6. อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[66] ขณปภงฺคุตาย น นิจฺจา น ธุวาติ อนิจฺจาฯ ตโต เอว ปณฺฑิเตหิ น อิจฺจา น อุปคนฺตพฺพาติปิ อนิจฺจาฯ โส จายํ อนิจฺจตฺโถ อุทยวยปริจฺฉินฺนตาย เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา’’ติ อาห; อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโตติ อตฺโถฯ อยญฺจ อนิจฺจตา วกฺขมานา จ ตุจฺฉาทิตา ทฺวินฺนมฺปิ กามานํ สาธารโณติ อาห – ‘‘วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปี’’ติฯ ริตฺตา วิวิตฺตา, เตสํ นิจฺจสาราทีนํ อตฺตนิ อภาวโต เตหิ วิสุํภูตาฯ ยถา ปน สพฺพโส สภาวรหิตมากาสํ ‘‘ตุจฺฉํ ริตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, น เอวเมเตฯ เอเต ปน เกวลํ นิจฺจสาราทิวิรหโต เอว ตุจฺฉา ริตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘น หิ ตุจฺฉมุฏฺฐิ นาม นตฺถี’’ติ อิทํ โลกสมญฺญาวเสน วุตฺตํ, โลกสมญฺญา โลกิยกถา น ลงฺฆิตพฺพาฯ

มุสาติ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตาย น ทิสฺสตีติ อาห ‘‘มุสาติ นาสนกา’’ติฯ วิสํวาทนฏฺเฐน วา มุสาฯ เอเต หิ อสุภาทิสภาวาปิ พาลานํ สุภาทิภาเวน อุปฏฺฐหนฺตา สุภาทิคฺคหณสฺส ปจฺจกฺขภาเวน สตฺเต วิสํวาเทนฺติฯ นสฺสนสภาวาติ ขณภงฺคตฺตา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตาย ทิสฺสมานา วิยปิ หุตฺวา อปญฺญายนกปกติกาฯ เตนาห ‘‘เขตฺตํ วิยา’’ติอาทิฯ ธมฺมสทฺโท เจตฺถ ‘‘ชาติธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.398) วิย ปกติปริยาโย, ตถา สภาวสทฺโท จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โมสธมฺมาติ โมสนปกติกา, กุสลภณฺฑหรณสภาวาติ อตฺโถฯ มายากตนฺติ มายาย กตํ อุทกาทิมณิอาทิอากาเรน มายาทินา อุปฏฺฐาปิตํ; มายากตํ วิย มายากตํ อญฺญสภาวา หุตฺวา อตถา อุปฏฺฐหนโตฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ จกฺขุปเถ เอว กตวิชฺชาย, น ตโต ปรนฺติ วุตฺตํ – ‘‘ทสฺสนูปจาเร ฐิตสฺเสว ตถา ปญฺญายตี’’ติฯ ตยิทํ สมฺพรวิชฺชาวเสน วุตฺตํฯ

เอวํ ตาวกาลิกภาเวน กามานํ มายากตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อญฺเญนปิ ปกาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจาทิสภาวานํ กามานํ นิจฺจาทิสภาวทสฺสนํ วิปลฺลาสสหคตตาย เวทิตพฺพํฯ พาลานํ ลาปนโตติ อปริญฺญาตวตฺถุกานํ อนฺธพาลานํ ปุคฺคลานํ วิปลฺลาสเหตุโตฯ

