เอวรูโปติ เอทิโส ยถาวุตฺตสามเณรสทิโส ขีณาสโวฯ อิเม ธมฺเมติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อาคเต สีลาทิธมฺเมฯ อาวชฺชิตฺวาวาติ อตฺตโน ปริสุทฺธสีลตาทิอาวชฺชนเหตุ เอว สมาปชฺชิตุํ สกฺขิสฺสติฯ

[78] ‘‘เยเม, โภ โคตมา’’ติ วจนสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตถาคเต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวนฺติ ‘‘เยเม, โภ โคตมา’’ติอาทิอากาเรหิ วตฺตุมารทฺโธฯ

อชฺชธมฺเมสูติ อปุราตนธมฺเมสุฯ ตกฺกนมตฺตานิ หิ เตหิ กปฺเปตฺวา สยํปฏิภานํ วิรจิตานิฯ ปุราตนตาย ปริปุณฺณตาย เอกนฺตนิยฺยานิกตาย จ ปรโม อุตฺตโมฯ เตนาห – ‘‘เตสุ…เป.… อุตฺตโมติ อตฺโถ’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

8. โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[79] กมฺมํเยว กมฺมนฺโต, โส เอตฺถ อตฺถีติ กมฺมกรณฏฺฐานํ ‘‘กมฺมนฺโต’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘กมฺมนฺตฏฺฐาน’’นฺติฯ เตหิ ธมฺเมหีติ พุทฺธคุเณหิฯ เต ปน สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปมุขาติ กตฺวา อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺเมหี’’ติฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน อนวเสสํ, เอตฺตโก คุณานํ ปการเภโท, เตสุ กิญฺจิปิ ปการํ อนวเสเสตฺวาฯ สพฺพโกฏฺฐาเสหิ สพฺพนฺติ ยตฺตกา คุณภาคา, เตหิ สพฺเพหิ อนวเสสํ นิสฺเสสเมว กตฺวาฯ โยปิ อโหสีติ โยปิ โกสมฺพิวาสีนํ ภิกฺขูนํ วเสน โกสมฺพิยํ กลโห อโหสิฯ โสปิ ตตฺเถว อุปฺปนฺนฏฺฐาเนเยว อุปฺปนฺนมตฺโต วูปสมิโตฯ ปรินิพฺพุตกาเล ปนสฺสาติ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปรินิพฺพุตกาเล ปนฯ ภิยฺโยโสมตฺตาย ภิกฺขู สมคฺคา ชาตา, กถญฺจ สํเวโค ชาโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐสฏฺฐี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาติสยํ อภิณฺหญฺจ อุปสมปฺปตฺติยา อติวิย อุปสนฺตุปสนฺตาฯ อนุสํยายมาโนติ อนุ อนุ สมฺมเทว ชานนฺโต วิจาเรนฺโต โวสาสมาโนฯ ‘‘อนุสญฺญายมาโน’’ติ วา ปาโฐฯ ตตฺถ ย-การสฺส ญ-การํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อนุวิจรมาโน’’ติฯ

[80] เหฏฺฐิมปุจฺฉเมวาติ โคปกโมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตปุจฺฉเมวฯ โส หิ ‘‘เตหิ ธมฺเมหี’’ติอาทินา, ‘‘อตฺถิ โกจิ ตุมฺหากํ สาสนสฺส สารภูโต ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิฯ อยญฺจ ตเมว ‘‘ปฏิสรโณ’’ติ ปริยาเยน ปุจฺฉิฯ อปฺปฏิสรเณติ ยํ ตุมฺเห ภิกฺขุํ ปฏิโพเธยฺยาถ, ตาทิสสฺส อภาเวน อปฺปฏิสรเณฯ ตถาคเตน ปเวทิโต ธมฺโม ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ธมฺมปฏิสรณาฯ เตนาห ‘‘ธมฺโม อวสฺสโย’’ติฯ

[81] อาคจฺฉตีติ วาจุคฺคตภาเวน อาคจฺฉติฯ วตฺถุวีติกฺกมสงฺขาเต ครุครุตรลหุลหุตราทิเภเท อชฺฌาจาเร อาปตฺติสมญฺญาติ อาห – ‘‘อาปตฺติ…เป.… อาณาติกฺกมนเมวา’’ติฯ ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมานุรูปํฯ ยถาสิฏฺฐนฺติ ยถานุสิฏฺฐํฯ ธมฺโม โนติ เอตฺถ โน-สทฺโท อวธารเณ ‘‘น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตนา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226) วิยฯ เตเนวาห ‘‘ธมฺโมว กาเรตี’’ติฯ

[83] ‘‘ยถา ตํ ตุมฺหาทิเสหิ รกฺขเกหิ โคปเกหี’’ติ เอวํ ปสนฺนเวเสน อตฺตานํ อุกฺกํสาเปตุกาโม ฯ อริยูปวาทปาปํ ขมาปเน สติ อนฺตรายาย น โหตีติ อาห – ‘‘อิจฺเจตํ กุสล’’นฺติฯ โคนงฺคลมกฺกโฏติ โคนงฺคุฏฺฐมกฺกโฏฯ

