาวสมฺปฏิปตฺติภาวโตฯ

น มรตีติ อมราฯ กา สา? ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.62) นเยน ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ จ วาจา จ, อมราย ทิฏฺฐิยา วาจาย วิวิโธ เขโปติ อมราวิกฺเขโปฯ โส เอตสฺส อตฺถีติ อมราวิกฺเขโปฯ อถ วา อมราติ เอกา มจฺฉชาติ, สา อุมฺมุชฺชนนิมฺมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คาหํ น คจฺฉติ; เอวเมวํ อยมฺปิ วาโท อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ นาคจฺฉตีติ อมราวิกฺเขโป, โส เอว อมราวิกฺเขปิโกฯ สฺวายํ วาโท มุสาวาทอนุโยคฉนฺทราคโมหเหตุกตาย จตุธา ปวตฺโตติ อาห – ‘‘จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา วุตฺตา’’ติฯ นนุ เจตฺถ (ที. นิ. ฏี. 1.65-66) จตุพฺพิโธปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทิเก ธมฺเม ปรโลกตฺติกาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน, ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชตีติ ตสฺส กถํ ทิฏฺฐิคติกภาโวฯ น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตมตฺถํ อชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺฐิคติกตา ยุตฺตาติ? น เหวํ ปุจฺฉาวิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺฐิคติกตา อิจฺฉิตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวเสนฯ

สสฺสตวเสน มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐเยว หิ มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม ปรโลกตฺติกาทีนิ จ, ยาถาวโต อปฺปฏิปชฺชมาโน อตฺตนา อวิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิญฺญาเปตุํ อสมตฺถตาย มุสาวาทาทิภเยน จ วิกฺเขปํ อาปชฺชตีติฯ ตถา หิสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห วุตฺโตฯ อถ วา ปุญฺญปาปานํ, ตพฺพิปากานญฺจ อนวโพเธน, อสทฺทหเนน จ, ‘‘ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณํเยว ยุตฺตํ สุนฺทรญฺจา’’ติ, ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยเวกา เอสา ทิฏฺฐิ สตฺตภงฺคทิฏฺฐิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา เจว วุตฺตํ – ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา จา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.61)ฯ กถํ ปนสฺสา สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห? อุจฺเฉทวเสน อนภินิเวสโตฯ ‘‘นตฺถิ โกจิ ธมฺมานํ ยถาภูตเวที วิวาทพหุลตฺตา โลกสฺส; ‘เอวเมว’นฺติ ปน สทฺทนฺตเรน ธมฺเม นิชฺฌานนา อนาทิกาลิกา โลเก’’ติ คาหวเสน สสฺสตเลโสเปตฺถ ลพฺภติเยวฯ

อมติ คจฺฉติ เอตฺถ สภาโว โอสานนฺติ อนฺโต, มริยาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ อนฺตวาฯ เตนาห ‘‘สปริยนฺโต’’ติฯ อวฑฺฒิตกสิณสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ โหตีติ โยชนาฯ ทุติยวาโท ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วาโทฯ ตติยวาโท ‘‘อนฺตวา จ อนนฺตวา จา’’ติ วาโทฯ จตุตฺถวาโท ‘‘เนวนฺตวา นานนฺตวา’’ติ วาโทฯ เอเต เอว จตฺตาโร วาทิโน สนฺธาย พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.53) – ‘‘อนฺตานนฺติกา อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปญฺญเปนฺติ จตูหิ วตฺถูหี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ (ที. นิ. ฏี. 1.53) ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณํ วาทีนํ อนฺตตฺตญฺจ อนนฺตตฺตญฺจ อนฺตานนฺตตฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา อนฺตานนฺติกตฺตํฯ ปจฺฉิมสฺส ปน ตทุภยปฏิเสธวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถมนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ ยสฺมา ปฏิเสธวาโทปิ อนฺตานนฺตวิสโย เอว ตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ อปเร อาหุ – ‘‘ยถา ตติยวาเท สมฺเภทวเสน เอตสฺเสว อนฺตวนฺตตา อนนฺตตา จ สมฺภวติ, เอวํ ตกฺกีวาเทปิ กาลเภทวเสน อุภยสมฺภวโต อญฺญมญฺญปฏิเสเธน อุภยญฺเญว วุจฺจติฯ กถํ? อนฺตวนฺตตาปฏิเสเธน หิ อนนฺตตา วุจฺจติ, อนนฺตตาปฏิเสเธน จ อนฺตวนฺตตา, อนฺตานนฺตานญฺจ ตติยวาทภาโว กาลเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ยสฺมา อยํ โลกสญฺญิโต อตฺตา ฌายีหิ อธิคตวิเสเสหิ อนนฺโต กทาจิ สกฺขิ ทิฏฺโฐ อนุสุยฺยติ; ตสฺมา เนวนฺตวาฯ

