เมนู

[54] โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยวจนโต โกสมฺพิยสุตฺเต (ม. นิ. 1.492) โสตาปตฺติมคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ กถิตา, อิธ ปน ‘‘ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ’’จฺเจว วุตฺตตฺตา, ‘‘อิมสฺมิํ สุตฺเต โสตาปตฺติผลสมฺมาทิฏฺฐิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ปาปกมฺมสฺส อปฺปตา มหนฺตตา สาวชฺชภาวสฺส มุทุติกฺขภาเวน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘อณุนฺติ อปฺปสาวชฺชํฯ ถูลนฺติ มหาสาวชฺช’’นฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สามคามสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนา

[55] เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ญาตมริยาทาย ปชานนโต อญฺญา, มคฺคปญฺญาฯ ตสฺส ผลภาวโต อคฺคผลปญฺญา, ตํสหคตา สมฺมาสงฺกปฺปาทโย จ ‘‘อญฺญา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อญฺญาติ อรหตฺต’’นฺติฯ จตูหิ ปเทหิ กถิตา, ‘‘ปริจิณฺณา เม ภควา’’ติอาทีสุ วิย น เอกปเทเนวฯ ‘‘โลกุตฺตโร ธมฺโม อธิคโต มยา’’ติ มญฺญนามตฺตํ อธิมาโนติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิโน’’ติอาทิมาหฯ

[56] อิทํ ฐานนฺติ อิทํ โอภาสาทิสมฺมุติเหตุภูตํ อุฬารตรํ อุทยพฺพยญาณํฯ อุฬารตรภาเวน หิ ตํ มคฺคผลปญฺญาย ปจฺจโย หุตฺวา ยาถาวโต ทุพฺพิญฺเญยฺยตาย วิปสฺสกํ วิสํวาเทติฯ เตนาห ‘‘อวิภูตํ อนฺธการ’’นฺติฯ อิมํ ปญฺหนฺติ อิมํ สุตฺตํ คมฺภีรํ โลกุตฺตรปฏิสํยุตฺตํ อตฺตนา ญาตุํ อิจฺฉิตํ อตฺถํฯ อุคฺคเหตฺวาติ เกวลํ ปิฏกสมฺปาทนวเสเนว อุคฺคณฺหิตฺวาฯ เตนาห ‘‘อชานิตฺวา’’ติฯ วิเสวมานาติ กิเลสวิเส อวมาเนนฺตา, สาสนสฺส วา อนุปการวิรูปปจฺจเย เสวมานาฯ เอวมสฺสาติ เอวํ วุตฺตนเยน เตสํ กรณเหตุ อสฺส จิตฺตสฺส ธมฺมเทสนาวเสน ปวตฺตสฺสฯ อญฺญถาภาโว อเทเสตุกามตา โหตินฺติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สนฺธายเอตนฺติ ‘‘ตสฺสปิ โหติ อญฺญถตฺต’’นฺติ เอวํ วุตฺตํฯ

[58] กิเลเสหิ อามสียตีติ อามิสํ, โลเกปริยาปนฺนํ อามิสนฺติ อิธ ปญฺจ กามคุณา อธิปฺเปตาติ เตสุ วฏฺฏามิสภาเวปิ ลภิเต กามามิสภาโว สิทฺโธติ อาห – ‘‘วฏฺฏามิสกามามิสโลกามิสภูเตสู’’ติฯ

กามคุณา หิ วฏฺฏสฺส วฑฺฒนโต วฏฺฏามิสํ, กาเมตพฺพโต กามตณฺหาย อามสิตพฺพโต กามามิสํ, เยภูยฺยโต สตฺตโลกสฺส อามิสภาวโต โลกามิสํฯ กามคุณสภาคาติ กามคุณานุโลมา กามคุณปฏิสํยุตฺตาฯ อาเนญฺชสมาปตฺติปฏิสํยุตฺตายาติ กิเลสิญฺชนรหิตตาย อิธ อาเนญฺชาติ อธิปฺเปตาหิ เหฏฺฐิมาหิ อรูปสมาปตฺตีหิ ปฏิสํยุตฺตายฯ เอวรูโปติ โลกามิสภูเตสุ ปจฺจเยสุ อธิมุตฺโต ตนฺนินฺโน ตคฺครุโก ตปฺปพฺภาโรฯ เอตฺตาวตาติ เอวํ สทฺธานํ มนุสฺสานํ ทสฺสเนน เตสํ ปวตฺติตาสเยน จฯ สีสํ นิกฺขนฺตํ โหตีติ ลาภาสาย สีสํ พหิ นิกฺขนฺตํ วิย โหติฯ อุทรํ ผลิตนฺติ อติพหุภณฺฑํ ปกฺขิปิยมานํ ปสิพฺพกํ วิย ลทฺธพฺพสฺส อติปหูตภาเวน อุทรํ ผีตํ โหติฯ