[84] อยํ อุกฺกํสาเปตุํ อิจฺฉิตํ ยถารทฺธมตฺถํ วิสํวาเทติ อวณฺณิตมฺปิ วณฺณิตํ กตฺวา กเถนฺโต; อิมสฺส วจนสฺส ปฏิกฺเขเปน อิมินา ทาตพฺพปิณฺฑปาตสฺส อนฺตราโย มา โหตูติ เอวํ ปิณฺฑปาตํ รกฺขิตุํ น โข ปน สกฺกาติ โยชนาฯ อิทนฺติ ‘‘น โข, พฺราหฺมณ, โส ภควา’’ติอาทิเทสนํฯ อพฺภนฺตรํ กริตฺวาติ นิพฺพานนฺโตคธํ กตฺวา, อนฺตรํ วา ตสฺส นิชฺฌานสฺส การณํ กตฺวาฯ กามราควเสน หิ ตํ นิชฺฌานํ โหตีติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺตปเทเสฯ สพฺพสงฺคาหิกชฺฌานนฺติ โลกิยโลกุตฺตรสฺส อนฺตราโย มา โหตูติ เอวํ กตฺวาปิ รูปาวจรสฺส มคฺคฌานสฺส ผลฌานสฺสาติ สพฺพสฺสปิ สงฺคณฺหนวเสน เทสิตตฺตา สพฺพสงฺคาหกชฺฌานํ นาม กถิตํฯ

ยํ โน มยนฺติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํฯ ตํ โนติ เอตฺถ ปน โนติ อมฺหากนฺติ อตฺโถฯ

อุสูยติ ราชกิจฺจปสุตตาธีนตาย เอกตฺถาภินิเวสภาวโต ฯ มนฺทปญฺญตาย วสฺสการคตอิสฺสาภิภูตจิตฺตตาย ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตมฺปิ อตฺถํ อนุปธาเรนฺโต อาห – ‘‘เอกเทสเมว กเถสี’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. มหาปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[85] ตสฺมิํ อหูติ ตสฺมิํ อหนีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ ทิวเส’’ติฯ อนสเนนาติ สพฺพโส อาหารสฺส อภุญฺชเนน สาสนิกสีเลน พาหิรกอนสเนน อุเปตา หุตฺวาติ โยชนาฯ วา-สทฺเทน ขีรปานมธุสายนาทิวิธิํ สงฺคณฺหาติฯ อุเปจฺจ วสิตพฺพโต อุโปสโถ, ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ อุเปเตน สมนฺนาคเตน หุตฺวา วสิตพฺพโต สนฺตาเน วาเสตพฺพโต อุโปสโถ, สีลํฯ อนสนาทิธมฺมาทิํ วา อุเปจฺจ วสนํ อุปวาโส อุโปสโถฯ ตถารูเป หตฺถิชาติวิเสเส อุโปสโถติ สมญฺญามตฺตนฺติ อาห – ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชาติอาทีสุ ปญฺญตฺตี’’ติฯ วุตฺตนเยน อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, ทิวโสฯ โส ปเนส อุโปสโถฯ มาสปุณฺณตายาติ มาสสฺส ปูริตภาเวนฯ สมฺปุณฺณาติ สพฺพโส ปุณฺณาฯ ตาย หิ รตฺติยา วเสน มาโส อนวเสสโต ปุณฺโณ โหติฯ มาสทฺธมาสาทิเภทํ กาลํ มาติ มินนฺโต วิย โหตีติ จ ‘‘มา’’อิติ จนฺโท วุจฺจติฯ เอตฺถาติ เอติสฺสา รตฺติยาฯ ปุณฺโณ ปริปุณฺณกโล ชาโตติ ปุณฺณมาฯ ตญฺหิ จนฺทปาริปูริยา มาสปาริปูริยา เอวมาหฯ เอเตน ตสฺส อุโปสถภาวํ ทสฺเสติฯ

ทิสฺสติ ผลํ สนฺทิสฺสตีติ เทโส, เหตูติ อาห ‘‘เทสนฺติ การณ’’นฺติฯ สพฺพํ กเถนฺติ สพฺพํ อตฺตนา ปริคฺคหิตปฺปการํ กเถนฺติฯ กเถตุํ น สกฺโกนฺติ อวิสยตฺตาฯ ปาสาทปริเวเณติ ปาสาทสฺส ปุรโต วิวฏงฺคเณฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาติ เสขสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.22) วุตฺตนเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

[86] อิเม นุ โขติ เอตฺถ นูติ สํสยโชตโนติ อาห – ‘‘วิมติปุจฺฉา วิย กถิตา’’ติฯ