เมนู

5. สฬายตนวคฺโค

1. อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนา

[383] อธิมตฺตคิลาโนติ อธิกาย มตฺตาย มรณสฺส อาสนฺนตาย อติวิย คิลาโนติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘มรณเสยฺยํ อุปคโต’’ติฯ อขณฺฑํ อกาสิ คหปติโน สตฺถริ ปรมเปมตฺตาฯ ยตฺตกํ จสฺสาติ, ‘‘สกิํ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา’’ติ วุตฺตํ ยตฺตกํ อสฺส คหปติสฺสฯ

[384] โอสกฺกนฺตีติ ปริหายนฺติฯ โอตฺถรนฺตีติ อภิภวนฺติฯ อุสฺมา นาม กมฺมชเตโชธาตุ, สา สห ชีวิตินฺทฺริยนิโรธา ปริยาทิยติ, ยาว ตา อายุอุสฺมา วตฺตนฺติ, ตาว มรณนฺติกา เวทนา วตฺตนฺเตว วิญฺญาณสฺส อนิรุทฺธตฺตาฯ เตนาห ‘‘ยาว อุสฺมา’’ติอาทิฯ

[385] ตีหิ คาเหหีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาเหหิฯ ปฏิพาหิตุํ วิกฺขมฺเภตุํฯ จกฺขุํ ตีหิ คาเหหิ น คณฺหิสฺสามีติ มานคฺคาหปฏิกฺเขปมุเขน จกฺขุสฺมิํ อนิจฺจานุปสฺสนาติ ทสฺเสติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ สติ อปฺปติฏฺโฐ มานคฺคาโห, ทุกฺขานุปสฺสนาย สติ อปฺปติฏฺโฐ ตณฺหาคฺคาโห, อนตฺตานุปสฺสนาย สติ อปฺปติฏฺโฐ ทิฏฺฐิคฺคาโหติ, คาโห จ นาม โอฬาริโก, ตสฺมิํ วิคเตปิ นิกนฺติ ติฏฺเฐยฺยาติ ตํ วิชหาเปตุกาเมน, – ‘‘น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘วิญฺญาณญฺจาปิ เม จกฺขุนิสฺสิตํ น ภวิสฺสตี’’ติฯ สพฺพํ กามภวรูปนฺติ กามภูมิปริยาปนฺนํ สพฺพํ รูปกฺขนฺธมาห – ‘‘กามรูปภวรูป’’นฺติ วา ปาโฐฯ โส ยุตฺโต อิมสฺส วารสฺส เอว อนวเสสปญฺจโวการภวปริยาปนฺนโตฯ ตถา หิ อุปริ จตุโวการภโว อนวเสสโต วุตฺโตฯ

[386] อิธโลกนฺติ เอตฺถ สงฺขารโลกวิสโยติ อธิปฺปาเยน, ‘‘วสนฏฺฐานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตญฺจ โข ปฐมทุติยวาเรหิ อิธโลโก คหิโตติ กตฺวาฯ

ปฐมทุติยวาเรหิ ปน อิธโลโก ปรโลโกติ วิภาเคน วินา ปญฺจโวการภโว คหิโต; ตถา ตติยวาเร ปญฺจโวการภโว จตุโวการภโว จ คหิโตติ ปุน ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายวเสน ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘น อิธโลก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ฯ อิธโลกนฺติ จ สตฺตสงฺขารวเสเนว คหิตํฯ สพฺพมฺปิ สงฺขารวเสน ปริคฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘ยมฺปิ เม ทิฏฺฐ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ เกจิฯ อปริตสฺสนตฺถํ ตณฺหาปริตสฺสนาย อนุปฺปาทนตฺถํฯ ยสฺส ทิฏฺฐธมฺโมติ วุจฺจติ, ตสฺส ปน อภาวโต, ‘‘มนุสฺสโลกํ ฐเปตฺวา เสสา ปรโลกา นามา’’ติ วุตฺตํฯ เยสํ ปน ‘‘อิธโลก’’นฺติ อิมินา สตฺตโลกสฺสปิ คหณํ อิจฺฉิตํฯ เตสํ มเตน, ‘‘มนุสฺสโลกํ ฐเปตฺวา’’ติ โยชนาฯ

[387] อลฺลียสีติ อตฺตภาเว โภเคสุ จ อเปกฺขํ กโรสีติ อตฺโถฯ เอวรูปีติ ยาทิสี ตทา ธมฺมเสนาปตินา กถิตา, เอวรูปีฯ ธมฺมกถา น สุตปุพฺพาติ ยถากถิตาการเมว สนฺธาย ปฏิกฺเขโป, น สุขุมคมฺภีรสุญฺญตาปฏิสํยุตฺตตาสามญฺญํฯ เตนาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิฯ

มยา คตมคฺคเมว อนุคจฺฉสีติ ทานมยปุญฺญภาวสามญฺญํ คเหตฺวา วทติ, น โพธิสตฺตทานภูตํ ทานปารมิตํฯ น ปฏิภาตีติ รุจฺจนวเสน จิตฺเต น อุปติฏฺฐติฯ เตนาห ‘‘น รุจฺจตี’’ติฯ ตถา เหส วฏฺฏาภิรโตติฯ อุชุมคฺคาวหา วิปสฺสนา ภควตา ปนสฺส กถิตปุพฺพาฯ

[388] เอสิตคุณตฺตา เอสิยมานคุณตฺตา จ อิสิ, อเสกฺขา เสกฺขา กลฺยาณปุถุชฺชนา จ, อิสีนํ สงฺโฆ, เตน นิเสวิตนฺติ อิสิสงฺฆนิเสวิตํฯ กามํ ตสฺส วิหารสฺส คนฺธกุฏิปาสาทกูฏาคาราทิวเสน นิสีทนนิปชฺชนาย รุกฺขลตาทิวเสน ภูมิสยาทิวเสน จ อนญฺญสาธารณา มหตี รมณียตา อตฺเถว, สา ปน เคหสฺสิตภาเวน อริยานํ จิตฺตํ ตถา น โตเสติ; ยถา อริยานํ นิเสวิตภาเวนาติ อาห – ‘‘ปฐมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา’’ติฯ เตนาห ภควา – ‘‘ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติ (ธ. ป. 98; เถรคา. 991; สํ. นิ. 1.261)ฯ อปจยคามินี เจตนา สตฺตานํ สุทฺธิมาวหตีติ อาห – ‘‘กมฺมนฺติ มคฺคเจตนา’’ติฯ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ วิทิตกรณฏฺเฐน กิเลสานํ วิกฺขมฺภนฏฺเฐน จ วิชฺชา, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐีติ อาห – ‘‘วิชฺชาติ มคฺคปญฺญา’’ติฯ สมาธิปกฺขิโก ธมฺโม นาม สมฺมาวายามสติสมาธโยฯ ตถา หิ วิชฺชาภาคิโย สมาธิปิ สมาธิปกฺขิโกฯ สีลํ ตสฺส อตฺถีติ สีลนฺติ อาห – ‘‘สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ชีวิตํ อุตฺตม’’นฺติฯ ทิฏฺฐิสงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ

ตตฺถ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อุปการกภาเวน วิชฺชาภาโค ฯ ตถา หิ โส ปญฺญากฺขนฺธสงฺคหิโตติ วุจฺจติ, ยถา สมฺมาสงฺกปฺโป ปญฺญากฺขนฺเธน สงฺคหิโต, เอวํ วายามสติโย สมาธิกฺขนฺธสงฺคหิตาติฯ เตนาห – ‘‘ธมฺโมติ วายามสติสมาธโย’’ติฯ ‘‘ธมฺโม’’ติ หิ อิธ สมฺมาสมาธิ อธิปฺเปโต, – ‘‘เอวํ ธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13; ม. นิ. 3.198; สํ. นิ. 5.378) วิยฯ วาจากมฺมนฺตาชีวาติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา มคฺคปริยาปนฺนา เอว, เต สพฺเพปิ คหิตาติฯ เตนาห – ‘‘เอเตน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคนา’’ติฯ

อุปาเยนาติ เยน วิธินา อริยมคฺโค ภาเวตพฺโพ, เตน สมาธิปกฺขิยํ วิปสฺสนาธมฺมญฺเจว มคฺคธมฺมญฺจฯ ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธิํ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขาร’’นฺติ (ม. นิ. 3.136) หิ วจนโต สมฺมาสมาธิอาทโย มคฺคธมฺมาปิ สมาธิปกฺขิยาฯ วิจิเนยฺยาติ วีมํเสยฺย, ภาเวยฺยาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํฯ อริยมคฺคเหตุกา หิ สตฺตานํ วิสุทฺธิฯ เตนาห – ‘‘ตสฺมิํ อริยมคฺเค วิสุชฺฌตี’’ติฯ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมํ วิจิเนยฺย, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ วิปสฺเสยฺยฯ เตสุ หิ วิปสฺสิยมาเนสุ วิปสฺสนา อุกฺกํสคตาฯ ยทคฺเคน ทุกฺขสจฺจํ ปริญฺญาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียติ, ตทคฺเคน สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวเธน นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียติ, เอวํ อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา สุชฺฌติฯ เตนาห – ‘‘เอวํ เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ วิสุชฺฌตี’’ติฯ อิธาปิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ สจฺเจสุ วา ปฏิวิชฺฌิยมาเนสูติ วจนเสโสฯ

