[108] กามตณฺหาทิกาย ตาย ตณฺหาย นิพฺพตฺตาติ ตมฺมยา, ปุถุชฺชนา, ปกติภาวูปคมเนน เตสํ ภาโว ตมฺมยตา, ตปฺปฏิกฺเขปโต อตมฺมยตา, นิตฺตณฺหตาฯ ตํเยว การณํ กตฺวาติ ปฐมชฺฌาเนปิ ตณฺหาปหานํเยว การณํ กตฺวาฯ จิตฺเต อุปฺปาเทตฺวาติ อตมฺมยตาปริยาเยน วุตฺเต ตณฺหาย ปฏิปกฺขธมฺเม สมฺปาเทตฺวาฯ น มญฺญตีติ มญฺญนานํ อริยมคฺเคน สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา กิสฺมิญฺจิ โอกาเส กามภวาทิเก เกนจิ วตฺถุนา หตฺถิอสฺสเขตฺตวตฺถาทินา ปตฺตจีวรวิหารปริเวณาทินา จ ปุคฺคลํ น มญฺญติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สปฺปุริสธมฺมสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตวณฺณนา

[109] อญฺญมญฺญนฺติ อญฺญํ อญฺญํฯ เตนาห ‘‘อญฺญํ เสวิตพฺพ’’นฺติอาทิฯ สตฺตหิ ปเทหีติ สตฺตหิ วากฺเยหิฯ ปชฺชติ เอเตน ยถาธิปฺเปโต อตฺโถติ ปทํ, วากฺยํฯ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส โอกาสกรณํ ธมฺมทายาเท (ม. นิ. 1.31) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

[113] ทิฏฺฐิเยว ปจฺจยวเสน ปฏิลทฺธตาย ทิฏฺฐิปฏิลาโภฯ สญฺญาปฏิลาเภปิ เอเสว นโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺมาทิฏฺฐิโย…เป.… น คหิตา กมฺมปถปฺปตฺตานํ เตสํ มโนสมาจารภาเวน คหิตตฺตาฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ทิฏฺฐิ จิตฺตุปฺปาทวาเร น คหิตาติ? กามํ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อวยวิภาโว ลพฺภติ, ตถาปิ จิตฺตุปฺปาทกฺขเณ โลกิยโลกุตฺตรจิตฺตุปฺปาเทสุ กมฺมปถโกฏฺฐาโส น อุทฺธโฏฯ

[115] กามสญฺญาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ยถา พฺยาปาทวิหิํสาสญฺญา สงฺคหิตา, เอวํ อนภิชฺฌาอพฺยาปาทอวิหิํสาสญฺญา สงฺคหิตา ปฐเมน อาทิสทฺเทน ‘‘อนภิชฺฌาสหคตาย สญฺญายา’’ติอาทิปาฐสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ

[117] ติ กามภวาทีนํ อปริโยสานาย ปริโยสานํ อิจฺฉโตปิ ตาทิสสฺส ภวานํ อปริโยสานเมว โหติ ฯ จตฺตาโร โหนฺติ ปุคฺคลวเสนฯ เตนาห ‘‘ปุถุชฺชโนปิ หี’’ติอาทิฯ อกุสลา ธมฺมา วฑฺฒนฺตีติ เตสํ ปหานาย อปฺปฏิปชฺชมานสฺสาติ อธิปฺปาโย, ตโต เอว กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติฯ เตนสฺส กิเลสทุกฺเขน วิปากทุกฺเขน จ สทุกฺขเมว อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติฯ โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ ปหาย สุทฺธาวาเสสุ นิพฺพตฺตนารโห อนาคามี กถํ…เป.… อภิวฑฺฒนฺตีติ อาห ‘‘อนาคามีปี’’ติอาทิฯ สทุกฺขเมว อตฺตภาวํ อภินิพฺพตฺเตติ, ยาย ลพฺภมานอกุสลาภิวุทฺธิํ กุสลปริหานิญฺจ คเหตฺวา อนาคามิโนปิ สพฺยาพชฺฌอตฺตภาวาภินิพฺพตฺตนํ วุตฺตํฯ เอวํ ยถาลพฺภมานํ อกุสลปริหานิํ กุสลาภิวุทฺธิญฺจ คเหตฺวา ปุถุชฺชนสฺสปิ อนฺติมภวิกสฺส อพฺยาพชฺฌอตฺตภาวาภินิพฺพตฺตนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปุถุชฺชโนปี’’ติอาทิฯ อกุสลเมว หายติ,น กุสลํ ตสฺส พุทฺธิปกฺเข ฐิตตฺตาฯ ตตฺถาปิ วิปสฺสนเมว คพฺภํ คณฺหาเปติ, น วฏฺฏคพฺภํ อนฺติมภวิกตาย วิวฏฺฏูปนิสฺสิตตฺตา อชฺฌาสยสฺส, ญาณสฺส จ ปากคมนโตฯ

