2. อนุปทวคฺโค

1. อนุปทสุตฺตวณฺณนา

[93] อิทฺธิมาติ คุโณ ปากโฏ ปรโตโฆเสน วินา ปาสาทกมฺปนเทวจาริกาทีหิ สยเมว ปกาสภาวโต; ธุตวาทาทิคุณานมฺปิ ตถาภาเว เอเตเนว นเยน เตสํ คุณานํ ปากฏโยคโต จ ปเรสํ นิจฺฉิตภาวโต จฯ ปญฺญวโต คุณาติ ปญฺญาปเภทปภาวิเต คุณวิเสเส สนฺธาย วทติฯ เต หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อวิสยาฯ เตนาห – ‘‘น สกฺกา อกถิตา ชานิตุ’’นฺติฯ วิสภาคา สภาคา นาม อโยนิโสมนสิการพหุเลสุ ปุถุชฺชเนสุ, เต ปน อปฺปหีนราคโทสตาย ปรสฺส วิชฺชมานมฺปิ คุณํ มกฺเขตฺวา อวิชฺชมานํ อวณฺณเมว โฆเสนฺตีติ อาห – ‘‘วิสภาค…เป.… กเถนฺตี’’ติฯ

ยา อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต ยถาภูตํ ปชานนา, อยํ ธาตุกุสลตาฯ อายตนกุสลตายปิ เอเสว นโยฯ อวิชฺชาทีสุ ทฺวาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ โกสลฺลํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตาฯ อิทํ อิมสฺส ผลสฺส ฐานํ การณํ, อิทํ อฏฺฐานํ อการณนฺติ เอวํ ฐานญฺจ ฐานโต, อฏฺฐานญฺจ อฏฺฐานโต ยถาภูตํ ปชานนา, อยํ ฐานาฏฺฐานกุสลตาฯ โย ปน อิเมสุ ธาตุอาทีสุ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน นิสฺสงฺคคติยา ปณฺฑาติ ลทฺธนาเมน ญาเณน อิโต คโต ปวตฺโต, อยํ ปณฺฑิโต นามาติ อาห – ‘‘อิเมหิ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต’’ติฯ มหนฺตานํ อตฺถานํ ปริคฺคณฺหนโต มหตี ปญฺญา เอตสฺสาติ มหาปญฺโญฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยติ อาห – ‘‘มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ’’ติฯ

นานตฺตนฺติ ยาหิ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคตตฺตา เถโร ‘‘มหาปญฺโญ’’ติอาทินา กิตฺตียติ, ตาสํ มหาปญฺญาทีนํ อิทํ นานตฺตํ อยํ เวมตฺตตาฯ ยสฺส กสฺสจิ (ที. นิ. ฏี. 3.216; สํ. นิ. ฏี. 1.1.110; อ. นิ. ฏี. 1.1.584) วิเสสโต อรูปธมฺมสฺส มหตฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺส กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต, ‘‘มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เหตุมหนฺตตาย ปจฺจยมหนฺตตาย นิสฺสยมหนฺตตาย ปเภทมหนฺตตาย กิจฺจมหนฺตตาย ผลมหนฺตตาย อานิสํสมหนฺตตาย จ สีลกฺขนฺธสฺส มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เหตู อโลภาทโย, ปจฺจยา หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโยฯ นิสฺสยา สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธินิยตตา ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสาฯ ปเภโท จาริตฺตาทิวิภาโคฯ กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขสฺส วิธมนํฯ ผลํ สคฺคสมฺปทา นิพฺพานสมฺปทา จฯ อานิสํโส ปิยมนาปตาทิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.9) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.64 อาทโย) จ อาคตนเยน เวทิตพฺโพฯ อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพา, ฐานาฏฺฐานาทีนํ ปน มหนฺตภาโว มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ฐานาฏฺฐานานํ มหาวิสยตา พหุธาตุกสุตฺเต (ม. นิ. 3.124 อาทโย) สยเมว อาคมิสฺสติฯ วิหารสมาปตฺตีนํ สมาธิกฺขนฺเธ นิทฺธาริตนเยน เวทิตพฺพา, อริยสจฺจานํ สกลสาสนสงฺคหณโต สจฺจวิภงฺเค (วิภ. 189 อาทโย) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺฐ. 189 อาทโย) อาคตนเยนฯ สติปฏฺฐานาทีนํ วิภงฺคาทีสุ (วิภ. 355 อาทโย) ตํสํวณฺณนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 355 อาทโย) จ อาคตนเยนฯ สามญฺญผลานํ มหโต หิตสฺส มหโต สุขสฺส มหโต อตฺถสฺส มหโต โยคกฺเขมสฺส นิปฺผตฺติภาวโต สนฺตปณีตนิปุณอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต จฯ อภิญฺญานํ มหาสมฺภารโต มหาวิสยโต มหากิจฺจโต มหานุภาวโต มหานิปฺผตฺติโต จฯ นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺถสิทฺธิโต มหนฺตตา เวทิตพฺพาฯ

ปุถุปญฺญาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – นานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ, ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป.… อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ นามา’’ติ, เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ เตสุปิ ‘‘เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ, เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ, เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ…เป.… เอกวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ, พหุวิเธน วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส เอกวิธาทิวเสน อตีตาทิเภทวเสนปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตถา ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป.… อิทํ ธมฺมายตนํ นามฯ ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’’ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

นานาธาตูสูติ ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป.… อยํ มโนวิญฺญาณธาตุ นามฯ ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จตุภูมกา’’ติ เอวํ นานาธาตูสุ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตยิทํ อุปาทิณฺณกธาตุวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปจฺเจกพุทฺธานญฺหิ ทฺวินฺนญฺจ อคฺคสาวกานํ อุปาทิณฺณกธาตูสุเยว นานากรณํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ ตญฺจ โข เอกเทสโตว, โน นิปฺปเทสโต, อนุปาทิณฺณกธาตูนํ ปน นานากรณํ น ชานนฺติเยวฯ สพฺพญฺญุพุทฺธานํเยว ปน, ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กณฺโห, อิมสฺส พหลตฺตโจ, อิมสฺส ตนุตฺตโจ, อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เอวรูปํ, อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ ปีตํ โลหิตํ โอทาตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ, ผลํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ ทีฆํ วฏฺฏํ สุสณฺฐานํ มฏฺฐํ ผรุสํ สุคนฺธํ มธุรํ ติตฺตกํ อมฺพิลํ กฏุกํ กสาวํ, กณฺฏโก ติขิโณ อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล โลหิโต โอทาโต โหตี’’ติ ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ ญาณํ ปวตฺตติฯ

อตฺเถสูติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุฯ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต สนฺตานเภทโต จ นานปฺปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุฯ อวิชฺชาทิองฺคานญฺหิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสญฺญิตาติฯ เตนาห – สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติฯ นานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหโต สุญฺญสภาเวสุ, ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตอตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺเภสุ สภาเวสุฯ ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโรฯ นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทินานาอตฺเถสุฯ ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยาทินานาธมฺเมสุฯ นิรุตฺตีสูติ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาตาสุ นานานิรุตฺตีสุฯ ปฏิภาเนสูติ เอตฺถ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีสุ วิสยภูเตสุ, ‘‘อิมานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติ (วิภ. 725-745) ตถา ตถา ปฏิภานโต ปฏิภานานีติ ลทฺธนาเมสุ ญาเณสุฯ ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสูติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ นานตฺตญฺจ วุตฺตเมวฯ อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิญฺเญยฺยตฺตา ปากฏเมวฯ ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ปุถุ นานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติฯ เตนสฺส มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ปริทีปิตํ โหติฯ

เอวํ วิสยวเสน ปญฺญาย มหตฺตํ ปุถุตฺตญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน หาสภาวํ, ปวตฺติอาการวเสน ชวนภาวํ, กิจฺจวเสน ติกฺขาทิภาวญฺจ ทสฺเสตุํ, ‘‘กตมา หาสปญฺญา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หาสพหุโลติ ปีติพหุโลฯ เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิฯ สีลํ ปริปูเรตีติ หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทคฺคุทคฺโค หุตฺวา ปีติสหคตาย ปญฺญายฯ ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปญฺญา อภิรติวเสน อารมฺมเณ ผุลฺลา วิกสิตา วิย ปวตฺตติ; น อุเปกฺขาสหคตาติ ปาติโมกฺขสีลํ ฐเปตฺวา หาสนียํ ปรํ ติวิธมฺปิ สีลํ ปริปูเรตีติ อตฺโถฯ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปุน สีลกฺขนฺธมาหฯ สมาธิกฺขนฺธนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ รูปกฺขนฺธํ อนิจฺจนฺติ สีฆํ เวเคน ปวตฺติยา ปฏิปกฺขทูรีภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฺสฏฺฐวชิรํ วิย ลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี รูปกฺขนฺเธ อนิจฺจลกฺขณํ เวคสา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺมา สา ชวนปญฺญา นามาติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ, ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ขยฏฺเฐนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ขยสภาวตฺตาฯ ภยฏฺเฐนาติ ภยานกภาวโตฯ อสารกฏฺเฐนาติ อตฺตสารวิรหโต นิจฺจสาราทิวิรหโต จฯ ตุลยิตฺวาติ ตุลาภูตาย วิปสฺสนาปญฺญาย ตุเลตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีเรตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปญฺจกฺขนฺธํ วิภูตํ กตฺวาฯ รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธภูเต นิพฺพาเน นินฺนโปณปพฺภารวเสนฯ อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุํ, ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสนาติ เกจิฯ

ญาณสฺส ติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน เวทิตพฺโพติ, ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต, ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาหฯ ติกฺขปญฺโญ หิ ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห – ‘‘เอกสฺมิํ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา อธิคตา โหนฺตี’’ติอาทิฯ