มนุสฺสโลเก ฐตฺวา มนุสฺสานํ วา วเสน ภควตา ภาสิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิกา กามาติ มานุสกา ปญฺจ กามคุณา’’ติ ฯ ตโต เอว จ ‘‘สมฺปรายิกาติ เต ฐเปตฺวา อวเสสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมา ปจฺจกฺขสภาวา อารมฺมณภูตา เอตาสํ อตฺถีติ ทิฏฺฐธมฺมิกาฯ สมฺปรายิเก กาเม อารพฺภ อุปฺปนฺนสญฺญา สมฺปรายิกาฯ เต สเมจฺจ ธียติ เอตฺถ อาณาติ เธยฺยํ, อาณาปวตฺติฏฺฐานํฯ มารสฺส เธยฺยนฺติ มารเธยฺยํ ตสฺส อิสฺสริยปวตฺตนตฺตาฯ เตนาห ‘‘เยหี’’ติอาทิฯ คหิตนฺติ วิสยวิสยีภาเวน คหิตํ, อารมฺมณวเสน อารมฺมณกรณวเสน จ คหิตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ อารมฺมณกรณวเสน คหณํ นาม ‘‘อิทํ มยฺห’’นฺติ อวิภาเคน ปริคฺคหกรณํ; อารมฺมณวเสน ปน คหณํ ภาคโส อารมฺมณานุภวนนฺติ วทนฺติฯ อุภยสฺสปิ ปน ตณฺหาราควเสน คหณํ สนฺธาย, ‘‘อุภยเมตํ คหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ มาโรติ กิเลสมาโรฯ ยทคฺเคน กิเลสมาโร, ตทคฺเคน เทวปุตฺตมาโรปิ เต อตฺตโน วสํ วตฺเตติฯ ตํ สนฺธายาติ ธมฺมมุเขน ปุคฺคลคฺคหณํ สนฺธายฯ

อปฺปหีนวิปลฺลาสา หิ ปุคฺคลา กามาธิมุตฺตา มารสฺส อิสฺสริยวตฺตนฏฺฐานตาย ‘‘มารเธยฺย’’นฺติ วุตฺตา, ตถา มารสฺส นิวาปโคจรปริยาเยหิปิ เต เอวํ วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ยถา โจฬสฺสา’’ติอาทิมาหฯ นิวปตีติ นิวาโป, โส เอว พีชนฺติ นิวาปพีชํฯ เตติ กามคุณาฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ปเทเสฯ

มนสิ ภวาติ มานสาติ อาห ‘‘จิตฺตสมฺภูตา’’ติฯ เต ปน อวิชฺชาทโย ปาฬิยํ อาคตาฯ เอวญฺหิ โลหิตสนฺนิสฺสโย ปุพฺโพ วิย อนุโรธูปนิสฺสโย วิโรโธติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘มมายิเต วตฺถุสฺมิ’’นฺติอาทิมาหฯ เตธาติ เอตฺถ อิธาติ นิปาตมตฺตํ ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺส’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.30) วิยฯ กามโลกนฺติ กามคุณสงฺขาตํ สงฺขารโลกํ, ยตฺถ วา โลเก กามคุณวนฺตํ โลกํฯ จิตฺเตน อธิฏฺฐหิตฺวาติ ฌานารมฺมณํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ ภาวนาจิตฺเตน อุปฺปาเทตฺวาฯ ปริตฺตํ นาม วิกฺขมฺภนอสมตฺถตฺตา กิเลเสหิ ปริโต ขณฺฑิตํ วิย โหติฯ ตสฺส ปฏิกฺเขเปนาติ ปริตฺตภาวปฏิกฺเขเปนฯ

ปมาณนฺติปิ กามาวจรเมว ปาปกานํ ปมาณกรณธมฺมานํ วิกฺขมฺภนวเสน อปฺปชหนโตฯ ตปฺปฏิกฺเขปวเสน อปฺปมาณํ นาม มหคฺคตนฺติ อาห – ‘‘รูปาวจรํ อรูปาวจร’’นฺติฯ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสานํ อปฺปหาเนน มหคฺคตชฺฌานมฺปิ สุภาวิตํ นาม น โหติ, ปเคว ปริตฺตชฺฌานนฺติ อาห – ‘‘สุภาวิตนฺติ…เป.… โลกุตฺตรสฺเสเวตํ นาม’’นฺติฯ เอตสฺส วเสนาติ ‘‘สุภาวิต’’นฺติ ปทสฺส วเสนฯ