ยสฺมา ปน เตหิ เอว กทาจิ อนฺตวา สกฺขิ ทิฏฺโฐ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา น ปน อนนฺตวา’’ติฯ ยถา จ อนุสฺสุติตกฺกีวเสน, เอวํ ชาติสฺสรตกฺกิอาทีนญฺจ วเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ อยญฺหิ ตกฺกิโก อวฑฺฒิตภาวปุพฺพกตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตานํ วฑฺฒิตภาวสฺส วฑฺฒิตกาลวเสน อปจฺจกฺขการิตาย อนุสฺสวาทิมตฺเต ฐตฺวา – ‘‘เนวนฺตวา’’ติ ปฏิกฺขิปติ, อวฑฺฒิตกาลวเสน ปน ‘‘นานนฺโต’’ติฯ น ปน อนฺตวนฺตตานนฺตตานํ อจฺจนฺตมภาเวน ยถา ตํ ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ, อวสฺสญฺจ เอตํ เอวํ วิญฺญาตพฺพํ, อญฺญถา วิกฺเขปปกฺขํเยว ภเชยฺย จตุตฺถวาโทฯ น หิ อนฺตวนฺตตานนฺตตาตทุภยวินิมุตฺโต อตฺตโน ปกาโร อตฺถิ, ตกฺกีวาที จ ยุตฺติมคฺคโก, กาลเภทวเสน จ ตทุภยมฺปิ เอกสฺมิํ น น ยุชฺชตีติฯ อนนฺตรจตุกฺกนฺติ เอกตฺตสญฺญีติ อาคตสญฺญีจตุกฺกํฯ

เอกนฺตสุขีติ เอกนฺเตเนว สุขีฯ ตํ ปนสฺส สุขํ ทุกฺเขน อโวมิสฺสํ โหตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรสุขี’’ติฯ เอกนฺตสุขเมวาติ อิทํ สุขพหุลตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตีตาสุ สตฺตสุ ชาตีสูติ อิทํ ตโต ปรํ ชาติสฺสรญาเณน อนุสฺสริตุํ น สกฺกาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตาทิสเมวาติ สุขสมงฺคิเมว อตฺตภาวํฯ ‘‘เอวํ สุขสมงฺคี’’ติ ตํ อนุสฺสรนฺตสฺส ชาติสฺสรสฺส อตีตชาติยมฺปิ อิธ วิย ทุกฺขผุฏฺฐสฺส ตํ อนุสฺสรนฺตสฺสฯ

สพฺเพสมฺปีติ ลาภีนํ ตกฺกีนมฺปิฯ ตถาติ อิมินา ‘‘สพฺเพสมฺปี’’ติ อิทํ ปทํ อากฑฺฒติฯ กามาวจรํ นาม อทุกฺขมสุขํ อนุฬารํ อวิภูตนฺติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสนา’’ติฯ จตุตฺถชฺฌานํ การณภูตํ เอตสฺส อตฺถิ, เตน วา นิพฺพตฺตนฺติ จตุตฺถชฺฌานิกํฯ มชฺฌตฺตสฺสาติ มชฺฌตฺตภูตสฺส มชฺฌตฺตเวทนาพหุลสฺสฯ มชฺฌตฺตภูตฏฺฐานเมว อตฺตโน มชฺฌตฺตตาปตฺตเมว ภูตปุพฺพํ อนุสฺสรนฺตสฺสฯ เอกจฺจสสฺสติกาติ เอกจฺจสสฺสตวาทิโน วุตฺตาฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน หิ เอกจฺจสสฺสติกาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาโท สสฺสตวาทสมุทฺทิฏฺโฐติ กตฺวา ‘‘ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา’’ติ จ วุตฺตํฯ

