เมนู

เอเตน เสสรตเนสุปิ เตสํ วิเสสานํ ตทุปนิสฺสยตา วิภาวิตา เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุพฺเพ เอกเทสวเสน ลพฺภมานปาริปูรี รญฺโญ จกฺกวตฺติภาวูปคมนโต ปฏฺฐาย สพฺพาการปาริปูรา ชาตา

คหปติรตนวณฺณนา

ปกติยาวาติ สภาเวเนว, จกฺกรตนปาตุภาวโต ปุพฺเพปิฯ

ปริณายกรตนวณฺณนา

นิสฺสายาติ อุปนิสฺสายฯ

[260] กฏคฺคโห วุจฺจติ ชยคฺคโห สกานํ ปณานํ กฏภาเวน อตฺถสิทฺธิวเสน สงฺคณฺหนนฺติ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ชยคฺคาเหนา’’ติฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกปฺปโยเคเนว สตสหสฺสานิ อธิคจฺเฉยฺยาติ โยชนาฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา

[261] ทฺเว อคาราติอาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สทฺวารา…เป.… อนุวิจรนฺเตปี’’ติ เอตมตฺถํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺตกเมว หิ อสฺสปุรสุตฺเต (ม. นิ. 1.432; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.432) วิตฺถาริตํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทิ ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.397) ตถา วิตฺถาริตมฺปิ สุตฺตสํวณฺณนา โหตีติ กตฺวา, ‘‘อสฺสปุรสุตฺเต วิตฺถาริตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ

[262] นิรยโต ปฏฺฐาย เทสนํ เทวโลเกน โอสาเปตีติ สํกิเลสธมฺเมหิ สํเวเชตฺวา โวทานธมฺเมหิ นิฏฺฐาเปนฺโตฯ ทุติยํ ปน วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํ, ตทิทํ เวเนยฺยชฺฌาสยวิสิฏฺฐนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิทานิ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ, ‘‘สเจ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสติ ภควาฯ

เอกจฺเจ เถราติ (กถา. อนุฏี. 866-868; อ. นิ. ฏี. 2.3.36) อนฺธกาทิเก, วิญฺญาณวาทิโน จ สนฺธาย วทติฯ เนรยิเก นิรเย ปาเลนฺติ ตโต นิคฺคนฺตุมปฺปทานวเสน รกฺขนฺตีติ นิรยปาลาฯ เนรยิกานํ นรกทุกฺเขน ปริโยนทฺธาย อลํ สมตฺถาติ วา นิรยปาลาฯ ตนฺติ ‘‘นตฺถิ นิรยปาลา’’ติวจนํฯ ปฏิเสธิตเมวาติ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลา, อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. 866) ปฏิเสธิตเมวฯ ยทิ นิรยปาลา นาม น สิยุํ, กมฺมการณาปิ น ภเวยฺยฯ สติ หิ การณิเก กมฺมการณาย ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ เอตฺถาห – ‘‘กิํ ปเนเต นิรยปาลา เนรยิกา, อุทาหุ อเนรยิกา’’ติฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว เนรยิกา, อิเม นิรยสํวตฺตนิเยน กมฺมุนา นิพฺพตฺตาติ สยมฺปิ นิรยทุกฺขํ อนุภเวยฺยุํ, ตถา สติ อญฺเญสํ เนรยิกานํ ยาตนาย อสมตฺถา สิยุํ, ‘‘อิเม เนรยิกา, อิเม นิรยปาลา’’ติ ววตฺถานญฺจ น สิยา, เย จ เย ยาเตนฺติ, เตหิ สมานรูปพลปฺปมาเณหิ อิตเรสํ ภยสนฺตาสา น สิยุํฯ อถ อเนรยิกา, เนสํ ตตฺถ กถํ สมฺภโวติ วุจฺจเต – อเนรยิกา นิรยปาลา อนิรยคติสํวตฺตนิยกมฺมนิพฺพตฺติโตฯ นิรยูปปตฺติสํวตฺตนิยกมฺมโต หิ อญฺเญเนว กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตนฺติ รกฺขสชาติกตฺตาฯ ตถา หิ วทนฺติ สพฺพตฺถิวาทิโน –

‘‘โกธนา กุรูรกมฺมนฺตา, ปาปาภิรุจิโน สทา;

