9. อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[323] เคหสฺสิตวเสนาติ กิเลสนิสฺสิตวเสน อนุโรธวเสนฯ เนว อุกฺขิเปยฺยาติ น อนุคฺคณฺเหยฺยฯ น อวกฺขิเปยฺยาติ เคหสฺสิตวเสน วิโรธวเสน น นิคฺคณฺเหยฺยฯ อนุโรเธน วินา สมฺปหํสนวเสน ยถาภูตคุณกถนํ เนวุสฺสาทนา วชฺชาภาวโต; ตถา วิโรเธน วินา วิเวจนวเสน ยถาภูตโทสกถนํ น อปสาทนํฯ สภาวเมวาติ ยถาภูตสภาวเมว กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส อนาเทสกรณวเสน กเถยฺย, เสยฺยถาปิ อายสฺมา สุภูติตฺเถโรฯ วินิจฺฉิตสุขนฺติ, ‘‘อชฺฌตฺตํ อนวชฺช’’นฺติอาทินา วิเสสโต วินิจฺฉิตสุขาย โหติฯ ปรมฺมุขา อวณฺณนฺติ สฺวายํ รโหวาโท เปสุญฺญูปสํหารวเสน ปวตฺโต อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปิสุณวาจนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ขีณาตีติ ขีโณ, โย ภาสติ, ยญฺจ อุทฺทิสฺส ภาสติ, ทฺเวปิ หิํสติ วิพาธตีติ อตฺโถ, ตํ ขีณวาทํฯ สฺวายํ ยสฺมา กิเลเสหิ อากิณฺโณ สํกิลิฏฺโฐ เอว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อากิณฺณํ สํกิลิฏฺฐํ วาจ’’นฺติฯ เตน อวสิฏฺฐํ ติวิธมฺปิ วจีทุจฺจริตมาหฯ อธิฏฺฐหิตฺวาติ, ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ อชฺโฌสายฯ อาทายาติ ปคฺคยฺหฯ โวหเรยฺยาติ สมุทาจเรยฺยฯ โลกสมญฺญนฺติ โลกสงฺเกตํฯ

[324] อารมฺมณโต สมฺปโยคโต กาเมหิ ปฏิสํหิตตฺตา กามปฏิสนฺธิ, กามสุขํฯ เตนาห ‘‘กามูปสํหิเตน สุเขนา’’ติฯ สทุกฺโขติ วิปากทุกฺเขน สํกิเลสทุกฺเขน สทุกฺโขฯ ตถา สปริฬาโหติ วิปากปริฬาเหน เจว กิเลสปริฬาเหน จ สปริฬาโหฯ

[326] วฏฺฏโต นิสฺสริตุํ อทตฺวา ตตฺเถว สีทาปนโต มิจฺฉาปฏิปทาภาเวน สตฺเต สํโยเชตีติ สํโยชนํ, วิเสสโต ภวสํโยชนํ ตณฺหาติ อาห ‘‘ตณฺหาเยตํ นาม’’นฺติฯ น ตณฺหาเยว มานาทโยปิ สํโยชนตฺตํ สาเธนฺติ นาม สพฺพโส สํโยชนโต สุฏฺฐุ พนฺธนโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ, ภิกฺขเว, สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนาน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.125-126)ฯ

อิมํ จตุกฺกนฺติ, ‘‘เย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนุยุตฺตา, เย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตา’’ติ เอวมาคตํ อิมํ จตุกฺกํ นิสฺสายฯ ‘‘เอตทคฺเค ฐปิโต’’ติ, วตฺวา ตํ นิสฺสาย ฐปิตภาวํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุสฺสาทนาอปสาทนา ปญฺญายนฺติ ตถาคเตน วิเนตพฺพปุคฺคลวเสน ธมฺมเทสนาย ปวตฺเตตพฺพโตฯ อยํ ปุคฺคโล…เป.… อาจารสมฺปนฺโนติ วา นตฺถิ ปเรสํ อนุทฺเทสกวเสน ธมฺมเทสนาย ปวตฺตนโตฯ