[28] ทิฏฺฐุทฺธารนฺติ ยถาวุตฺตานํ ทิฏฺฐีนํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนวเสน ปทุทฺธรณํฯ ปจฺจตฺตํเยว ญาณนฺติ อปรปฺปจฺจยํ อตฺตนิเยว ญาณํฯ

ตํ ปน อตฺตปจฺจกฺขํ โหตีติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขญาณ’’นฺติฯ สุวณฺณสฺส วิย โทสาปคเมน อุปกฺกิเลสวิคเมน ญาณสฺส วิสุทฺธนฺติ อาห ‘‘ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลส’’นฺติฯ กิเลสนฺธการวิคมโต สปฺปภาสมุชฺชลเมว โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสร’’นฺติ พาหิรสมยสฺมิมฺปิ โหนฺติ ฌานสฺส สมิชฺฌนโตฯ มยมิทํ ชานามาติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ จ มิจฺฉาคาหวเสน อญฺญาณภาคเมว ปริพฺรูเหตฺวา ตโต เอว ยถาคหิตํ คาหํ สนฺธาย – ‘‘มยมิทํ อตฺถํ ตตฺถ ชานามา’’ติ เอวํ ตตฺถ มิจฺฉาคาเห อวิชฺชมานํ ญาณโกฏฺฐาสํ โอตาเรนฺติเยว อนุปฺปเวเสนฺติเยวฯ น ตํ ญาณํ, มิจฺฉาทสฺสนํ นาเมตํ, กิํ ปน ตํ มิจฺฉาทสฺสนํ นาม? สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทินา มิจฺฉาภินิเวสภาวโตฯ เตนาห ‘‘ตทปิ…เป.… อตฺโถ’’ติฯ ยํ ตํ ทิฏฺฐิยา อุปนิสฺสยภูตํ ญาณํ, ตํ สนฺธายาห – ‘‘ชานนมตฺตลกฺขณตฺตา ญาณภาคมตฺตเมวา’’ติฯ ญาณมฺปิ หิ ทิฏฺฐิยา อุปนิสฺสโย โหติเยว ลาภิโน อิตรสฺส จ ตถา ตถา มิจฺฉาภินิเวสโตฯ อนุปาติวตฺตนโต อนติกฺกมนโตฯ อสาธารณโต น อุปาติวตฺตนฺติ เอเตนาติ อนุปาติวตฺตนํ, ตโตฯ อุปาทานปจฺจยโตติ อุปาทานสฺส ปจฺจยภาวโตฯ เอเตน ผลูปจาเรเนว อุปาทานมาหฯ ยทิ พฺรหฺมชาเล อาคตา สพฺพาปิ ทิฏฺฐิโย อิธ กถิตา โหนฺติ, เอวํ สนฺเต อิทํ สุตฺตํ พฺรหฺมชาลสุตฺเตน เอกสทิสนฺติ อาห – ‘‘พฺรหฺมชาเล ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘อญฺญตฺร รูปํ อญฺญตฺร เวทนา สกฺกายํเยว อนุปริธาวนฺตี’’ติ วจนโต อิธ สกฺกายทิฏฺฐิ อาคตาฯ พฺรหฺมชาลํ กถิตเมว โหติ ตตฺถ อาคตานํ ทฺวาสฏฺฐิยาปิ ทิฏฺฐีนํ อิธาคตตฺตาฯ สสฺสตุจฺเฉทาภินิเวโส อตฺตาภินิเวสปุพฺพโก, ‘‘อตฺตา สสฺสโต อตฺตา อุจฺเฉโท’’ติ ปวตฺตนโตฯ

