เมนู

‘‘อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’’ติ อิทํ ปุริมสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ วุตฺตํฯ ปุริมํ ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อิตฺถิรูป’’นฺติ อิทํ โอปมฺมวเสน วุตฺตํ, อิทํ ปริยาทานภาเว นิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนา

[438] ธมฺมเสนาปติโน ปฏิสลฺลียนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อุปริ จ ปาฬิยํ, ‘‘สุญฺญตาวิหาเรน โข อหํ, ภนฺเต, เอตรหิ พหุลํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. 3.438) วุตฺตตฺตา ‘‘ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต’’ติ อาหฯ

วิปฺปสนฺนานีติ วิเสสโต ปสนฺนานิฯ โอกาสวเสนาติ อินฺทฺริยานํ ปติฏฺฐิโตกาสวเสนฯ นนุ ตานิ อินฺทฺริยานิ สภาวโต วิปฺปสนฺนานิ โหนฺตีติ? สจฺจํ โหนฺติฯ น หิทํ ตาทิสํ ปสนฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทํ ปน สนฺตปณีตสมาปตฺติสมุฏฺฐิตานํ ปจฺจุปฏฺฐิตานํ จิตฺตชรูปานํ วเสน เสสติสนฺตติรูปานํ เสฏฺฐตรํ ปณีตภาวาปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ผลสมาปตฺติโตติ สุญฺญตานุปสฺสนาวเสน สมาปนฺนผลสมาปตฺติโตฯ มหนฺตานํ พุทฺธาทีนํ ปุริสานํ วิหาโร มหาปุริสวิหาโรฯ เตนาห – ‘‘พุทฺธ…เป.… วิหาโร’’ติฯ วิหารโต ปฏฺฐายาติ ปริกฺขิตฺเต จ วิหาเร ปริกฺเขปโต ปฏฺฐาย, อปริกฺขิตฺเต จ ปริกฺเขปารหฏฺฐานโต ปฏฺฐายฯ เกจิ ปน ‘‘วิหารพฺภนฺตรโต ปฏฺฐายา’’ติ วทนฺติฯ ยาว คามสฺส อินฺทขีลาติ คามสฺส อพฺภนฺตรินฺทขีโลฯ เคหปฏิปาฏิยาจริตฺวาติ ปิณฺฑาย จริตฺวาฯ ยาว นครทฺวาเรน นิกฺขมนาติ นครทฺวาเรน ยาว นิกฺขมนปเทสาฯ ยาว วิหาราติ ยาว วิหารพฺภนฺตราฯ ปฏิกฺกนฺตมคฺโคติ นิวตฺตนมคฺโคฯ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญนากาเรน ปวตฺตมานมฺปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ จิตฺเต ปฏิหนนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ อาห – ‘‘จิตฺเต ปฏิหญฺญนกิเลสชาต’’นฺติฯ ทิวสญฺจ รตฺติญฺจ อนุสิกฺขนฺเตนาติ เอตํเยว ราคาทิปฺปหายินิํ สมฺมาปฏิปตฺติํ ทิวา จ รตฺติญฺจ อนุ อนุ สิกฺขนฺเตน อุปรูปริ วฑฺเฒนฺเตนฯ

[440] ปหีนา นุ โข เม ปญฺจ กามคุณาติ เอตฺถ กามคุณปฺปหานํ นาม ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหานํฯ

ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ติฏฺฐนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก, อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติฯ เอกภิกฺขุสฺส ปจฺจเวกฺขณา นานาติ เอกสฺเสว ภิกฺขุโน, ‘‘ปหีนา นุ โข เม ปญฺจ กามคุณา’’ติอาทินา ปาฬิยํ อาคตา นานาปจฺจเวกฺขณา โหนฺติฯ นานาภิกฺขูนนฺติ วิสุํ วิสุํ อเนเกสํ ภิกฺขูนํฯ ปจฺจเวกฺขณา นานาติ วุตฺตนานาปจฺจเวกฺขณาฯ อิทานิ ตเมว สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ, ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ปจฺจเวกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, กถํ ปน ปจฺจเวกฺขตีติ อาห ‘‘ปหีนา นุ โข’’ติอาทิฯ วีริยํ ปคฺคยฺหาติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺฒิตฺวาฯ มคฺคานนฺตรํ อนาคามิผลํ ปตฺวาติ วจนเสโสฯ ผลานนฺตรํ มคฺคนฺติ ตสฺมิํ อนาคามิมคฺเค ฐิโต ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย อคฺคมคฺคตฺถาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ตสฺมิํเยว อาสเน น จิเรเนว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตมคฺคํ คณฺหนฺโต นิโรธธมฺมานุปฺปตฺติยา วิปสฺสนาปริวาสาภาวโต ผลานนฺตรํ มคฺคปฺปตฺโต นาม โหตีติ กตฺวาฯ