ตเมว ปฏิปทนฺติ ตเมว อภิชฺฌาทิปหานาวหํ ฌานปฏิปทํฯ อรหตฺเต ตสฺส อุปายภูตาย วิปสฺสนาย วา จตุตฺถชฺฌาเน ตสฺส อุปายภูเต อุปจาเร วา สติ จิตฺตํ ปสนฺนเมว โหตีติ อาห – ‘‘อรหตฺตํ วา…เป.… อุปจารํ วา’’ติฯ อธิโมกฺขสมฺปสาโทติ ‘‘อชฺเชว อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วา วิปสฺสนาย วีถิปฏิปนฺนตฺตา; ‘‘อชฺเชว จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ วา อุปจารสมาธินา จิตฺตสฺส สมาหิตตฺตา อธิมุจฺจนภูโต สมฺปสาโทฯ ปฏิลาภสมฺปสาโทติ อรหตฺตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วา อธิคมสงฺขาโต สมฺปสาโทฯ ปฏิลาโภปิ หิ กิเลสกาลุสิยาภิภวนโต จิตฺตสฺส สุปฺปสนฺนภาวาวหตฺตา ‘‘สมฺปสาโท’’ติ วุตฺโตฯ ปจฺจยาติ นามรูปปจฺจยา อวิชฺชาทโยฯ สพฺพถาติ สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโตติ สพฺพปฺปกาเรนฯ อาสาติ อธิมุจฺจนวเสน อาสีสนาฯ เตนาห – ‘‘อาสา สนฺติฏฺฐติ, อธิโมกฺขํ ปฏิลภตี’’ติฯ

ปาทกนฺติ ปทฏฺฐานํฯ กิเลสา สนฺนิสีทนฺตีติ นีวรณสหคตา เอว กิเลสา วิกฺขมฺภนวเสน วูปสมนฺติฯ สตีติ อุปจารชฺฌานาวหา สติ สนฺติฏฺฐติฯ สงฺขารคตนฺติ ภาวนาย สมตาย ปวตฺตมานตฺตา, อิเม ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย เอกรสา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ, ภาวนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนํ สงฺขารคตํ วิภูตํ ปากฏํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ จิตฺตุปฺปาโทติ ภาวนาจิตฺตุปฺปาโทฯ เลปปิณฺเฑติ สิเลสปิณฺเฑ ลคฺคมาโน วิย อปฺปิโต วิย โหติฯ อุปจาเรน สมาธิยติ อุปจารชฺฌาเนน สมาธิยติฯ อยนฺติ อยํ ทุวิโธปิ อธิมุจฺจนากาโร อธิโมกฺขสมฺปสาโท นามฯ ตสฺมิํ สมฺปสาเท สตีติ เอตสฺมิํ วิปสฺสนาลกฺขเณ, อุปจารชฺฌาเน วา อธิโมกฺขสมฺปสาเท สติฯ

โย ปน อรหตฺตํ วา ปฏิลภติ จตุตฺถชฺฌานํ วา, ตสฺส จิตฺตํ วิปฺปสนฺนํ โหติเยว, อยํ นิปฺปริยายโต ปฏิลาภสมฺปสาโท, เอวํ สนฺเตปิ อิธามิปฺเปตเมว ทสฺเสตุํ , ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิปสฺสนา หีติอาทิ วุตฺตสฺส สมตฺถนํฯ ตตฺถ ปญฺญายาติ อรหตฺตปญฺญายฯ อธิมุจฺจนสฺสาติ สทฺทหนํ อุสฺสุกฺกาปชฺชนสฺสฯ อุปจารนฺติ อุปจารชฺฌานํฯ อาเนญฺชสมาปตฺติยา อธิมุจฺจนสฺส การณนฺติ โยชนาฯ