[30] ทฺวาสฏฺฐิ…เป.… ทสฺเสตุนฺติ กถํ ปนายมตฺโถ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ’’ติอาทิปาฬิยา ทสฺสิโต โหตีติ? อปฺปหีนสกฺกายทิฏฺฐิกสฺส ปุพฺพนฺตาปรนฺตทิฏฺฐิอุปาทิยนโชตนโตฯ ปริจฺจาเคนาติ วิกฺขมฺภเนนฯ จตุตฺถชฺฌานนิโรธา ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอตฺถ น ปริหีนจตุตฺถชฺฌานสฺส ตติยชฺฌานํ ภวติ, ตติยชฺฌานา วุฏฺฐิตสฺส ปน จตุตฺถชฺฌานา วุฏฺฐิตสฺส จ ตติยํ ปฏิโลมนเยน สมฺภวติฯ

เตนาห ‘‘อยํ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพนฺติ ‘‘ปวิเวกา ปีติ นิรุชฺฌตี’’ติ อิทํ, ‘‘นิรามิสสุขสฺสนิโรธา’’ติ เอตฺถ วิย วุฏฺฐานนิโรธวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ หีนชฺฌานปริยาทานกโทมนสฺสนฺติ นีวรณสหคตโทมนสฺสมาหฯ ตญฺหิ ฌานปริยาทานกรํฯ กมฺมนียภาโวติ สมาปตฺติํ ปตฺโต วิย สมาปตฺติสมาปชฺชนภาเว กมฺมกฺขมภาโวฯ โสมนสฺสวิธุรตฺตา โทมนสฺสํ วิยาติ โทมนสฺสนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อุปฺปชฺชติ ปวิเวกา ปีตี’’ติ ปุน วุตฺตา ปีติ ฌานทฺวยปีติฯ ยํ ฐานํ ฉายา ชหตีติ ยํ ปเทสํ อาตเปน อภิภุยฺยมานํ ฉายา ชหติฯ ตตฺถ อาตเป ฉายาติ ปเทเสน อาตปสญฺญิตานํ ภูตสงฺขตานํ ปหานฏฺฐานมาหฯ เตนาห ‘‘ยสฺมิํ ฐาเน’’ติอาทิฯ

[31] นิรามิสํ สุขนฺติ ตติยชฺฌานสุขํ ทูรสมุสฺสาริตกามามิสตฺตาฯ

[32] อทุกฺขมสุขนฺติ จตุตฺถชฺฌานเวทนํ, น ยํ กิญฺจิ อุเปกฺขาเวทนํฯ

[33] นิคฺคหโณติ มมํการภาเวน กิญฺจิปิ อคณฺหนฺโตฯ นิพฺพานสฺส สปฺปายนฺติ นิพฺพานาธิคมสฺส, นิพฺพานสฺเสว วา อวิโลมวเสน เอกนฺติกุปายตาย สปฺปายํฯ เตนาห ‘‘อุปการภูต’’นฺติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เตภูมกธมฺเมสุฯ เอตนฺติ เอตํ ยถาวุตฺตสมถภาวนาย กิเลสานํ วิกฺขมฺภนํฯ สพฺพตฺถ นิกนฺติยา อสุกฺขาปิตตฺตา กถํ นิพฺพานสฺส อุปการปฏิปทา นาม ชาตํ? น ชายเต วาตฺยธิปฺปาโยฯ สพฺพตฺถาติ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิอาทิเก สพฺพสฺมิํฯ อคฺคณฺหนวเสนาติ ตณฺหาคาเหน อคฺคหณวเสนฯ ยตฺถ หิ ตณฺหาคาโห วิโมจิโต, ตตฺถ ทิฏฺฐิมานคฺคาหา สุกฺขา วิย โหนฺติ ตเทกฏฺฐภาวโตฯ ตาทิสสฺส นิพฺพานคามินี ปฏิปทา เอว อาสนฺเน, น ทูเรฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปการปฏิปทา นาม ชาต’’นฺติฯ ตาทิสสฺส จ สนฺโตหมสฺมีติอาทิกา สมนุปสฺสนา อธิมานปกฺเข ติฏฺฐตีติ อาห – ‘‘อภิวทตีติ อภิมาเนน อุปวทตี’’ติฯ อิทเมว อุปาทิยตีติ นิยมาภาวโต ‘‘อฏฺฐารสวิธมฺปี’’ติ วุตฺตํฯ เสสปเทปิ เอเสว นโยฯ ทิฏฺฐุปาทาเน สติ เสสอุปาทานสมฺภโว อวุตฺตสิทฺโธติ ตเทว อุทฺธฏํฯ