ทุกฺขิเตสุ จ นนฺทนฺติ, ชายนฺติ ยมรกฺขสา’’ติฯ (กถา. อนุฏี. 866-868; อ. นิ. ฏี. 2.3.36);

ตตฺถ ยเทเก วทนฺติ ‘‘ยาตนาทุกฺขํ ปฏิสํเวเทยฺยุํ, อถ วา อญฺญมญฺญํ ยาเตยฺยุ’’นฺติอาทิ, ตยิทํ อสารํ นิรยปาลานํ เนรยิกภาวสฺเสว อภาวโตฯ ยทิปิ อเนรยิกา นิรยปาลา, อโยมยาย ปน อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย นิรยภูมิยา ปริกฺกมมานา กถํ ทาหทุกฺขํ นานุภวนฺตีติ? กมฺมานุภาวโตฯ ยถา หิ อิทฺธิมนฺโต เจโตวสิปฺปตฺตา มหาโมคฺคลฺลานาทโย เนรยิเก อนุกมฺปนฺตา อิทฺธิพเลน นิรยภูมิํ อุปคตา ทาหทุกฺเขน น พาธียนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? อิทมฺปิ ตํสมานํ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตฯ ตถารูเปน หิ กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตาฯ ยถา นิรยทุกฺเขน อพาธิตา เอว หุตฺวา เนรยิเก ยาเตนฺติ, น เจตฺตเกน พาหิรวิสยาภาโว ยุชฺชติ อิฏฺฐานิฏฺฐตาย ปจฺเจกํ ทฺวารปุริเสสุ วิภตฺตสภาวตฺตาฯ ตถา หิ เอกจฺจสฺส ทฺวารสฺส ปุริสสฺส จ อิฏฺฐํ เอกจฺจสฺส อนิฏฺฐํ, เอกจฺจสฺส จ อนิฏฺฐํ เอกจฺจสฺส อิฏฺฐํ โหติฯ เอวญฺจ กตฺวา ยเทเก วทนฺติ – ‘‘นตฺถิ กมฺมวเสน เตชสา ปรูปตาปน’’นฺติอาทิ, ตทปาหตํ โหติฯ ยํ ปน วทนฺติ – ‘‘อเนรยิกานํ เนสํ กถํ ตตฺถ สมฺภโว’’ติ นิรเย เนรยิกานํ ยาตนาสพฺภาวโตฯ เนรยิกสตฺตยาตนาโยคฺยญฺหิ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตนฺตํ กมฺมํ ตาทิสนิกนฺติวินามิตํ นิรยฏฺฐาเนเยว นิพฺพตฺเตติฯ เต จ เนรยิเกหิ อธิกตรพลาโรหปริณาหา อติวิย ภยานกทสฺสนา กุรูรตรปโยคา จ โหนฺติฯ เอเตเนว ตตฺถ เนรยิกานํ วิพาธกกากสุนขาทีนมฺปิ นิพฺพตฺติ สํวณฺณิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กถํ อญฺญคติเกหิ อญฺญคติกพาธนนฺติ จ น วตฺตพฺพํ อญฺญตฺถาปิ ตถา ทสฺสนโตฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ – ‘‘อสตฺตสภาวา เอว นิรยปาลา นิรยสุนขาทโย จา’’ติ ตมฺปิ เตสํ มติมตฺตํ อญฺญตฺถ ตถา อทสฺสนโตฯ น หิ กาจิ อตฺถิ ตาทิสี ธมฺมปฺปวตฺติ, ยา อสตฺตสภาวา, สมฺปติสตฺเตหิ อปฺปโยชิตา จ สตฺตกิจฺจํ สาเธนฺตี ทิฏฺฐปุพฺพาฯ เปตานํ ปานียนิวารกานํ ทณฺฑาทิหตฺถปุริสานมฺปิ สพฺภาเว, อสตฺตภาเว จ วิเสสการณํ นตฺถิฯ สุปิโนปฆาโตปิ อตฺถิ, กิจฺจสมตฺถตา ปน อปฺปมาณํ ทสฺสนาทิมตฺเตนปิ ตทตฺถสิทฺธิโตฯ ตถา หิ สุปิเน อาหารูปโภคาทินา น อตฺถสิทฺธิ, อิทฺธินิมฺมานรูปํ ปเนตฺถ ลทฺธปริหารํ อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตฯ อิธาปิ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? ตํ น, อสิทฺธตฺตาฯ เนรยิกานํ กมฺมวิปากโต นิรยปาลาติ อสิทฺธเมตํ, วุตฺตนเยน ปน ปาฬิโต จ เตสํ สตฺตภาโว เอว สิทฺโธติฯ