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจสมฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อญฺญถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปญฺญํ ทสฺเสตุํ, ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหํ ปวตฺตสํเวโคฯ อุตฺตาสพหุโลติ ญาณุตฺราสวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺรสฺตมานโสฯ เตน อาทีนวานุปสฺสนมาหฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ ปน อิมินา นิพฺพิทานุปสฺสนํ อาห – อรติพหุโลติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรุปฺปตฺติํฯ พหิมุโขติ สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตญาณมุโข, ตถา วา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโขฯ นิพฺพิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถิ, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธา, สาว ปญฺญา นิพฺเพธิกาฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปชฺชติ เอเตน วิปสฺสนาทิโกติ ปทํ, สมาปตฺติ, ตสฺมา อนุปทนฺติ อนุสมาปตฺติโยติ อตฺโถฯ ปทํ วา สมฺมสนุปคา ธมฺมา วิปสฺสนาย ปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ เตนาห ‘‘สมาปตฺติวเสน วา’’ติ ฯ ฌานงฺควเสน วาติ ฌานงฺควเสนาติ จ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน กมตฺโถ อิธ ปทสทฺโท, ตสฺมา อนุปทํ อนุกฺกเมนาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อนุปฏิปาฏิยา’’ติฯ ธมฺมวิปสฺสนนฺติ ตํตํสมาปตฺติจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปสฺสนํฯ วิปสฺสตีติ สมาปตฺติโย ฌานมุเขน เต เต ธมฺเม ยาถาวโต ปริคฺคเหตฺวา, ‘‘อิติปิ ทุกฺขา’’ติอาทินา สมฺมสติฯ อทฺธมาเสน อรหตฺตํ ปตฺโต อุกฺกํสคตสฺส สาวกานํ สมฺมสนจารสฺส นิปฺปเทเสน ปวตฺติยมานตฺตา, สาวกปารมีญาณสฺส จ ตถา ปฏิปาเทตพฺพตฺตาฯ เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร น จิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺโต; ธมฺมเสนาปติ ปน ตโต จิเรน, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา โมคฺคลฺลานตฺเถโรปิ มหาปญฺโญว, ตสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโรว มหาปญฺญตโรติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ, ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺมสนํ จรติ เอตฺถาติ สมฺมสนจาโร, วิปสฺสนาภูมิ, ตํ สมฺมสนจารํฯ เอกเทสเมวาติ สกอตฺตภาเว สงฺขาเร อนวเสสโต ปริคฺคเหตุญฺจ สมฺมสิตุญฺจ อสกฺโกนฺตํ อตฺตโน อภินีหารสมุทาคตญาณพลานุรูปํ เอกเทสเมว ปริคฺคเหตฺวา สมฺมสนฺโตฯ นนุ จ ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหํ อภพฺโพ ทุกฺขกฺขยายา’’ติ (สํ. นิ. 4.26) วจนโต วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิตุกาเมน สพฺพํ ปริญฺเญยฺยํ ปริชานิตพฺพเมว? สจฺจเมตํ, ตญฺจ โข สมฺมสนุปคธมฺมวเสน วุตฺตํฯ

ตสฺมา สสนฺตานคเต สพฺพธมฺเม , ปรสนฺตานคเต จ เตสํ สนฺตานวิภาคํ อกตฺวา พหิทฺธาภาวสามญฺญโต สมฺมสนํ, อยํ สาวกานํ สมฺมสนจาโรฯ เถโร ปน พหิทฺธาธมฺเมปิ สนฺตานวิภาเคน เกจิ เกจิ อุทฺธริตฺวา สมฺมสิ, ตญฺจ โข ญาเณน ผุฏฺฐมตฺตํ กตฺวาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิย เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต’’ติฯ ตตฺถ ญาเณน นาม ยาวตา เนยฺยํ ปวตฺติตพฺพํ, ตถา อปวตฺตนโต ‘‘ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺโต วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย อภาวโต ‘‘เอกเทสเมว สมฺมสนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ

พุทฺธานํ สมฺมสนจาโร ทสสหสฺสิโลกธาตุยํ สตฺตสนฺตานคตา, อนินฺทฺริยพทฺธา จ สงฺขาราติ วทนฺติ, โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬสูติ อปเรฯ ตถา หิ อทฺธตฺตยวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทนยํ โอสริตฺวา ฉตฺติํสโกฏิสตสหสฺสมุเขน พุทฺธานํ มหาวชิรญาณํ ปวตฺตํฯ ปจฺเจกพุทฺธานํ สสนฺตานคเตหิ สทฺธิํ มชฺฌิมเทสวาสิสตฺตสนฺตานคตา อนินฺทฺริยพทฺธา จ สมฺมสนจาโรติ วทนฺติ, ชมฺพุทีปวาสิสตฺตสนฺตานคตาติ เกจิฯ ธมฺมเสนาปติโนปิ ยถาวุตฺตสาวกานํ วิปสฺสนาภูมิเยว สมฺมสนจาโรฯ ตตฺถ ปน เถโร สาติสยํ นิรวเสสํ อนุปทธมฺมํ วิปสฺสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สาวกานํ สมฺมสนจารํ นิปฺปเทสํ สมฺมสี’’ติฯ