เอตรหิ วาติ อิทานิเมวฯ อาเนญฺชํ วาติ จตุตฺถชฺฌานํ วาฯ สมาปชฺชตีติ อธิคจฺฉติฯ อิทํ หีติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรติฯ อรหตฺตสจฺฉิกิริยา นาม อคฺคมคฺคภาวนาย สติ อตฺถโต อาปนฺนา โหติ, อคฺคมคฺคปญฺญา เอว ตทตฺถํ อธิมุจฺจิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อถ วา’’ติ วิกปฺปนฺตรมาหฯ ตตฺถ ยถา นาม ปาสาทสฺส อตฺถาย สมานีตทพฺพสมฺภาราวยเว อปฺปโหนฺเต กูฏาคารํ กาตุํ น ปโหนฺติเยว, เอวํสมฺปทมิทนฺติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ตํ อนภิสมฺภุณนฺโต อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตี’’ติ อาหฯ จตุสจฺจํ วา สจฺฉิกโรติ เหฏฺฐิมมคฺคาธิคมนวเสน อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชติ อุภยสฺสปิ เหตุปริคฺคหิตตฺตาฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ‘‘ปญฺญาย วา อธิมุจฺจติ, อาเนญฺชํ วา สมาปชฺชตี’’ติ ยถาวุตฺเต วิเสสาธิคเม อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน โยชนานโยฯ เอวํ โหตีติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน จิตฺตาภินีหาโร โหติฯ กิจฺจนฺติ ปพฺพชิตกิจฺจํฯ ตโตติ อรหตฺตาธิคมนโตฯ โอสกฺกิตมานโสติ สํกุจิตจิตฺโตฯ อนฺตรา น ติฏฺฐตีติ อสมาหิตภูมิยํ น ติฏฺฐติฯ อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา ตสฺส ปุริสสฺส วนมหิํสํ คเหตุํ อุสฺสาหวโต โอสกฺกนฺตสฺส สสโคธาทิคฺคหเณ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, เอวํ อิมสฺสปิ ภิกฺขุโน อรหตฺตํ คเหตุํ อุสฺสาหวโต ตโต โอสกฺกิตฺวา จตุตฺถชฺฌานสมาปชฺชเน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติฯ เอเสว นโยติ ยถาวุตฺตํ อุปมํ อุปมาสํสนฺทนญฺจ มคฺคภาวนาโยชนายํ จตุสจฺจสจฺฉิกิริยาโยชนายญฺจ อติทิสติฯ

เหตุอตฺถโชตโน ยนฺติ นิปาโต, กรเณ วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยน การเณนา’’ติฯ ตสฺส สํวตฺตนํ อรหติ, ตํ วา ปโยชนํ เอตสฺสาติ ตํสํวตฺตนิกํฯ วิญฺญาณนฺติ วิปากวิญฺญาณํฯ อาเนญฺชสภาวํ อุปคจฺฉตีติ อาเนญฺชูปคํฯ ยถา กุสลํ อาเนญฺชสภาวํ, เอวํ ตํ วิปากวิญฺญาณมฺปิ อาเนญฺชสภาวํ อุปคตํ อสฺส ภเวยฺยฯ เตนาห – ‘‘กาทิสเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถ’’ติฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ

กุสลวิญฺญาณนฺติ วิปากวิญฺญาณมฺปิ ตํ กุสลํ วิย วทนฺติฯ ตนฺนามกเมวาติ กุสลํ วิย อาเนญฺชนามกเมว สิยาฯ เอตฺถ จ ปุริมวิกปฺเป ‘‘อาเนญฺชูปค’’นฺติ ตํสทิสตา วุตฺตา, ทุติยวิกปฺเป ตโต เอว ตํสมญฺญตาฯ โส ปนายมตฺโถติ อาเนญฺชสทิสตาย วิปากกาเลปิ ตํนามกเมว อสฺสาติ ยถาวุตฺโต อตฺโถฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา วุตฺตนเยนฯ เอตฺถ หิ อาเนญฺชาภิสงฺขารเหตุวิปากวิญฺญาณํ ‘‘อาเนญฺชูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตํนามกเมว กตฺวา ทีปิตํฯ อรหตฺตสฺสาปีติ อปิสทฺเทน อคฺคมคฺคภาวนายปิ เหฏฺฐิมมคฺคภาวนายปีติ อตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตาติ ‘‘วิปุเลน มหคฺคเตน เจตสา วิหเรยฺย’’นฺติ สมถนยํ ทสฺเสตฺวา เทสนา กถิตาฯ