[329] ปรมฺมุขา อวณฺณนฺติ นินฺทิยสฺส โทสสฺส นินฺทนํฯ น หิ กทาจิ นินฺทิโย ปสํสิโย โหติ, ตํ ปน กาลํ ญตฺวาว กเถตพฺพนฺติ อาห, ‘‘ยุตฺตปตฺตกาลํ ญตฺวาวา’’ติฯ ขีณวาเทปิ เอเสว นโย ตสฺส รโหวาเทน สมานโยคกฺขมตฺตาฯ

[330] ฆาตียตีติ วธียติฯ สทฺโทปิ ภิชฺชติ นสฺสติ, เภโท โหตีติ อตฺโถฯ เคลญฺญปฺปตฺโตติ เขทํ ปริสฺสมํ ปตฺโตฯ อปลิพุทฺธนฺติ โทเสหิ อนนุปติตํฯ

[331] อภินิวิสฺส โวหรตีติ เอวเมตํ, น อิโต อญฺญถาติ ตํ ชนปทนิรุตฺติํ อภินิวิสิตฺวา สมุทาจรติฯ อติธาวนนฺติ สมญฺญํ นาเมตํ โลกสงฺเกตสิทฺธา ปญฺญตฺตีติ ปญฺญตฺติมตฺเต อฏฺฐตฺวา ปรมตฺถโต ถามสา ปรามสฺส โวหรณํฯ

[332] อปรามสนฺโตติ อนภินิวิสนฺโต สมญฺญามตฺตโตว โวหรติฯ

[333] มริยาทภาชนียนฺติ ยถาวุตฺตสมฺมาปฏิปทาย มิจฺฉาปฏิปทาย จ อญฺญมญฺญํ สงฺกรภาววิภาชนํฯ รณนฺติ สตฺตา เอเตหิ กนฺทนฺติ อกนฺทนฺตาปิ กนฺทนการณภาวโตติ รณา; ราคโทสโมหา, ทสปิ วา กิเลสา, สพฺเพปิ วา เอกนฺตากุสลา, เตหิ นานปฺปการทุกฺขนิพฺพตฺตเกหิ อภิภูตา สตฺตา กนฺทนฺติ; สห รเณหีติ สรโณฯ รณสทฺโท วา ราคาทิเรณูสุ นิรุฬฺโหฯ เตนาห ‘‘สรโช สกิเลโส’’ติฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘สทุกฺโข เอโส ธมฺโม’’ติอาทินา อาคตตฺตา กามสุขานุโยคาทโยปิ ‘‘สรโณ’’ติ วุตฺตาติ ทุกฺขาทีนํ รณภาโว ตนฺนิพฺพตฺตกสภาวานํ อกุสลานํ สรณตา จ เวทิตพฺพาฯ อรโณติอาทีนํ ปทานํ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วตฺถุํ โสเธตีติ นิโรธสมาปชฺชเนน มหปฺผลภาวกรเณน ทกฺขิเณยฺยวตฺถุภูตํ อตฺตานํ วิโสเธติ; นิโรธสมาปตฺติยา วตฺถุวิโสธนํ นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐิตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ มหากสฺสปตฺเถราทีนํ ทินฺนทกฺขิณาวิสุทฺธิยา ทีเปตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ตถา หี’’ติอาทิฯ ตเถวาติ อิมินา ‘‘ปิณฺฑาย จรนฺโต’’ติอาทิํ อุปสํหรติฯ เมตฺตาภาวนาย มุทุภูตจิตฺตพหุมานปุพฺพกํ เทนฺตีติ , ‘‘สุภูติตฺเถโร ทกฺขิณํ วิโสเธตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน ทายกโตปิ ทกฺขิณาวิสุทฺธิํ ทสฺเสติฯ วตฺถุโสธนํ ปน ปฏิภาคโตฯ เอวํ ปน กาตุํ สกฺกาติ สาวกานมฺปิ กิเมวํ ลหุวุฏฺฐานาธิฏฺฐานํ สาวเกสุ จิณฺณวสีภาโว สมฺภวตีติ ปุจฺฉติฯ อิตโร อคฺคสาวกมหาสาวเกสุ กิํ วตฺตพฺพํ, ปกติสาวเกสุปิ วสิปฺปตฺเตสุ ลพฺภตีติ เต ทสฺเสนฺโต, ‘‘อาม สกฺกา’’ติอาทิมาหฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[342] อปริกฺขีณายุกํ ปุกฺกุสาติกุลปุตฺตํ อุทฺทิสฺส คมนนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตุริตคมนจาริก’’นฺติฯ มม วาสุปคมเนน ตว จิตฺตสฺส อผาสุกํ อนิฏฺฐํ สเจ นตฺถิฯ โสติ ปุพฺพุปคโตฯ ทินฺนํ ทินฺนเมว วฏฺฏตีติ เอกวารํ ทินฺนํ ทินฺนเมว ยุตฺตํ, น ปุน ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ กตํ กตเมวาติ สงฺคหตฺถํ กตํ อนุจฺฉวิกกมฺมํ กตเมว, น ตํ ปุน วิปริวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ปุกฺกุสาติมฺหิ อุภยถาปิ กุลปุตฺตภาโว ปริปุณฺโณ เอวาติ อาห – ‘‘ชาติกุลปุตฺโตปิ อาจารกุลปุตฺโตปี’’ติฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ตกฺกสีลโต อาคมเนฯ องฺเก นิปนฺนทารกํ วิย ชนํ โตเสติ ตุฏฺฐิํ ปาเปติฯ รตนานิ อุปฺปชฺชนฺติ ปพฺพตสมุทฺทาทิสนฺนิสฺสิตตฺตา ปจฺจนฺตเทสสฺสฯ ทสฺสนียนฺติ ทสฺสเนเนว สุขาวหํฯ เอวรูปนฺติ ทสฺสนียํ สวนียญฺจฯ