ตตฺถ ‘‘สาวกานํ วิปสฺสนาภูมี’’ติ เอตฺถ สุกฺขวิปสฺสกา โลกิยาภิญฺญปฺปตฺตา ปกติสาวกา อคฺคสาวกา ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธาติ ฉสุ ชเนสุ สุกฺขวิปสฺสกานํ ฌานาภิญฺญาหิ อนธิคตปญฺญาเนปุญฺญตฺตา อนฺธานํ วิย อิจฺฉิตปเทโสกฺกมนํ วิปสฺสนากาเล อิจฺฉิกิจฺฉิตธมฺมวิปสฺสนา นตฺถิฯ เต ยถาปริคฺคหิตธมฺมมตฺเตเยว ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺติฯ โลกิยาภิญฺญปฺปตฺตา ปน ปกติสาวกา เยน มุเขน วิปสฺสนํ อารภนฺติ; ตโต อญฺเญน วิปสฺสนํ วิตฺถาริกํ กาตุํ สกฺโกนฺติ วิปุลญาณตฺตาฯ มหาสาวกา อภินีหารสมฺปนฺนตฺตา ตโต สาติสยํ วิปสฺสนํ วิตฺถาริกํ กาตุํ สกฺโกนฺติฯ อคฺคสาวเกสุ ทุติโย อภินีหารสมฺปตฺติยา สมาธานสฺส สาติสยตฺตา วิปสฺสนํ ตโตปิ วิตฺถาริกํ กโรติฯ ปฐโม ปน ตโต มหาปญฺญตาย สาวเกหิ อสาธารณํ วิตฺถาริกํ กโรติฯ ปจฺเจกพุทฺโธ เตหิปิ มหาภินีหารตาย อตฺตโน อภินีหารานุรูปํ ตโตปิ วิตฺถาริกวิปสฺสนํ กโรนฺติฯ พุทฺธานํ, สมฺมเทว, ปริปูริตปญฺญาปารมิปภาวิต-สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมนสฺส อนุรูปายาติฯ

ยถา นาม กตวาลเวธปริจเยน สรภงฺคสทิเสน ธนุคฺคเหน ขิตฺโต สโร อนฺตรา รุกฺขลตาทีสุ อสชฺชมาโน ลกฺขเณเยว ปตติ; น สชฺชติ น วิรชฺฌติ, เอวํ อนฺตรา อสชฺชมานา อวิรชฺฌมานา วิปสฺสนา สมฺมสนียธมฺเมสุ ยาถาวโต นานานเยหิ ปวตฺตติฯ ยํ มหาญาณนฺติ วุจฺจติ, ตสฺส ปวตฺติอาการเภโท คณโต วุตฺโตเยวฯ

เอเตสุ จ สุกฺขวิปสฺสกานํ วิปสฺสนาจาโร ขชฺโชตปภาสทิโส, อภิญฺญปฺปตฺตปกติสาวกานํ ทีปปภาสทิโส, มหาสาวกานํ โอกฺกาปภาสทิโส, อคฺคสาวกานํ โอสธิตารกาปภาสทิโส, ปจฺเจกพุทฺธานํ จนฺทปภาสทิโส, สมฺมาสมฺพุทฺธานํ รสฺมิสหสฺสปฏิมณฺฑิตสรทสูริยมณฺฑลสทิโส อุปฏฺฐาสิฯ ตถา สุกฺขวิปสฺสกานํ วิปสฺสนาจาโร อนฺธานํ ยฏฺฐิโกฏิยา คมนสทิโส, โลกิยาภิญฺญปฺปตฺตปกติสาวกานํ ทณฺฑกเสตุคมนสทิโส, มหาสาวกานํ ชงฺฆเสตุคมนสทิโส, อคฺคสาวกานํ สกฏเสตุคมนสทิโส, ปจฺเจกพุทฺธานํ มหาชงฺฆมคฺคคมนสทิโส, สมฺมาสมฺพุทฺธานํ มหาสกมคฺคคมนสทิโสติ เวทิตพฺโพฯ

อรหตฺตญฺจ กิร ปตฺวาติ เอตฺถ กิร-สทฺโท อนุสฺสวลทฺโธยมตฺโถติ ทีเปตุํ วุตฺโตฯ ปตฺวา อญฺญาสิ อตฺตโน วิปสฺสนาจารสฺส มหาวิสยตฺตา ติกฺขวิสทสูรภาวสฺส จ สลฺลกฺขเณนฯ กถํ ปนายํ มหาเถโร ทนฺธํ อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต สีฆํ อรหตฺตํ ปตฺตโต ปญฺญาย อตฺตานํ สาติสยํ กตฺวา อญฺญาสีติ อาห – ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ มหาชฏนฺติ มหาชาลสาขํ อติวิย สิพฺพิตชาลํฯ ยฏฺฐิํ ปน สารํ วา อุชุํ วา น ลภติ เวณุคฺคหเณ อนุจฺจินิตฺวา เวณุสฺส คหิตตฺตาฯ เอวํสมฺปทนฺติ ยถา เตสุ ปุริเสสุ เอโก เวฬุคฺคหเณ อนุจฺจินิตฺวา เวฬุยฏฺฐิํ คณฺหาติ, เอโก อุจฺจินิตฺวา, เอวํ นิปฺผตฺติกํฯ ปธานนฺติ ภาวนานุยุญฺชนํฯ