[59] ยถา ปุริมา ทฺเว อรูปสมาปตฺติโย อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ อนิญฺชนโต ‘‘อนิญฺชา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ อิตราปิฯ ตํ ปวุตฺตนฺติ โลกามิสสํโยชนํ วิคตํฯ

[60] นิฆํสนฺติ ‘‘เอตฺตโก อย’’นฺติ ปริจฺเฉทนฺติ อตฺโถฯ สิเลเสนาติ จมฺมการสิเลสาทิสิเลเสน, วชิรเลปสิเลเส วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตํ ภินฺนนฺติ อาเนญฺชสํโยชนํ ภินฺนํ วิธมิตํ สมติกฺกนฺตํ ตาสุ สมาปตฺตีสุ อเปกฺขาภาวโตฯ อชฺฌาสเยน อสมฺพทฺธตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทฺเวธาภินฺนา เสลา วิย โหตี’’ติฯ เตนาห – ‘‘ตํ สมาปชฺชิสฺสามีติ จิตฺตํ น อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

[61] วนฺตนฺติ ฉฑฺฑิตํ, วิสฺสฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ

[62] อุปริสมาปตฺติลาภิโนติ เอตฺถ อุปริสมาปตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ อธิปฺเปตา, อรหโต จ มคฺคาธิคเมเนว อนาคามิผลสมาปตฺติ, เสกฺขานํ วิสยา เหฏฺฐิมา ผลสมาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสทฺธาฯ โลกิยา ปน นิกนฺติปฺปหาเนน ปฏินิสฺสฏฺฐาติ อาห – ‘‘เหฏฺฐา…เป.… น อุปฺปชฺชตี’’ติฯ

[63] ‘‘ปญฺจ โข อิเม, สุนกฺขตฺต, กามคุณา’’ติอาทินา อารทฺธเทสนา, ‘‘สมฺมา นิพฺพานาธิมุตฺโต ปุริสปุคฺคโล’’ติ อรหตฺตกิตฺตเนน นิฏฺฐาปิตาติ ตโต ปรํ, ‘‘ฐานํ โข ปนา’’ติอาทิกา เทสนา, ‘‘ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติ วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยถา ขีณาสวสฺส สมาปตฺติลาภิโนติ โยชนา, เอวํ วา ขีณาสวสฺส สุกฺขวิปสฺสกสฺสาติ โยเชตพฺพาฯ ปฏิกฺขิตฺตํ อฏฺฐกถายํฯ ตสฺส ปฏิกฺเขปสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาปตฺติลาภิโน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา สุกฺขวิปสฺสโก อธิมานิโก สมาปตฺติลาภิโน สมานโยคกฺขโม อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิตาย เภทาภาวโต, เอวํ สุกฺขวิปสฺสโก ขีณาสโว สมานโยคกฺขโม ขีณาสวภาเวน วิเสสาภาวโต, ตสฺมา ‘‘สมาปตฺติลาภิมฺหิ กถิเต อิตโรปิ กถิโตว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนนฺติ สมาปตฺติลาภิโน อธิมานิกสฺส ขีณาสวสฺส จฯ เตเนวาห ‘‘ปุถุชฺชนสฺส ตาวา’’ติอาทิฯ

ยทคฺเคนาติ เยน ภาเคนฯ ยทิปิ ขีณาสวสฺส อสปฺปายารมฺมณํ กิเลสานํ อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย น โหติ เตสํ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ สนฺตวิหารปริปนฺโถ ปน สิยา วิสภาคโตติ วุตฺตํ – ‘‘ขีณาสวสฺสปิ อสปฺปายเมวา’’ติฯ เตนาห – ‘‘วิสํ นาม…เป.… วิสเมวา’’ติฯ เอเตน ‘‘ยถา วิสชานนํ อปฺปมาณํ, วิการุปฺปาทนโต ปน ตํ ปริหริตพฺพํ, เอวํ ปริญฺญาตมฺปิ วตฺตุ อตฺถวิเสสาภาเวน เอกรูปเมวาติ ตํ ปริหริตพฺพเมวา’’ติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ น หิ อสํวุเตน ภวิตพฺพํ อสารุปฺปภาวโตฯ ยุตฺตปยุตฺเตเนวาติ สภาคารมฺมณสฺส อาโลกนาทีสุ ยุตฺเตเนว ภวิตุํ วฏฺฏติ

