4. วิภงฺควคฺโค

1. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา

[272] เอกา รตฺติ เอกรตฺโต, ภทฺโท เอกรตฺโต เอตสฺสาติ ภทฺเทกรตฺตํ, วิปสฺสนํ ปริพฺรูเหนฺโต ปุคฺคโลฯ เตนาห – ‘‘วิปสฺสนานุโยคสมนฺนาคตตฺตา’’ติฯ ตํ อุทฺทิสฺส ปวตฺติยา ปน ภทฺเทกรตฺตสหจรณโต ภทฺเทกรตฺโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘ภทฺเทกรตฺตสฺส โว, ภิกฺขเว, อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ เทเสสฺสามี’’ติฯ เทเสตพฺพมตฺถํ อุทฺทิสติ เอเตนาติ อุทฺเทโส, สงฺเขปเทสนา เอวฯ ยสฺมา ปน นิทฺเทสปทานํ ชนนิฏฺฐาเน ฐิตตฺตา มาตา วิยาติ มาติกาติ วุจฺจติ, ตสฺมาห ‘‘อุทฺเทสนฺติ มาติก’’นฺติฯ อุทฺทิฏฺฐมตฺถํ วิภชติ เอเตนาติ วิภงฺโค วิตฺถารเทสนา, เตนาห – ‘‘วิตฺถารภาชนิย’’นฺติ ‘‘ยถาอุทฺทิฏฺฐมตฺถํ วิตฺถารโต ภาเชติ วิภชติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ

อุปฺปาทาทิขณตฺตยํ ปตฺวา อติกฺกมํ อติกฺกนฺตํ อตีตํฯ ตํ ปน อตฺถโต วิคตํ ขนฺธปญฺจกนฺติ อาห ‘‘อตีเต ขนฺธปญฺจเก’’ติฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นานุคจฺเฉยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ นานุภเวยฺย, นาภินนฺเทยฺยาติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา วิปรีตคฺคาหวเสน อตีเตสุ รูปาทีสุ มิจฺฉาอภินิวิสนํ ปรามาโส ทิฏฺฐาภินนฺทนา; เอวํ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา วิปรีตคฺคาหวเสน อนาคเตสุ รูปาทีสุ มิจฺฉาอภินิวิสนํ ปรามาโส ทิฏฺฐิ กมฺมสมาทานํ ทิฏฺฐิปตฺถนาติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห – ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐีหิ น ปตฺเถยฺยา’’ติฯ ยทตีตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อปตฺต’’นฺติ ปทํ สงฺคณฺหาติฯ ตมฺปิ หิ การณวจนํฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา จา’’ติฯ ตตฺถายมธิปฺปาโย, ‘‘อตีตํ ตณฺหาทิวเสน นาภินนฺทิตพฺพํ สพฺพโส อวิชฺชมานตฺตา สสวิสาณํ วิย, ตถา อนาคตมฺปิ น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติฯ ตตฺถ สิยา – อตีตํ นาภินนฺทิตพฺพํ อภินนฺทนาย นิปฺปโยชนตฺตา, อนาคตปตฺถนา ปน สผลาปิ สิยาติ น สพฺพโส ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ? น, ตสฺสาปิ สวิฆาตภาเวน ปฏิกฺขิปิตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปหีนนฺติ นิสฺสฏฺฐสภาวํฯ นิรุทฺธนฺติ ภคฺคํฯ อตฺถงฺคตนฺติ วินาสํฯ อปฺปตฺตนฺติ สภาวํ อุปฺปาทาทิกํ อสมฺปตฺตํฯ อชาตนฺติ น ชาตํฯ อนิพฺพตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ขเณ, ยสฺมิํ ยสฺมิํ วา ธมฺมปุญฺเช อุปฺปนฺนํ, ตํ สพฺพมฺปิ อเสเสตฺวาฯ อรญฺญาทีสุ วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