สตฺตสฏฺฐิ ญาณานีติ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.73 มาติกา) อาคเตสุ เตสตฺตติยา ญาเณสุ ฐเปตฺวา ฉ อสาธารณญาณานิ สุตมยญาณาทีนิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาญาณปริโยสานานิ สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิฯ ตานิ หิ สาวเกหิ ปวิจิตพฺพานิ, น อิตรานิฯ โสฬสวิธํ ปญฺญนฺติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.379; สํ. นิ. ฏี. 3.5.379) มหาปญฺญาทิกา, นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปญฺญาติ อิทํ โสฬสวิธํ ปญฺญํฯ

ตตฺราติ ตสฺสฯ อิทํ โหตีติ อิทํ ทานิ วุจฺจมานํ อนุปุพฺพสมฺมสนํ โหติฯ วิปสฺสนาโกฏฺฐาสนฺติ วิตกฺกาทิสมฺมสิตพฺพธมฺมวิภาเคน วิภตฺตวิปสฺสนาภาคํฯ

[94] ปฐเม ฌาเนติ อุปสิเลเส ภุมฺมํ, ตสฺมา เย ปฐเม ฌาเน ธมฺมาติ เย ปฐมชฺฌานสํสฏฺฐา ธมฺมาติ อตฺโถฯ อนฺโตสมาปตฺติยนฺติ จ สมาปตฺติสหคเต จิตฺตุปฺปาเท สมาปตฺติสมญฺญํ อาโรเปตฺวา วุตฺตํฯ ววตฺถิตาติ กตววตฺถนา นิจฺฉิตาฯ ปริจฺฉินฺนาติ ญาเณน ปริจฺฉินฺนา สลกฺขณโต ปริจฺฉิชฺช ญาตาฯ โอโลเกนฺโตติ ญาณจกฺขุนา ปจฺจกฺขโต ปสฺสนฺโตฯ อภินิโรปนํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาโรปนํฯ อนุมชฺชนํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อนุวิจารณํฯ ผรณํ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนํ, วิปฺผาริกภาโว วาฯ สาตนฺติ สาตมธุรตาฯ อธิกฺเขโป วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สมาธานํฯ ผุสนํ อินฺทฺริยวิสยวิญฺญาณสฺส ตโต อุปฺปชฺชิตฺวา อารมฺมเณ ผุสนากาเรน วิย ปวตฺติฯ เวทยิตํ อารมฺมณานุภวนํฯ สญฺชานนํ นีลาทิวเสน อารมฺมณสฺส สลฺลกฺขณํฯ เจตยิตํ เจตโส พฺยาปาโรฯ วิชานนํ อารมฺมณูปลทฺธิฯ กตฺตุกมฺยตา จิตฺตสฺส อารมฺมเณน อตฺถิกตาฯ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนํ, สนฺนิฏฺฐานํ วา อธิโมกฺโขฯ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนํ ปคฺคาโห, อธิคฺคโหติ อตฺโถฯ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, อนิสฺสชฺชนํ วา อุปฏฺฐานํฯ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ สารถิ วิย สกิจฺจปสุเตสุ สมฺปยุตฺเตสุ อชฺฌุเปกฺขนํ มชฺฌตฺตตาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อารมฺมเณ อนุนยนํ สํจรณํ อนุนโยฯ สภาวโตติ ยถาภูตสภาวโตฯ โสฬสนฺนํ เอว เจตฺถ ธมฺมานํ คหณํ เตสํเยว เถเรน ววตฺถาปิตภาวโต, เต เอวสฺส ตทา อุปฏฺฐหิํสุ, น อิตเรติ วทนฺติฯ วีริยสติคฺคหเณน เจตฺถ อินฺทฺริยภาวสามญฺญโต สทฺธาปญฺญา; สติคฺคหเณเนว เอกนฺตานวชฺชภาวสามญฺญโต ปสฺสทฺธิอาทโย ฉ ยุคฬา; อโลภาโทสา จ สงฺคหิตา ฌานจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตา เตสํ ธมฺมานํฯ เถเรน จ ธมฺมา ววตฺถานสามญฺญโต อารทฺธาฯ เต น อุปฏฺฐหิํสูติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อปเรฯ

วิทิตา อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปาเทปิ เนสํ เวทนานํ ปชานนํ โหติเยวาติ อตฺโถฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ตํ ชานาตีติ ตํญาโณ, ตสฺส ภาโว ตํญาณตา, ญาณสฺส อตฺตสํเวทนนฺติ อตฺโถฯ ตํสมานโยคกฺขมาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาฯ ญาณพหุตาติ ญาณสฺส พหุภาโว, เอกจิตฺตุปฺปาเท อเนกญาณตาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ วิวริตุํ, ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น สกฺกา ชานิตุํ อารมฺมณกรณสฺส อภาวโตฯ อสมฺโมหาวโพโธ จ อีทิสสฺส ญาณสฺส นตฺถิฯ เอเกกเมว ญาณํ อุปฺปชฺชติ ตสฺมิํ ขเณ เอกสฺเสว อาวชฺชนสฺส อุปฺปชฺชนโต, น จ อาวชฺชเนน วินา จิตฺตุปฺปตฺติ อตฺถิฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;