[119] เอกจฺจสฺสาติ สามิวจนํ ‘‘อภินนฺทตี’’ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวเสน ปริณาเมตพฺพํ, ตถา ‘‘นิพฺพินฺทตี’’ติอาทีสุปิฯ อุคฺคณฺหิตฺวาปีติ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ภควโต ภาสิตสฺส อตฺถํ อชานนฺตา ตาว ทีฆรตฺตํ หิตสุขโต ปริพาหิรา โหนฺตุ ชานนฺตานมฺปิ สพฺเพสํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตีติ อเนกํสิกตํ โจเทนฺโต ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิมาหฯ อิตโร สพฺเพสมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติเยวาติ, ‘‘อปฺปฏิสนฺธิกา’’ติอาทินา อเนกํสิกตํ ปริหรติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. พหุธาตุกสุตฺตวณฺณนา

[124] ภยนฺติ (อ. นิ. ฏี. 2.3.1) จิตฺตสํสปฺปตาติ อาห ‘‘จิตฺตุตฺราโส’’ติฯ อุปทฺทโวติ อนฺตราโยฯ ตสฺส ปน วิกฺเขปการณตฺตา วุตฺตํ ‘‘อเนกคฺคตากาโร’’ติฯ อุปสคฺโคติ อุปสชฺชนํฯ ตโต อปฺปตีการวิฆาตาปตฺติ ยสฺมา ปตีการาภาเวน วิหญฺญมานสฺส กิญฺจิ กาตุํ อสมตฺถสฺส โอสีทนการณํ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนากาโร’’ติฯ วญฺเจตฺวา อาคนฺตุํ ยถาวุตฺเต ทิวเส อนาคจฺฉนฺเตสุฯ พหิ อนิกฺขมนตฺถาย ทฺวาเร อคฺคิํ ทตฺวาฯ

นเฬหีติ นฬจฺฉนฺนสงฺเขเปน อุปริ ฉาเทตฺวา เตหิเยว ทารุกจฺฉทนนิยาเมน ปริโตปิ ฉาทิตาฯ เอเสว นโยติ อิมินา ติเณหิ ฉนฺนตํ, เสสสมฺภารานํ รุกฺขมยตญฺจ อติทิสติฯ วิธวาปุตฺเตติ อทนฺตภาโวปลกฺขณํฯ เต หิ นิปฺปิติกา อวินีตา อสํยตา อกิจฺจการิโน โหนฺติฯ

มตฺถกํ อปาเปตฺวาว นิฏฺฐาปิตาติ กสฺมา ภควา เอวมกาสีติ? อานนฺทตฺเถรสฺส ปุจฺฉาโกสลฺลทีปนตฺถเมว, ตตฺถ นิสินฺนานํ สนฺนิปติตภิกฺขูนํ เทสนาย ชานนตฺถญฺจฯ เต กิร สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อชานนฺตา อนฺธการํ ปวิฏฺฐา วิย ฐิตาฯ ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ปริคฺคยฺห ชานิสฺสนฺตีติฯ

[125] รูปปริคฺคโหว กถิโต, น อญฺญํ กิญฺจีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตโต สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สพฺพาปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺตีติ อทฺเธกาทส ธาตุโย รูปกฺขนฺโธ, อทฺธฏฺฐมา ธาตุโย ยถารหํ เวทนาทโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ เอวํ อฏฺฐารส ธาตุโย ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ ปญฺจปิ ขนฺธา ตณฺหาวชฺชา ทุกฺขสจฺจํฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ นิโรธปชานนาติ ปญฺญาสีเสน มคฺคกิจฺจมาหฯ สมฺมาทิฏฺฐิปมุโข หิ อริยมคฺโคฯ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กถิตํ โหติ สมฺมสนสฺส ภูมิยา นิปฺผตฺติยา จ กถิตตฺตาฯ ชานาติ ปสฺสตีติ อิมินา ญาณทสฺสนํ กถิตํ ตํ ปน โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติ ทุวิธนฺติ ตทุภยมฺปิ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สห วิปสฺสนาย มคฺโค วุตฺโต’’ติฯ

เอตฺตาวตาปิ โขติ ปิ-สทฺทคฺคหเณน อญฺเญน ปริยาเยน สตฺถา ธาตุโกสลฺลํ เทเสตุกาโมติ เถโร , ‘‘สิยา ปน, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉตีติ ภควา ปถวีธาตุอาทิวเสนปิ ธาตุโกสลฺลํ วิภาเวติฯ ตตฺถ ปถวีธาตุอาทิสทฺเทน เทสนาการณํ วิภาเวนฺโต, ‘‘ปถวีธาตุ…เป.… วุตฺตา’’ติ อาหฯ ตาปิ หิ อาทิโต ฉ ธาตุโยฯ