อวธารณวจนนฺติ ววตฺถาปนวจนํ, อวธารณนฺติ อตฺโถฯ สาริปุตฺโตวาติ จ อวธารณํ ตสฺส สาวกภาวโต สาวเกสุ สาริปุตฺโตว เสยฺโยติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ กิเลสอุปสเมนาติ อิมินา มหาเถรสฺส ตาทิโส กิเลสูปสโมติ ทสฺเสติ, ยสฺส สาวกสฺส วิสเย ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺติ อโหสิฯ ยทิ เอวํ – ‘‘โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติ อิทํ กถนฺติ? เตสํ เตสํ พุทฺธานํ สาสเน ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺตสาวกวเสเนตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา – ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 3.141; วิภ. มูลฏี. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา) วจนโต สาวเกหิ วิมุตฺติปญฺญามตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตนาห – ‘‘ปารงฺคโตติ นิพฺพานํ คโต’’ติอาทิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

2. ฉนฺโนวาทสุตฺตวณฺณนา

[389] ฉนฺโนติ อิทํ ตสฺส นามนฺติ อาห ‘‘เอวํนามโก เถโร’’ติฯ ยสฺส ปน สตฺถารา ปรินิพฺพานกาเล พฺรหฺมทณฺโฑ อาณตฺโต, อยํ โส น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘น อภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตตฺเถโร’’ติ, โลกนาถสฺส อภินิกฺขมนกาเล กปิลปุรโต นิกฺขนฺโตติ อตฺโถฯ คิลานปุจฺฉกาติ คิลานสฺส ปุจฺฉนกา, คิลานภาวสฺส อวตฺถํ โสตุกามาติ อตฺโถฯ สสนโต หิํสนโต สตฺถนฺติ อาห ‘‘ชีวิตหารกสตฺถ’’นฺติฯ

[390] อุปวชฺชํ เอตสฺส นตฺถีติ อนุปวชฺชํ, กรชกายํ กตฺวา อายติํ อุปฺปตฺติรหิตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนุปฺปตฺติก’’นฺติฯ

[391] ขยวยํ ญตฺวาติ สงฺขารคตํ ขณภงฺคํ เนตฺวา ญาเณน ยาถาวโต ญตฺวาฯ เนตํ มมาติ ทุกฺขโต สมนุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ทิฏฺเฐสุ มมํการาภาวโตฯ เนโสหมสฺมีติ อนิจฺจโต สมนุปสฺสนา อนิจฺจโต เตสุ ทิฏฺเฐสุ อหํการาภาวโตฯ น เมโส อตฺตาติ อนตฺตโต สมนุปสฺสนา อนตฺตโต เตสุ ทิฏฺเฐสุ อตฺตคฺคาหาภาวโตติ อาห – ‘‘เนตํ มม…เป.… อตฺตาติ สมนุปสฺสามี’’ติฯ

[393] ตสฺมา ปุถุชฺชโนติ ยสฺมา อริโย สพฺพโส ปริญฺญาตวตฺถุโก ทุกฺขเวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปุถุชฺชโน, เกวลํ ปน อธิมาเนเนว – ‘‘นาภิกงฺขามิ ชีวิตํ, ปริจิณฺโณ เม สตฺถา, นิโรธํ ทิสฺวา’’ติ วทตีติ อธิปฺปาโยฯ อิทมฺปีติ อิทมฺปิ, ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิฯ ตณฺหานิสฺสิตภาเวน หิ อายสฺมา ฉนฺโน มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จิโต ปริวตฺตนฺโต จลติ วิปฺผนฺทติ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิ มนสิกาตพฺพํ, เตน อิทํ สพฺพํ ตํ วิปฺผนฺทิตํ น ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ กปฺปสทฺโท กาลปริยาโยปิ โหติ, น กาลวิเสสวาจโก เอวาติ อาห – ‘‘นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาล’’นฺติฯ ยถา อปฺปหีนตณฺหาทิฏฺฐิโก ปุคฺคโล ตํนิสฺสิโต อลฺลิโน, เอวํ ตาหิปิ นิสฺสิโต อมุตฺตภาวโตติ อาห – ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นิสฺสิตสฺสา’’ติฯ จลิตนฺติ ยถา ยถา อสมารทฺธาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อาทีนววเสน จลนฺตํ ปน ยสฺมา อริยสฺส วินเย วิรูปํ จลิตํ นาม โหติ, ตสฺมา อาห – ‘‘วิปฺผนฺทิตํ โหตี’’ติฯ