น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา’’ติฯ (มหานิ. 10, 39) จ,

‘‘นตฺถิ จิตฺเต ยุคา คหี’’ติ จ –

วตฺถารมฺมณานํ ปริคฺคหิตตายาติ ยสฺมิญฺจ อารมฺมเณ เย ฌานธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เตสํ วตฺถารมฺมณานํ ปเคว ญาเณน ปริจฺฉิชฺช คหิตตฺตาฯ ยถา นาม มิคสูกราทีนํ อาสเยปริคฺคหิเต ตตฺร ฐิตา มิคา วา สูกรา วา ตโต อุฏฺฐานโตปิ อาคมนโตปิ เนสาทสฺส สุขคฺคหณา โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํฯ เตนาห ‘‘เถเรน หี’’ติอาทิฯ เตนาติ วตฺถารมฺมณานํ ปริคฺคหิตภาเวนฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ เตสํ ธมฺมานนฺติ ฌานจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนานํ ธมฺมานํฯ อุปฺปาทํ อาวชฺชนฺตสฺสาติอาทินา อุปฺปาทาทีสุ ยํ ยเทว อารพฺภ ญาณํ อุปฺปชฺชติ; ตสฺมิํ ตสฺมิํ ขเณ ตสฺส ตสฺเสว จสฺส ปากฏภาโว ทีปิโตฯ น หิ อาวชฺชเนน วินา ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ อหุตฺวา สมฺโภนฺตีติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานา หุตฺวา สมฺภวนฺติ, อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อุทยํ ปสฺสติ เตสํ ธมฺมานํ, ‘‘อหุตฺวา สมฺโภนฺตี’’ติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิภาวทสฺสนโตฯ ปุพฺเพ อภาวโพธโก หิ อตฺตลาโภ ธมฺมานํ อุทโยฯ หุตฺวาติ อุปฺปชฺชิตฺวาฯ ปฏิเวนฺตีติ ปฏิ ขเณ ขเณ วินสฺสนฺติฯ วยํ ปสฺสติ, ‘‘หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ เตสํ ธมฺมานํ ภงฺคกฺขณสมงฺคิภาวทสฺสนโตฯ วิทฺธํสภาวโพธโก หิ ธมฺมานํ วิชฺชมานโต วโยฯ

เตสุ ธมฺเมสุ นตฺถิ เอตสฺส อุปโย ราควเสน อุปคมนนฺติ อนุปโย, อนนุโรโธฯ หุตฺวา วิหรตีติ โยชนาฯ ตถา นตฺถิ เอตสฺส อปาโย ปฏิฆวเสน อปคมนนฺติ อนปาโย, อวิโรโธฯ

‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺถา’’ติ ตสฺส ตณฺหาทิฏฺฐิอภินิเวสาภาวโต ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโตฯ อปฺปฏิพทฺโธติ อนุปยานิสฺสิตภาวโต วิปสฺสนาย ปริพนฺธวเสน ฉนฺทราเคน น ปฏิพทฺโธ น วิพนฺธิโตฯ วิปฺปมุตฺโตติ ตโต เอว วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิมุตฺโตฯ วิสํยุตฺโต วิกฺขมฺภนวเสเนว ปฏิปกฺขธมฺเมหิ วิสํยุตฺโตฯ

กิเลสมริยาทา เตน กตา ภเวยฺยาติ อนฺโตสมาปตฺติยํ ปวตฺเต โสฬส ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาวีถิํ ภินฺทิตฺวา สเจ ราคาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุํ; ตสฺส วิปสฺสนาวีถิยา กิเลสมริยาทา เตน จิตฺเตน, จิตฺตสมงฺคินา วา กตา ภเวยฺยฯ เตสูติ เตสุ ธมฺเมสุฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ เอโกปีติ ราคาทีสุ เอโกปีติ จ วทนฺติฯ วุตฺตากาเรน เอกจฺจานํ อนาปาถคมเน สติ วิปสฺสนา น เตสุ ธมฺเมสุ นิรนฺตรปฺปวตฺตาติ อารมฺมณมริยาทา ภเวยฺยฯ วิกฺขมฺภิตปจฺจนีกตฺตาติ วิปสฺสนาย ปฏิปกฺขธมฺมานํ ปเคว วิกฺขมฺภิตตฺตา อิทานิปิ วิกฺขมฺเภตพฺพา กิเลสา นตฺถีติ วุตฺตํฯ

อิโตติ ปฐมชฺฌานโตฯ อนนฺตโรติ อุปริโม ฌานาทิวิเสโสฯ ตสฺส ปชานนสฺสาติ, ‘‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’’นฺติ เอวํ ปวตฺตชานนสฺสฯ พหุลีกรเณนาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาทเนนฯ

สมฺปสาทนฏฺเฐนาติ กิเลสกาลุสิยาปคมเนน, ตสฺส วิจารกฺโขภวิคเมน วา เจตโส สมฺมเทว ปาสาทิกภาเวนฯ

