เมนู

6. ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนา

[420] อาทิมฺหิ กลฺยาณนฺติ อาทิโกฏฺฐาเส กลฺยาณํ เอตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาโณ, ตํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิกลฺยาณภาโว จ โทสวิคเมน อิจฺฉิตพฺโพฯ ยญฺหิ สพฺพโส วิคตโทสํ, ตํ ปริปุณฺณคุณเมว โหตีติ ‘‘นิทฺโทส’’นฺติ วุตฺตํฯ กตฺวาติ จ ปทํ, ‘‘กลฺยาณํ กตฺวา ภทฺทกํ กตฺวา’’ติ ปุริมปททฺวเยนปิ โยเชตพฺพํฯ เทสนากาโร หิ อิธ กลฺยาณสทฺเทน คหิโตฯ เตเนวาห – ‘‘เทเสตพฺพธมฺมสฺส กลฺยาณตา ทสฺสิตา โหตี’’ติ, ทุติเย ปน อตฺถวิกปฺเป เทเสตพฺพธมฺมสฺส กลฺยาณตา มุขฺเยเนว กถิตา อิตรสฺส อตฺถาปตฺติโตฯ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อยญฺจ เทสนาย โถมนา พุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณาวาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘อิติ ภควา อริยวํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺมคฺคหณมฺปิ เทสนาย โถมนา เอวาติ ‘‘นวหิ ปเทหี’’ติ วุตฺตํฯ

เวทนา ยาถาวโต ชานนํ, ตญฺจ มคฺคกิจฺจํ, ตสฺส อุปาโย วิปสฺสนาติอาห – ‘‘สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานี’’ติฯ ปริญฺญาภิสมยาทิกิจฺเจน นิพฺพตฺติยา อสมฺโมหโต จ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพฯ เตภูมกจิตฺตเมว กถิตํ สมฺมสนฏฺฐานสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอส นโย ธมฺมายตนาทีสุปิฯ ธมฺมายตนสฺส วา อายตนภาวโต พหิทฺธาคหณํ, น สพฺพโส อนชฺฌตฺตภาวโตฯ วิปากเวทนาปจฺจยา ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนตณฺหาติ ฉตฺติํสวิปากเวทนํ นิสฺสาย เอวํ อสฺสาเทนฺตี อนุภเวยฺยนฺติ อกุสลชวนกฺขณโต อุปฺปนฺนตณฺหาฯ

[422] ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ ยถานุสนฺธิอาทีนํ อสมฺภวโตติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ เหฏฺฐาติ วิญฺญาณผสฺสเวทนาตณฺหานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาทสฺสเนน จกฺขายตนาทีนํ รูปายตนาทีนญฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ทีปิตา อปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยาภาวโต, ยญฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ, ตํ อนิจฺจํ อุปฺปาทสมฺภวโต, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาติ ขนฺธปญฺจเก จ ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน ฆนวินิพฺโภคกรเณน อตฺถโต อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตํฯ

น สรูปโตติ สรูปโตปิ ตํ วิภาเวตุกาโม เตเนว ฉฉกฺกานํ วเสน ฆนวินิพฺโภคนเยน พฺยติเรกโต จ อนฺวยโต จ ทสฺเสนฺโต ภควา – ‘‘จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺยา’’ติอาทิมาหาติ ยถานุสนฺธิกาว เทสนา วิภาวิตาฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐา กถิตานํ หี’’ติอาทิฯ เหฏฺฐา ปน ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน วินิพฺโภคทสฺสนมตฺตํ, น อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตํ , อิธ ปน สรูปโต อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตนฺติ อธิปฺปาเยน อนุสนฺธนฺตรภาวโชตนาฯ ยทิปิ อนตฺตภาโว นาม จตูสุปิ สจฺเจสุ ลพฺภเตว, สพฺเพปิ หิ ธมฺมา อนตฺตา, อิเม ปเนตฺถ ทฺเวปิ นยา สมฺมสนวเสน ปวตฺตาติ วุตฺตํ – ‘‘ทฺวินฺนํ สจฺจานํ อนตฺตภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ น อุปปชฺชตีติ อุปปตฺติสงฺขาตยุตฺติยา น สเมตีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘น ยุชฺชตี’’ติฯ อตฺตวาทินา – ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภิมโต, จกฺขุญฺจ อุปฺปาทวนฺตตาย อนิจฺจํ, ยํ ปจฺจยายตฺถวุตฺติตา, ตสฺมา ‘‘จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชตี’’ติอาทิฯ สกฺกายวตฺถุ จกฺขุ อนตฺตา อนิจฺจภาวโต เสยฺยถาปิ ฆโฏ, จกฺขุํ อนิจฺจํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติภาวโต เสยฺยถาปิ ฆโฏ, จกฺขุ ปจฺจยายตฺตวุตฺติ อุปฺปาทาทิสมฺภวโต เสยฺยถาปิ ฆโฏฯ วิคจฺฉตีติ ภงฺคุปฺปตฺติยา สภาวาวิคเมน วิคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติฯ

[424] ยสฺมา กิเลสวฏฺฏมูลกํ กมฺมวฏฺฏํ, กมฺมวฏฺฏมูลกญฺจ วิปากวฏฺฏํฯ กิเลสุปฺปตฺติ จ ตณฺหาทิคฺคาหปุพฺพิกา, ตสฺมา ‘‘ติณฺณํ วา คาหานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ ยสฺมา ปน ตณฺหาปกฺขิกา ธมฺมา สมุทยสจฺจํ, จกฺขาทโย ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหาว เวทิตพฺพา สกฺกายคามินิปฏิปทาย อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คหณเมเวตฺถ อนุปสฺสนาติ อาห – ‘‘คาหตฺตยวเสน ปสฺสตี’’ติฯ

ติณฺณํ คาหานํ ปฏิปกฺขวเสนาติ ตณฺหาทิคฺคาหปฏิปกฺขภูตานํ ทุกฺขานิจฺจานตฺตานุปสฺสนานํ วเสน, ตาหิ วา ติณฺณํ คาหานํ ปฏิปกฺขวเสน วินิเวฐนวเสน อนุปฺปาทนวเสนาติ อตฺโถฯ ปฏิปกฺขวเสน วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุนฺติ โยชนาฯ สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทาติ เอตฺถ นิโรธธมฺโม สรูเปเนว ทสฺสิโตติ อาห – ‘‘นิโรโธ…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ปฏิเสธวจนานีติ ปฏิกฺเขปวจนานิฯ

[425] ตณฺหาทีนํ อนุปาทิยนวจนานิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสเนว วุตฺตานิ ตณฺหาทิฏฺฐีนํเยว อภินนฺทนาทิวเสน ปวตฺติสพฺภาวโตฯ

อปฺปหีนตฺโถ อนุสยตฺโถติ อาห – ‘‘อนุเสตีติ อปฺปหีโน โหตี’’ติ อริยมคฺเคน หิ อปฺปหีโน ถามคโต ราคาทิกิเลโส อนุสโย การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหภาวโตฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ วฏฺฏทุกฺขกิเลสทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส เจว กิเลสทุกฺขสฺส จฯ สอุปาทิเสสนิพฺพานญฺหิ กิเลสทุกฺขสฺส อนฺตกรณํ, อนุปาทิเสสนิพฺพานํ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ

[426] เตสนฺติ อนุสยานํฯ ปฏิกฺเขปวเสนาติ ปชหนวเสน, อปฺปวตฺติกรณวเสนาติ อตฺโถฯ อวิชฺชํ ปชหิตฺวาติ อนวเสสโต อวิชฺชํ อปฺปวตฺติธมฺมตํ อาปาเทตฺวาฯ กามํ เหฏฺฐิมมคฺคญาณมฺปิ อวิชฺชาปหายินี วิชฺชา เอว, ตํ ปน ญาณํ อวิชฺชาย อนวเสสปฺปหายกํ น โหติ, อคฺคมคฺคญาเณ ปน อุปฺปนฺเน อวิชฺชาย เลโสปิ นาวสิสฺสตีติ ตเทว อวิชฺชาย ปหายกนฺติ อาห – ‘‘อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติฯ

[427] สยเมว ตถาคเต อตฺตโน พุทฺธานุภาเวน เทเสนฺเต สฏฺฐิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติ อนจฺฉริยเมตํ, อถ กิํ อจฺฉริยนฺติ อาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิฯ กเถนฺเตปีติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปการตฺโถ, อิมินาว ปกาเรนาติ อตฺโถฯ ปตฺตา เอวาติ สฏฺฐิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา เอวาติ โยชนาฯ เอตมฺปิ อนจฺฉริยํ, สตฺถุ สมฺมุขา สาวกา สมุทาคมา มหาภิญฺญา ปภินฺนปฏิสมฺภิทา ตถา ตถา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺตีติฯ เตนาห – ‘‘มหาภิญฺญปฺปตฺตา หิ เต สาวกา’’ติฯ

มหามณฺฑเปติ โลหปาสาทสฺส ปุรโต เอว มหาภิกฺขุสนฺนิปาโต ชาโตติ เตสํ ปโหนกวเสน กเต มหติ สาณิมณฺฑเปติ วทนฺติฯ เตสุปิ ฐาเนสูติ เตสุ ยถาวุตฺตมหามณฺฑปาทีสุ ฐาเนสุฯ มหาเถโร อตฺถีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เทวตฺเถรสฺส คุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส มหาเถโร, ตถาปิ วตฺถสมฺปตฺติยา ปสีทิตฺวา ‘‘ตฺวํ ปน นฺหาเปหี’’ติ อาหฯ

เหฏฺฐาปาสาเทติ จ กลฺยาณิยมหาวิหาเร อุโปสถาคาเร เหฏฺฐาปาสาเท เอกทา อุปริปาสาเท เอกทา, กเถสีติฯ

จูฬนาคสฺส ตถา มหตี ปริสา เทวตานุภาเวน อภิญฺญาปาทนํ อโหสีติ เกจิ ฯ เถโร ปน มหิทฺธิโก อโหสิ, ตสฺมา ตาว มหติํ ปริสํ อภิญฺญาเปสีติ อปเรฯ

ตโต ตโตติ ตสฺสํ ตสฺสํ ทิสายํฯ เอโกวาติ เอกจฺโจ เอว, น พหุโส, กติปยาว ปุถุชฺชนา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. มหาสฬายตนิกสุตฺตวณฺณนา

[428] มหนฺตานิ สฬายตนานิ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา มหาสฬายตนิกํ, มหนฺตตา จ เตสํ มหนฺตํ โลกสนฺนิวาสํ อภิพฺยาเปตฺวา ฐิตตฺตา อโยนิโส คยฺหมานานํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตนโต, โยนิโส คยฺหมานานํ มหโต อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ โชตกนฺติ โพธกํฯ

[429] สิขาปฺปตฺตาย วิปสฺสนาย ชานนมฺปิ ยถาภูตชานนเมว มคฺเคน ชานนสฺส อาสนฺนการณภาวโตติ อาห – ‘‘สหวิปสฺสเนน มคฺเคน อชานนฺโต’’ติฯ วุฑฺฒิํ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยสโมธาเนน ภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาสปาฬิยา อปราปรํ ปริวุทฺธิํ คจฺฉนฺติฯ เอวํภูตา ปคุณภาวมาปาทิตา สมถวิปสฺสนาธมฺมา วิย สุฏฺฐุตรํ วสีภาวํ ปาปิตา ฌานาภิญฺญา วิย จ วสีภูตา หุตฺวา อุปรูปริ พฺรูเหนฺตีติ อาห – ‘‘วสีภาวํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ ตถา หิ เต กทาจิ ภวปตฺถนาย อนุปฺปาทิตายปิ อปฺปหีนภาเวเนวสฺสา ติฏฺฐนฺติฯ อกุสลา ธมฺมาว เยภุยฺเยน ทสฺสนายตเนน วินาสทสฺสนโต ปวตฺตนฺติ ปริวฑฺฒนฺติ จฯ ปญฺจทฺวาริกทรถาติ ปญฺจทฺวาริกชวนสหคตา อกุสลทรถาฯ เอวํ มโนทฺวาริกทรถา เวทิตพฺพาฯ สนฺตาปาติ ทรเถหิ พลวนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺมานํ นิสฺสยสฺส จ สนฺตาปนกราฯ ปริฬาหาติ ตโตปิ พลวตรา เตสํเยว ปริทหนกราฯ

[430] ปญฺจทฺวาริกสุขํ, น กายปฺปสาทสนฺนิสฺสิตสุขเมวฯ