[67] อยญฺหิ ภิกฺขูติ ยํ อุทฺทิสฺส อยํ ทุติยาเนญฺชสปฺปายเทสนาย ภิกฺขุ วุตฺโตฯ ปญฺญวนฺตตโรติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสตี’’ติ วุตฺตํฯ เหฏฺฐิมสฺส หิ ‘‘เย จ ทิฏฺฐธมฺมิกา กามา’’ติอาทินา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพาเนว รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวโส กโต, อิมสฺส ปน ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา สกลรูปธมฺมวเสนฯ ภควา หิ กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต กมฺมฏฺฐานิกสฺส ภิกฺขุโน การณพลานุรูปเมว ปฐมํ ภาวนาภินิเวสํ ทสฺเสติ; โส ปจฺฉา ญาเณ วิปุลํ คจฺฉนฺเต อนวเสสโต ธมฺมํ ปริคฺคณฺหาติฯ รูปปฏิพาหเนนาติ รูปวิราคภาวนาย สพฺพโส สมติกฺกเมนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ตติยาเนญฺชาทีสุฯ

ปญฺญวนฺตตโรติ ปญฺญุตฺตโรฯ ติณฺณมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวาติ กามคุณา สพฺพรูปธมฺมา กามสญฺญาติ เอวํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ กมฺมฏฺฐานวเสน ติธา วุตฺเต สมฺมสนูปคธมฺเม เอกโต กตฺวา, ‘‘สพฺพเมตํ อนิจฺจ’’นฺติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา, สมฺมสติ ยถา – ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ (ที. นิ. 1.298; สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 16; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 4, 7, 8; ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 10, 11; ปฏิ. ม. 2.30)ฯ เตนาห – ‘‘อุภยเมตํ อนิจฺจ’’นฺติอาทิฯ กามรูปสญฺญาวเสน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกเภทโต อฏฺฐ เอเกกโกฏฺฐาสาติ เอวํ กตํ อุภยนฺติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ทิฏฺฐธมฺมิก…เป.… วเสน สงฺขิปิตฺวา อุภยนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ

ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนาติ ตณฺหาภินนฺทนาวเสน ‘‘เอตํ มมา’’ติ, ทิฏฺฐาภินนฺทนาวเสน ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ เอวํ อภินนฺทิตุํฯ เอเสว นโยติ อิมินา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อภินนฺทิตุํ อชฺโฌสาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวา ฐาตุนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ กามปฏิพาหเนนาติ อิทํ อาคมนปฏิปทาทสฺสนตฺถํ, วณฺณภณนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ รูปปฏิพาหนํ หิสฺส อาสนฺนํ, ตโตปิ อากาสานญฺจายตนสมติกฺกโม, ตํสมติกฺกเมน สเหว สพฺเพ ตา วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตา ‘‘อุภยเมตํ อนิจฺจ’’นฺติอาทิวจนโตฯ

[68] อิธ อตฺตโน จาติ อากิญฺจญฺญายตนกมฺมฏฺฐานํ สนฺธายาหฯ นิรุชฺฌนฺติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคนิโรเธน, สมาปชฺชนกฺขเณ ปน อนุปฺปาทเนนปิฯ เตนาห ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ ปตฺวา’’ติฯ อตปฺปกฏฺเฐนาติ อุฬารตรภาเวน ฌานสมาปตฺติยา อติตฺติกรภาเวนฯ ตเมว ปฏิปทนฺติ อากิญฺจญฺญายตนภาวนมาหฯ สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตา ตติยารุปฺปกมฺมฏฺฐานสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘ยตฺเถตา’’ติอาทินาฯ

อิธ อตฺตโนติ ทฺวิโกฏิกสุญฺญตามนสิการสงฺขาตํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ เหฏฺฐา วุตฺตปฏิปทนฺติ อนนฺตรํ วุตฺตอากิญฺจญฺญายตนกมฺมฏฺฐานํฯ สติ สมถภาวนายํ สุญฺญตามนสิการสฺส อิธ สาติสยตฺตา วุตฺตํฯ ‘‘ทุติยากิญฺจญฺญายตเน วิปสฺสนาวเสน โอสกฺกนา กถิตา’’ติฯ