วีริยํ สติ อุเปกฺขาติ อาคตฏฺฐาเน ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา, อทุกฺขมสุขาเวทนาติ เอตฺถ ฌานุเปกฺขาติ, ‘‘สุขฏฺฐาเน เวทนุเปกฺขาวา’’ติ วุตฺตํฯ สุขฏฺฐาเนติ จ ปฐมชฺฌานาทีสุ สุขสฺส วุตฺตฏฺฐาเนฯ ปสฺสทฺธตฺตาติ สมธุรเจตยิตภาเวน อารมฺมเณ วิสฏวิตฺถตภาวโต โย โส เจตโส อาโภโค วุตฺโตฯ สามญฺญผลาทีสุ สติยา ปาริสุทฺธิ, สา ถน อตฺถโต สติวินิมุตฺตา นตฺถีติ อาห ‘‘ปริสุทฺธาสติเยวา’’ติฯ ปาริสุทฺธิอุเปกฺขา, น ฌานุเปกฺขาทโยฯ

[95] อีทิเสสุ ฐาเนสุ สติยา น กทาจิปิ ญาณวิรโห อตฺถีติ อาห – ‘‘ญาเณน สมฺปชาโน หุตฺวา’’ติฯ

ตถา หิ ตติยชฺฌาเน, ‘‘สติมา สุขวิหารี’’ติ เอตฺถ สมฺปชาโนติ อยมตฺโถ วุตฺโต เอว โหติ ฯ น สาวกานํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนา โหติ สงฺขาราวเสสสุขุมปฺปวตฺติยา ทุวิญฺเญยฺยตฺตา วินิพฺภุชิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยภาวโตฯ เตนาห – ‘‘กลาปวิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหา’’ติฯ

[96] ปญฺญาย จสฺสทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตีติ ทสฺสนสมกาลํ ขียมานา อาสวา, ‘‘ทิสฺวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ วุตฺตาฯ สมานกาเลปิ หิ เอทิโส สทฺทปฺปโยโค ทิสฺสติ –

‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43-45; 2.4.60; กถา. 465, 467)ฯ

‘‘นิหนฺตฺวา ติมิรํ สพฺพํ, อุคฺคเตโช สมุคฺคโต;

เวโรจโน รสฺมิมาลี, โลกจกฺขุปภงฺกโร’’ติฯ (ปฏฺฐา. อนุฏี. 1.25-34; วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.580) จ –

เอวมาทีสุฯ เหตุอตฺโถ วา อยํ ทิสฺวาสทฺโท อสมานกตฺตุโก ยถา – ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.802)ฯ ทสฺสนเหตุโก หิ อาสวานํ ปริกฺขโย ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมเย สติ ปหานาภิสมยสฺส ลพฺภนโตฯ ยุคนทฺธํ อาหริตฺวาติ ปฐมชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ ฌานธมฺเม สมฺมสนฺโต สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติฯ เอวํ ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ตตฺถ สมฺมสนฺโต สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา ยถา เถโร อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อรหตฺตํ ปตฺตวาโร อิธ คหิโต’’ติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ ทีฆนขสุตฺตเทสนาย (ม. นิ. 2.205-206) หิ เถโร อรหตฺตํ ปตฺโตฯ ตทา จ อนาคามี หุตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชตีติ วจนอวสโร นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อรหตฺตํ ปตฺตวาโร อิธ คหิโต’’ติฯ ยทิ เอวํ – ‘‘สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? เถเร วิชฺชมาเน ปณฺฑิตคุเณ อนวเสสโต ทสฺเสตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปตุํฯ นิโรธสมาปชฺชนํ ปน เถรสฺส อาจิณฺณสมาจิณฺณํฯ เตนาห ‘‘นิโรธํ ปน…เป.… วทนฺตี’’ติฯ เตน ผลสมาปตฺติมฺปิ อนฺตรา สมาปชฺชติเยวาติ ทสฺเสติฯ

โวมิสฺสํ วิวริตุํ ‘‘ตตฺถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘นิโรธํ สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ อาโภเคน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ อาหริตฺวา ฐิตสฺส นิโรธสมาปตฺติ สีสํ นาม โหติ, ตสฺส อาโภควเสน นิโรธสฺส วาโร อาคจฺฉติฯ ผลสมาปตฺติ คูฬฺโห โหติ, ‘‘ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ อาโภคสฺส อภาวโตฯ ผลสมาปตฺติ สีสํ โหตีติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอเตน อาโภคปฏิพทฺธเมเตสํ อาคมนนฺติ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ชมฺพุทีปวาสิโน เถรา ปนาติอาทิ อฏฺฐกถารุฬฺหเมว ตํ วจนํฯ อนฺโตสมาปตฺติยนฺติ นิโรธํ สมาปนฺนกาเลฯ ติสมุฏฺฐานิกรูปธมฺเมติ อุตุกมฺมาหารวเสน ติสมุฏฺฐานิกรูปธมฺเมฯ

[97] จิณฺณวสิตนฺติ ปฏิปกฺขทูริภาเวน สุภาวิตวสีภาวํฯ นิปฺผตฺติํ ปตฺโตติ อุกฺกํสปรินิปฺผตฺติํ ปตฺโตฯ อุเร วายามชนิตาย โอรโสฯ ปภาวิตนฺติ อุปฺปาทิตํฯ ธมฺเมนาติ อริยมคฺคธมฺเมนฯ ตสฺส หิ อธิคเมน อริยาย ชาติยา ชาโต นิพฺพตฺโตติ กตฺวา, ‘‘ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต’’ติ วุจฺจติฯ ธมฺมทายสฺสาติ นววิธสฺส โลกุตฺตรธมฺมทายสฺสฯ อาทิยนโตติ คณฺหนโต, สสนฺตาเน อุปฺปาทนโตติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อนุปทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. ฉพฺพิโสธนสุตฺตวณฺณนา