เส อายตเน เวทิตพฺเพติ นิโรธสฺส การณํ นิพฺพานํ เวทิตพฺพํฯ ทฺวินฺนํ อายตนานนฺติ จกฺขายตนาทีนํ ทฺวินฺนํ อายตนานํฯ ปฏิกฺเขเปน นิพฺพานํ ทสฺสิตํ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสนฯ

คาธตีติ น ปติฏฺฐาติฯ อโตติ อสฺมา นิพฺพานาฯ สราติ ตณฺหาฯ สงฺขารปฏิกฺเขเปนาติ สงฺขาเรกเทสภูตานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปฏิกฺเขเปนฯ

วิญฺญาณนฺติ วิสิฏฺเฐน ญาเณน ชานิตพฺพํฯ ตโต เอว อนิทสฺสนํ อจกฺขุวิญฺเญยฺยํ อนินฺทฺริยโคจรํฯ อนนฺตนฺติ อนฺตรหิตํ, นิจฺจนฺติ อตฺโถฯ สพฺพโต ปภนฺติ กิเลสนฺธการาภาวโต จ สมนฺตโต ปภสฺสรํฯ ‘‘สพฺพโต ปป’’นฺติ วา ปาโฐ, สพฺพโต ปตติตฺถนฺติ อตฺโถฯ จตฺตารีสกมฺมฏฺฐานสงฺขาเตหิ ติตฺเถหิ โอตริตฺวา อนุปวิสิตพฺพํ อมตสรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนุปาทา กญฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจนฺติ เอตฺถาติ อนุปาทาวิโมกฺโข, นิพฺพานํฯ อนุปาทา วิมุจฺจติ เอเตนาติ อนุปาทาวิโมกฺโข, อคฺคมคฺโคฯ อนุปาทาวิโมกฺขนฺติกตาย ปน อรหตฺตผลํ อนุปาทาวิโมกฺโขติ วุตฺตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปญฺจตฺตยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. กินฺติสุตฺตวณฺณนา

[34] ภโวติ ปริตฺโตฯ อภโวติ มหนฺโตฯ วุทฺธิอตฺโถ หิ อยํ อ-กาโร, ‘‘สํวราสํวโร, ผลาผล’’นฺติอาทีสุ วิย, ตสฺมา ภวาภวเหตูติ ขุทฺทกสฺส มหนฺตสฺส วา ภวสฺส เหตุ, ตํ ปจฺจาสีสมาโนติ อตฺโถฯ เตนาห – ‘‘ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว สุขํ เวทิสฺสามี’’ติอาทิฯ

[35] โลกุตฺตรโพธิปกฺขิยธมฺเม อุทฺทิสฺส ปุถุชฺชนานํ วิวาโท สมฺภวตีติ อาห – ‘‘โลกิยโลกุตฺตราว กถิตา’’ติฯ โลกิยาปิ หิ โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกุตฺตรธมฺมาธิคมสฺส อาสนฺนการณตฺตา วิเสสการณนฺติ ยาว อญฺเญหิ โลกิยธมฺเมหิ อภิวิสิฏฺโฐติ กตฺวา, ‘‘อิเมสุ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมสู’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํฯ อตฺถโต นานํ โหตีติ อตฺถโต เภโท โหติ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ สมธิคตตฺตาฯ น หิ กายาทโย ภาเวตพฺพา, สติเยว ปน ภาเวตพฺพาติฯ พฺยญฺชนโต นานํ เภทํฯ อิมินาปิ การเณนาติ อิมายปิ ยุตฺติยาฯ