อนคฺฆกมฺพเล มหคฺฆกมฺพเลฯ สารกรณฺฑเกติ จนฺทนสาราทิสารมยกรณฺฑเกฯ ลิขาเปตฺวา อุกฺกิราเปตฺวาฯ ลาขาย วฏฺฏาเปตฺวาติ มุขํ ปิทหิตฺวา ลาขาปริกมฺมํ กาเรตฺวาฯ

อนฺโต ทุสฺสภณฺฑิกํ อตฺถีติ อญฺญาสิ นาติครุกภาวโตฯ อนคฺฆา อเหสุนฺติ วณฺณสมฺปตฺติผสฺสสมฺปตฺติปมาณมหตฺตทุนฺนิมฺมาปิยตาหิ มหคฺฆา อเหสุํ, มหาปุญฺโญ ราชา ตสฺส อตฺเถวาติ อธิปฺปาโยฯ

ยทิ เอวํ, ‘‘กินฺนุ โข เปเสมี’’ติ กสฺมา วีมํสํ อาปชฺชีติ อาห – ‘‘อปิจ โข ปนา’’ติอาทิฯ โสติ พิมฺพิสาโร ราชาฯ วิจินิตุํ อารทฺโธ รตนสฺส อเนกวิธตฺตา อุตฺตรุตฺตริญฺจ ปณีตตราทิภาวโตฯ สุวณฺณรชตาทีติ สุวณฺณรชตปวาฬมณิมุตฺตาเวฬุริยาทิฯ อินฺทฺริยพทฺธนฺติ จกฺขาทิอินฺทฺริยปฏิพทฺธํฯ ปเทสนฺติ คุณวเสน เอกเทสํ น ปาปุณาติฯ

สามํ สจฺจานํ อภิสมฺพุทฺธตาสามญฺเญน, ‘‘พุทฺธรตนมฺปิ ทุวิธ’’นฺติ วุตฺตํฯ พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ, ยสฺมา ปน อิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน พุทฺเธน สทิโส น วิชฺชตีติฯ ปฐมโพธิยํเยว ปวตฺตตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘โฆโสปี’’ติอาทิฯ

ราชา ตุฏฺโฐ จินฺเตสิ, ‘‘ตตฺถ อวิชฺชมานํเยว เปเสตุํ ลทฺธ’’นฺติฯ