[70] ตติยากิญฺจญฺญายตเน อตฺตโนติ จตุโกฏิกสุญฺญตามนสิการสงฺขาตํ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สุญฺญตานุปสฺสนาธิกาเรฯ กฺวจีติ กตฺถจิ ฐาเน, กาเล, ธมฺเม วาฯ อถ วา กฺวจีติ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธา วาฯ อตฺตโน อตฺตานนฺติ สกตฺตานํฯ ‘‘อยํ โข, โภ พฺรหฺมา…เป.… วสี ปิตา ภูตภพฺยาน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.42) ปรปริกปฺปิตํ อตฺตานญฺจ กสฺสจิ กิญฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กสฺสจี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปรสฺสาติ ‘‘ปรา ปชา’’ติ ‘‘ปโร ปุริโส’’ติ จ เอวํ คหิตสฺสฯ น จ มม กฺวจนีติ เอตฺถ มม-สทฺโท อฏฺฐานปยุตฺโตติ อาห ‘‘มมสทฺทํ ตาว ฐเปตฺวา’’ติฯ

ปรสฺส จาติ อตฺตโต อญฺญสฺส, ‘‘ปโร ปุริโส นาม อตฺถิ มมตฺถาย สชิโต, ตสฺส วเสน มยฺหํ สพฺพํ อิชฺฌตี’’ติ เอวํ เอกจฺจทิฏฺฐิคติกปริกปฺปิตวเสน ปรํ อตฺตานํ, ตญฺจ อตฺตโน กิญฺจนภูตํ น ปสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘น จ กฺวจนี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ นาหํ กฺวจนีติ สกอตฺตโน อภาวํ ปสฺสติฯ น กสฺสจิ กิญฺจนตสฺมินฺติ สกอตฺตโน เอว กสฺสจิ อนตฺตนิยตํ ปสฺสติฯ น จ, มมาติ เอตํ ทฺวยํ ยถาสงฺขฺยํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อตฺถีติ ปจฺเจกํฯ ‘‘น จ กฺวจนิ ปรสฺส อตฺตา อตฺถี’’ติ ปรสฺส อตฺตโน อภาวํ ปสฺสติ, ‘‘ตสฺส ปรสฺส อตฺตโน มม กิสฺมิญฺจิ กิญฺจนตา น จตฺถี’’ติ ปรสฺส อตฺตโน อนตฺตนิยตํ ปสฺสติฯ เอวํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ ขนฺธานํ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตา สุทฺธสงฺขารปุญฺชตา จตุโกฏิกสุญฺญตาปริคฺคณฺหเนน ทิฏฺฐา โหติฯ เหฏฺฐา วุตฺตปฏิปทนฺติ อิธาปิ อากิญฺจญฺญายตนกมฺมฏฺฐานเมว วทติฯ วิปสฺสนาวเสเนว โอสกฺกนา กถิตา จตุโกฏิกสุญฺญตาทสฺสนวิเสสภาวโต, ตปฺปธานตฺตา จสฺส มนสิการสฺสฯ

อิธ อตฺตโนติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกมฺมฏฺฐานมาหฯ สพฺพสญฺญาติ รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา นานตฺตสญฺญา เหฏฺฐิมา ติสฺโส อรูปสญฺญาติ เอวํ สพฺพสญฺญา อนวเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ วทนฺติฯ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตา’’ติ ปน วิเสสิตตฺตา อิมสฺมิํ อาคตา จตุตฺถชฺฌานสญฺญาทโย อปิ สญฺญาติ อปเรฯ ตนฺติ สมฺมุติมตฺตํ กามสญฺญาปฏิพาหนวเสเนว เตสํ นานตฺตสญฺญาทินิโรธสฺส อตฺถสิทฺธตฺตาฯ สมาธิวเสน โอสกฺกนา กถิตา เนวสญฺญานาสญฺญายตนภาวนาย สมถกมฺมฏฺฐานภาวโตฯ