ตโต วุฏฺฐายาติ มคฺคานนฺตรผลโต วุฏฺฐายฯ มคฺคานนฺตรโต หิ วุฏฺฐิโต มคฺคโต วุฏฺฐิโต วิย โหตีติ ตถา วุตฺตํฯ ‘‘ผลานนฺตรํ มคฺค’’นฺติ เอตฺถ ผลํ อนนฺตรํ เอตสฺสาติ ผลานนฺตรํฯ ‘‘ผลานนฺตรํ มคฺค’’นฺติ ปททฺวเยนปิ อนาคามิมคฺคผลานิ เจว วทตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ นีวรณาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ, ‘‘ปหีนา นุ โข เม ปญฺจ นีวรณา’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอเตสนฺติ เอตฺถ เอเตสํ นีวรณปญฺจุปาทานกฺขนฺธสติปฏฺฐานาทีนํฯ ปหานาทีนีติ ปหานปริญฺญาภาวนาสจฺฉิกิริยาฯ นานาปจฺจเวกฺขณา โหตีติ ตา ปจฺจเวกฺขณา นานาติ อธิปฺปาโยฯ เอตาสุ ปน ปจฺจเวกฺขณาสูติ เอตาสุ กามคุณปจฺจเวกฺขณาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเวกฺขณาสุฯ เอกํ ปจฺจเวกฺขณํ ปจฺจเวกฺขติ ทฺวาทสสุ นเยสุ เอเกเนว กิจฺจสิทฺธิโตฯ อญฺโญ ภิกฺขุฯ เอกนฺติ อญฺญํ ปจฺจเวกฺขติฯ อญฺญตฺโถ หิ อยํ เอกสทฺโท ‘‘อิตฺเถเก’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.21, 27) วิยาติฯ นานาภิกฺขูนํ ปน เอกา ปจฺจเวกฺขณา, นานาภิกฺขูนํ นานาปจฺจเวกฺขณาติ เอวํ จตุกฺกปจฺจเวกฺขณมฺปิ เอตฺถ สมฺภวติฯ อิมสฺส ปน ทฺวยสฺส วเสน อภิสมโย นตฺถีติ ตทุภยํ อฏฺฐกถายํ น อุทฺธฏํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา

[453] เอวํนามเกติ ‘‘คชงฺคลา’’ติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามเก มชฺฌิมปเทสสฺส มริยาทฏฺฐานภูเต นิคเมฯ สุเวฬุ นาม นิจลรุกฺโขติ วทนฺติฯ ตโต อญฺญํ เอวาติ ปน อธิปฺปาเยน ‘‘เอกา รุกฺขชาตี’’ติ วุตฺตํฯ จกฺขุโสตานํ ยถาสกวิสยโต นิวารณํ ทมนํ อินฺทฺริยภาวนา, ตญฺจ โข สพฺพโส อทสฺสเนน อสวเนนาติ อาห – ‘‘จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ น สุณาตี’’ติฯ สติ หิ ทสฺสเน สวเน จ ตานิ อทนฺตานิ อภาวิตาเนวาติ อธิปฺปาโยฯ จกฺขุโสตานิ จ อสมฺปตฺตคฺคาหิตาย ทุรกฺขิตานีติ พฺราหฺมโณ เตสํเยว วิสยคฺคหณํ ปฏิกฺขิปิฯ อสทิสายาติ อญฺญติตฺถิยสมเยหิ อสาธารณายฯ อาลยนฺติ กเถตุกามตาการนฺติ อตฺโถฯ

[454] วิปสฺสนุเปกฺขาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนาสงฺขาตา อุเปกฺขาฯ สา ปน ยสฺมา ภาวนาวิเสสปฺปตฺติยา เหฏฺฐิเมหิ วิปสฺสนาวาเรหิ สนฺตา เจว ปณีตา จ, ปเคว จกฺขุวิญฺญาณาทิสหคตาหิ อุเปกฺขาหิ, ตสฺมา อาห – ‘‘เอสา สนฺตา เอสา ปณีตา’’ติฯ อตปฺปิกาติ สนฺตปณีตภาวนารสวเสน ติตฺติํ น ชเนติฯ เตเนวาห –

‘‘สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;

อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติฯ (ธ. ป. 373);

อิตีติ เอวํ วกฺขมานากาเรนาติ อตฺโถฯ อยํ ภิกฺขูติ อยํ อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขูติ โยชนาฯ จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมณมฺหีติ จกฺขุทฺวาเร อาปาถคเต รูปารมฺมเณฯ มนาปนฺติ มนาปภาเวน ปวตฺตนกํฯ มชฺฌตฺเต มนาปามนาปนฺติ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต มนาปภาเวน อมนาปภาเวน จ ปวตฺตนกํ มนาปามนาปํ นามาติฯ เตนาห (‘‘เนว มนาปํ น อมนาป’’นฺติ)ฯ อิมินา มนาปภาโว คหิโต, ‘‘เนว มนาป’’นฺติ อิมินา มนาปภาโว มชฺฌตฺโต จ อุภยํ เอกเทสโต ลพฺภตีติ, ‘‘มนาปามนาป’’นฺติ วุตฺตํฯ