[98] ขีณา ชาตีติ อตฺตโน ชาติกฺขยํ ปฏิชานนฺเตน อรหตฺตํ พฺยากตํ โหติ อรหโต ตทภาวโตฯ ตถา วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส เม ปริโยสิโตติ ปฏิชานนฺเตนปิฯ กตํ กรณียนฺติ จตูหิ มคฺเคหิ จตูสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิวเสน โสฬสวิธสฺสปิ กิจฺจสฺส อตฺตนา นิฏฺฐาปิตภาวํ ปฏิชานนฺเตนปิฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อายติํ ปุนพฺภวาภาวํ, อายติํ วา ปริญฺญาทิกรณียาภาวํ ปฏิชานนฺเตนปีติ อาห – ‘‘เอเกนปิ ปเทน อญฺญา พฺยากตาว โหตี’’ติฯ ทฺวิกฺขตฺตุํ พทฺธํ ปน สุพทฺธํ วิยาติ วุตฺตํฯ อิธ ปน อญฺญาพฺยากรณํ จตูหิ ปเทหิ อาคตํ, ตสฺมา วตฺตพฺพเมว เจตฺถ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เจตนาย ทิฏฺฐวาทิตา นาม อริยโวหาโรฯ สภาโวติ ปกติอตฺโถ หิ อยํ ธมฺมสทฺโท, ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.274-275) วิย ตสฺมา, อนุธมฺโมติ อริยภาวํ อนุคตา ปกตีติ อตฺโถฯ ปรมปฺปิจฺฉตาย อริยา อตฺตโน คุเณ อนาวิกโรนฺตาปิ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวปเวทนตฺถญฺเจว สพฺรหฺมจารีนํ สมฺมาปฏิปตฺติยํ อุสฺสาหชนนตฺถญฺจ ตาทิสานํ ปรินิพฺพานสมเยเยว อาวิกโรนฺตีติ อธิปฺปาเยนาห – ‘‘ปรินิพฺพุตสฺส…เป.… กาตพฺโพ’’ติฯ

[99] ทุพฺพลนฺติ เผคฺคุ วิย สุเภชฺชนียํ พลวิรหิตํ, อสารนฺติ อตฺโถฯ วิราคุตนฺติ ปลุชฺชนสภาวํฯ วิคจฺฉนสภาวนฺติ วินาสคมนสภาวํฯ อนิจฺจทุกฺขวิปริณามตฺตา อสฺสาสเลสสฺสปิ อภาวโต อสฺสาสวิรหิตํฯ อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคมนวเสน จ ยถารหํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺตีติ อุปยา, ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อุปาทิยนฺติ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานาฯ อธิติฏฺฐติ เจตโส อภินนฺทนภูตาติ เจตโส อธิฏฺฐานํฯ ตาหีติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิฯ ตนฺติ จิตฺตํฯ อภินิวิสตีติ อภิรติวเสน นิวิสติ, อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – สกฺกายธมฺเมสุ จิตฺตํ อภินิวิสติ ‘‘เอตํ มมํ, เอโส เม อตฺตา’’ติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ เอตาหิ อภินิเวสาหิ, ตถา สกฺกายธมฺเมสุ จิตฺตํ อนุเสติ เอตาหีติ อนุสยา, ตณฺหาทิฏฺฐิโยฯ ยทคฺเคน หิ เตภูมกธมฺเมสุ ราคาทโย อนุเสนฺติ, ตทคฺเคน ตํสหคตธมฺมา ตตฺถ อนุเสนฺตีติ ปริยาเยน, ‘‘ตํ อนุเสตี’’ติ วุตฺตํฯ ขยา วิราคาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ‘‘ขเยน วิราเคนา’’ติ เหตุมฺหิ กรณวเสน อตฺโถ วุตฺโตฯ วิราเคนาติ จ อิติสทฺโท อาทิ อตฺโถ ฯ เตน ‘‘นิโรเธนา’’ติ เอวมาทิกํ คหิตํ โหติฯ อญฺญมญฺญเววจนาเนว อุปยาทีนํ สมุจฺเฉทสฺเสว โพธนโตฯ

[100] ปติฏฺฐาติ เอตฺถ เสสภูตตฺตยํ อุปาทารูปญฺจาติ ปติฏฺฐานา, นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุจาติ ปติฏฺฐานธาตุฯ นฺหานียจุณฺณํ พาหิรอุทกํ วิย เสสภูตตฺตยํ อาพนฺธตีติ อาพนฺธนํฯ ปจนียภตฺตํ พาหิรเตโช วิย เสสภูตตฺตยํ ปริปาเจตีติ ปริปาจนํฯ พาหิรวาโต วิย เสสภูตตฺตยํ วิตฺถมฺเภตีติ วิตฺถมฺภนํฯ ธาตุสทฺทตฺโถ วุตฺโตเยวฯ