[64] ยตฺถ สยํ นิปตติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส สนฺตานสฺส วิปฺปสนฺนวเสน รุปฺปนโต, วิสสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส มูลภาวโต จ ‘‘อวิชฺชาสงฺขาโต วิสโทโส’’ติ วุตฺตํฯ รุปฺปตีติ กตฺตพฺพาทิมุจฺฉาปาทเนน วิการํ อุปฺปาเทติฯ อนุทฺธํเสยฺยาติ วิพาเธยฺยฯ ราโค หิ อุปฺปชฺชมาโนว กุสลจิตฺตปฺปวตฺติยา โอกาสํ อเทนฺโต ตํ วิพาธติ; ตถาภูโต สทฺธาสิเนหสฺส สมถวิปสฺสนาภิวุฑฺฒิยา วมเนน จ ตํ วิโสเสติ มิลาเปติฯ เตนาห ‘‘โสเสยฺย มิลาเปยฺยา’’ติฯ สคหณเสสนฺติ คเหตพฺพวิสํ สาวเสสํ กตฺวาติ อตฺโถฯ น อลํ น สมตฺถนฺติ อนลํฯ สูกปริยาโย ปาฬิยํ วุตฺโต สุก-สทฺโทติ อาห – ‘‘วีหิสุกาทิ จ สูก’’นฺติฯ

สอุปาทานสลฺลุทฺธาโร วิย อปฺปหีโน อวิชฺชาวิสโทโส ทฏฺฐพฺโพ มหานตฺถุปฺปาทนโตฯ อสปฺปาย…เป.… อสํวุตกาโล ทฏฺฐพฺโพ อตฺตภาวสฺส อปริหรณภาวโตฯ มรณํ วิย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตนํ อธิสีลสงฺขาตสฺส อายุโน อเปตตฺตาฯ มรณมตฺตํ ทุกฺขํ วิย อาปตฺติยา อาปชฺชนํ ยถาวุตฺตสฺส อายุโน อุปปีฬนกภาวโตฯ อิมินาว นเยน โอปมฺมสํสนฺทนนฺติ เอตฺถ อนุปาทิเสสสลฺลุทฺธาโร วิย ปหีโน อวิชฺชาวิสโทโส; สปฺปาย…เป.… สุสํวุตกาโล, ตทุภเยน วเณ ปุถุตฺตํ น คเต มรณาภาโว วิย สิกฺขาย อปจฺจกฺขานํ, มรณมตฺตทุกฺขาภาโว วิย อญฺญตราย สํกิลิฏฺฐาย อาปตฺติยา อนาปชฺชนนฺติ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[65] สติยาติ เอตฺถ ยสฺมา ‘‘อริยายา’’ติ น วิเสสิตนฺติ อาห – ‘‘สติ ปญฺญาคติกา’’ติอาทิฯ ปญฺญา เจตฺถ โลกิยา อธิปฺเปตา, น โลกุตฺตราติ อาห – ‘‘ปริสุทฺธาย วิปสฺสนาปญฺญายา’’ติฯ