[71] ปุพฺเพ ปญฺจวิธํ กมฺมวฏฺฏนฺติ ปุริมกมฺมภวสฺมิํ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติตณฺหา อุปคมนํ อุปาทานํ เจตนา ภโวติ เอวมาคโต สปริกฺขาโร กมฺมปฺปพนฺโธฯ น อายูหิตํ อสฺสาติ น เจติตํ ปกปฺปิตํ ภเวยฺยฯ เอตรหิ เอวํ ปญฺจวิธํ วิปากวฏฺฏนฺติ วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนาสงฺขาโต ปจฺจุปฺปนฺโน วิปากปฺปพนฺโธ นปฺปวตฺเตยฺย การณสฺส อนิปฺผนฺนตฺตาฯ สเจ อายูหิตํ น ภวิสฺสตีติ ยทิ เจติตํ ปกปฺปิตํ น สิยาฯ ยํ อตฺถีติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานกํฯ เตนาห ‘‘ภูต’’นฺติฯ ตญฺหิ ปจฺจยนิพฺพตฺตตาย ‘‘ภูต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปชหามีติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ตโต เอว อายติํ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทนวเสน ปชหามิ ปริจฺจชามิฯ

ปรินิพฺพายีติ สห ปริกปฺปเนน อตีตตฺเถติ อาห ‘‘ปรินิพฺพาเยยฺยา’’ติฯ ปรินิพฺพาเยยฺย นุ โขติ วา ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ น กิญฺจิ กถิตนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา สงฺขาราวเสสสุขุมภาเวน ญาณุตฺตรสฺเสว วิสยภาวโต สรูปโต น กิญฺจิ กถิตํ, นเยน ปนสฺส วิเสสํ ญาเปตุกามตฺตาฯ ภควโต กิร เอตทโหสิ – ‘‘อิมิสฺสํเยว ปริสติ นิสินฺโน อานนฺโท อนุสนฺธิกุสลตาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสนฺธิํ อรหตฺตญฺจ สนฺธาย ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, อิมินา ปุจฺฉานุสนฺธินา ตมตฺถํ เทเสสฺสามี’’ติฯ โอสกฺกนาย จ อิธาธิปฺเปตตฺตา ภินฺนรสเทสนา โหตีติ ปุจฺฉานุสนฺธิ ปุจฺฉิตาฯ ตสฺมิญฺหิ อสติ อนุสนฺธิเภทภินฺเนสา เทสนา, น จ พุทฺธาจิณฺณา ภินฺนรสเทสนาติฯ วิปสฺสนานิสฺสิตนฺติ ตนฺนิสฺสิตํฯ ตสฺส ภิกฺขุโนฯ อุปาทิยติ เอเตนาติ จ อุปาทานํฯ น ปรินิพฺพายติ ปหาตพฺพสฺส อปฺปชหนโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘ธมฺมาปิ โข, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.240)ฯ อุปาทานเสฏฺฐนฺติ อิทํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนภวสฺส สพฺพภวคฺคตาทสฺสนปรํ, น ปน อริยภวคฺคสฺส อุปาทานเสฏฺฐตาปฏิเสธปรํฯ

[73] นิสฺสายาติ ภวปริยาปนฺนํ นาม ธมฺมํ นิสฺสาย ตปฺปริยาปนฺนํ นาม นิสฺสาย โอฆนิตฺถรณา ภควตา อกฺขาตา; อโห อจฺฉริยเมตํ, อโห อพฺภุตเมตนฺติฯ

นวสุปิ ฐาเนสุ สมถยานิกสฺเสว วเสน เทสนาย อาคตตฺตา, อิธ จ กสฺสจิปิ ปาทกชฺฌานสฺส อนามฏฺฐตฺตา วุตฺตํ – ‘‘อริยสาวโกติ สุกฺขวิปสฺสโก อริยสาวโก’’ติฯ นวนฺนมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ เอกโต กตฺวา สมฺมสตีติ อิทํ ฌานธมฺเมปิ อนุสฺสวลทฺเธ คเหตฺวา สมฺมสนํ สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํ; เตภูมกสงฺขารคตํ อิธ วุตฺตนฺติ อนวเสสโต ปริคฺคหณํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ยาวตา สกฺกาโย’’ติฯ

เอตํ อมตนฺติ อมตํ นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺติยา เอตํ อรหตฺตํ อมตรสํฯ เตนาห – ‘‘เอตํ อมตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีต’’นฺติฯ ‘‘อนุปาทาย กิญฺจิปิ อคฺคเหตฺวา จิตฺตํ วิมุจฺจี’’ติ วุตฺตตฺตาปิ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข นิพฺพานํ อญฺญตฺถ สุตฺเต วุจฺจติฯ

ติณฺณํ ภิกฺขูนนฺติ อภินิเวสเภเทน ติวิธานํฯ ปาทกํ กตฺวา ฐิตสฺส โอสกฺกนาย อภาเว การณํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สโมธาเนตฺวาติ สมฺมเทว โอทหิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อสงฺกรโต ววตฺถเปตฺวาฯ สุกถิตํ นาม โหติ กเถตพฺพสฺส อนวเสเสตฺวา กถิตตฺตาฯ

อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. คณกโมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[74] ยถา เหฏฺฐิมโสปานผลกํ โอโรหนฺตสฺส ปจฺฉิมํ นาม โหติ, เอวํ อาโรหนฺตสฺส ปฐมํ นาม โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ยาว ปจฺฉิมโสปานกเฬวราติ ยาว ปฐมโสปานผลกา’’ติฯ วตฺถุํ โสเธตฺวาติ วตฺถุวิชฺชาจริเยน วุตฺตวิธินา ปาสาทวตฺถุโน โสธนวิธิํ กตฺวาฯ เอตฺถาติ ปาสาทกรเณฯ สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลคฺคสฺส อํสุโกฏิเวธโก วาลเวธิ นามฯ ฐานสมฺปาทนนฺติ เวสาขมณฺฑลาทีนํ สมฺปาทนํฯ มุฏฺฐิกรณาทีหีติ อุสุมุฏฺฐิกรณชิยาคาหชิยาวิชฺฌาทีหิฯ เอวํ คณาเปมาติ เอกํ นาม เอกเมว, ทฺเว ทุกา จตฺตาริ, ตีณิ ติกานิ นว, จตฺตาริ จตุกฺกานิ โสฬสาติอาทินา เอวํ คณนํ สิกฺขาเปมฯ

[75] เกราฏิกา โหนฺตีติ สมยสฺส อนุปกฺกิลิฏฺฐกรณมายาสาเฐยฺเยน สมนฺนาคตา โหนฺติฯ ตํ ทมนํ ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมติ, อยมสฺส ชาติโทสาภาโวฯ

[76] สติสมฺปชญฺญาหิ สมงฺคิภาวตฺถายาติ สตตวิหาริภาวสาธเนหิ สติสมฺปชญฺเญหิ สมนฺนาคมตฺถายฯ นนุ จ ขีณาสวา สติเวปุลฺลปฺปตฺตา ปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺตา จ, กถํ ตสฺส สติสมฺปชญฺญํ ปโยคสาธนียํ ปวตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว หี’’ติอาทิฯ สตตวิหารีติ สตตํ สมาปตฺติวิหาริพหุลา, ตสฺมา เต อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติฯ วุตฺตวิปริยาเยน โนสตตวิหาริโน ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ อปฺเปตุํ น สกฺโกติ อนาจิณฺณภาวโตฯ

ตํ วิตกฺเกนฺโตติ ‘‘สามเณรสฺส เสนาสนํ นตฺถิ, อรญฺญญฺจ สีหาทีหิ สปริสฺสยํ, กิํ นุ โข ตสฺส ภวิสฺสตี’’ติ ตํ วิตกฺเกนฺโตฯ