ขีณาสวสฺส พลนฺติ อุฬารตเมสุ ทิพฺพสทิเสสุปิ อารมฺมเณสุ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ อนุปนมนเหตุภูตํ สุสํวุตการิสงฺขาตํ ขีณาสวพลํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘สํวุตการี’’ติ วุตฺตํ, อุกฺกํสคตสติเวปุลฺลตฺตา ยถา อสํวรสฺส อสํวโร โหติ, เอวํ สติสมฺปชญฺญพเลน จกฺขาทิทฺวารานิ สํวริตฺวา ทสฺสนาทิกิจฺจการีฯ เอวํ ชานิตฺวาติ ‘‘อุปธิ ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติ เอวํ วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ชานิตฺวาฯ อุปธียติ ทุกฺขํ เอเตหีติ อุปธี, กิเลสาติ อาห – ‘‘กิเลสุปธิปหานา นิรุปธี’’ติฯ ตโต เอว อุปาทียติ ทุกฺขํ เอเตหีติ กิเลสา ‘‘อุปาทานา’’ติปิ วุจฺจนฺตีติ อาห – ‘‘นิรุปาทาโนติ อตฺโถ’’ติฯ อุปธี สมฺมเทว ขียนฺติ เอตฺตาติ อุปธิสงฺขโย, นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘อุปธีนํ สงฺขยภูเต นิพฺพาเน’’ติฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณํ กตฺวา ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺโตฯ กามุปธิสฺมิํ กายํ อุปสํหริสฺสตีติ ‘‘กาเมเสวิสฺสามี’’ติ ตตฺถ กายํ อุปนาเมสฺสติ; กายูปสํหาโร ตาว ติฏฺฐตุ, ตถา จิตฺตํ วา อุปฺปาเทสฺสตีติ เอตํ การณํ นตฺถีติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สุนกฺขตฺตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

6. อาเนญฺชสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[66] ขณปภงฺคุตาย น นิจฺจา น ธุวาติ อนิจฺจาฯ ตโต เอว ปณฺฑิเตหิ น อิจฺจา น อุปคนฺตพฺพาติปิ อนิจฺจาฯ โส จายํ อนิจฺจตฺโถ อุทยวยปริจฺฉินฺนตาย เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจา’’ติ อาห; อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสนโตติ อตฺโถฯ อยญฺจ อนิจฺจตา วกฺขมานา จ ตุจฺฉาทิตา ทฺวินฺนมฺปิ กามานํ สาธารโณติ อาห – ‘‘วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปี’’ติฯ ริตฺตา วิวิตฺตา, เตสํ นิจฺจสาราทีนํ อตฺตนิ อภาวโต เตหิ วิสุํภูตาฯ ยถา ปน สพฺพโส สภาวรหิตมากาสํ ‘‘ตุจฺฉํ ริตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, น เอวเมเตฯ เอเต ปน เกวลํ นิจฺจสาราทิวิรหโต เอว ตุจฺฉา ริตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘น หิ ตุจฺฉมุฏฺฐิ นาม นตฺถี’’ติ อิทํ โลกสมญฺญาวเสน วุตฺตํ, โลกสมญฺญา โลกิยกถา น ลงฺฆิตพฺพาฯ

มุสาติ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตาย น ทิสฺสตีติ อาห ‘‘มุสาติ นาสนกา’’ติฯ วิสํวาทนฏฺเฐน วา มุสาฯ เอเต หิ อสุภาทิสภาวาปิ พาลานํ สุภาทิภาเวน อุปฏฺฐหนฺตา สุภาทิคฺคหณสฺส ปจฺจกฺขภาเวน สตฺเต วิสํวาเทนฺติฯ นสฺสนสภาวาติ ขณภงฺคตฺตา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานตาย ทิสฺสมานา วิยปิ หุตฺวา อปญฺญายนกปกติกาฯ เตนาห ‘‘เขตฺตํ วิยา’’ติอาทิฯ ธมฺมสทฺโท เจตฺถ ‘‘ชาติธมฺมาน’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.398) วิย ปกติปริยาโย, ตถา สภาวสทฺโท จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โมสธมฺมาติ โมสนปกติกา, กุสลภณฺฑหรณสภาวาติ อตฺโถฯ มายากตนฺติ มายาย กตํ อุทกาทิมณิอาทิอากาเรน มายาทินา อุปฏฺฐาปิตํ; มายากตํ วิย มายากตํ อญฺญสภาวา หุตฺวา อตถา อุปฏฺฐหนโตฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ จกฺขุปเถ เอว กตวิชฺชาย, น ตโต ปรนฺติ วุตฺตํ – ‘‘ทสฺสนูปจาเร ฐิตสฺเสว ตถา ปญฺญายตี’’ติฯ ตยิทํ สมฺพรวิชฺชาวเสน วุตฺตํฯ

เอวํ ตาวกาลิกภาเวน กามานํ มายากตภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อญฺเญนปิ ปกาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนิจฺจาทิสภาวานํ กามานํ นิจฺจาทิสภาวทสฺสนํ วิปลฺลาสสหคตตาย เวทิตพฺพํฯ พาลานํ ลาปนโตติ อปริญฺญาตวตฺถุกานํ อนฺธพาลานํ ปุคฺคลานํ วิปลฺลาสเหตุโตฯ