สกฺกา หิ วตฺตุํ, ‘‘สตฺตสงฺขาตา นิรยปาลสญฺญิตา ธมฺมปฺปวตฺติ สาภิสนฺธิกปรูปฆาตี อตฺถิ กิจฺจสพฺภาวโต โอชาหาราทิรกฺขสสนฺตติ วิยา’’ติฯ อภิสนฺธิปุพฺพกตา เจตฺถ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุํ ตถา ตถา อภิสนฺธิยา ยาตนโต, ตโต เอว น สงฺฆาตปพฺพตาทีหิ อเนกนฺติกตาฯ เย ปน วทนฺติ – ‘‘ภูตวิเสสา เอว เอเต วณฺณสณฺฐานาทิวิเสสวนฺโต เภรวาการา ‘นรกปาลา’ติ สมญฺญํ ลภนฺตี’’ติฯ ตทสิทฺธํ อุชุกเมว ปาฬิยํ, – ‘‘อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลา’’ติ (กถา. 866) วาทสฺส ปติฏฺฐาปิตตฺตาฯ

อปิจ ยถา อริยวินเย นรกปาลานํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธา, ตถา ปญฺญตฺติมตฺตวาทิโนปิ เตสํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธาว สพฺพโส รูปธมฺมานํ อตฺถิ ภาวสฺเสว อปฺปฏิชานนโตฯ น หิ ตสฺส ภูตานิ นาม ปรมตฺถโต สนฺติฯ ยทิ ปรมตฺถํ คเหตฺวา โวหรติ, อถ กสฺมา จกฺขุรูปาทีนิ ปฏิกฺขิปตีติ? ติฏฺฐเตสา อนวฏฺฐิตตกฺกานํ อปฺปหีนสมฺโมหวิปลฺลาสานํ วาทวีมํสา, เอวํ, ‘‘อตฺเถว นิรเย นิรยปาลา’’ติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ สติ จ เนสํ สพฺภาเว, อสติปิ พาหิเร วิสเย นรเก วิย เทสาทินิยโม โหตีติ วาโท น สิชฺฌติ, สติ เอว ปน พาหิเร วิสเย เทสาทินิยโมติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เทวทูตสราปนวเสน สตฺเต ยถูปจิเต ปุญฺญกมฺเม ยเมติ นิยเมตีติ ยโม, ตสฺส ยมสฺส เวมานิกเปตานํ ราชภาวโต รญฺโญฯ เตนาห – ‘‘ยมราชา นาม เวมานิกเปตราชา’’ติฯ กมฺมวิปากนฺติ อกุสลกมฺมวิปากํฯ เวมานิกเปตาติ กณฺหสุกฺกวเสน มิสฺสกกมฺมํ กตฺวา วินิปาติกเทวตา วิย สุกฺเกน กมฺมุนา ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺติฯ ตถา หิ เต มคฺคผลภาคิโนปิ โหนฺติ, ปวตฺติยํ ปน กมฺมานุรูปํ กทาจิ ปุญฺญผลํ, กทาจิ อปุญฺญผลํ ปจฺจนุภวนฺติฯ เยสํ ปน อริยมคฺโค อุปฺปชฺชติ, เตสํ มคฺคาธิคมโต ปฏฺฐาย ปุญฺญผลเมว อุปฺปชฺชตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปุญฺญผลํ ปุพฺเพ วิย กฏุกํ น โหติฯ มนุสฺสตฺตภาเว ฐิตานํ มุทุกเมว โหตีติ อปเรฯ ธมฺมิโก ราชาติ เอตฺถ ตสฺส ธมฺมิกภาโว ธมฺมเทวปุตฺตสฺส วิย อุปฺปตฺตินิยมิตธมฺมวเสเนว เวทิตพฺโพฯ ทฺวาเรสูติ อวีจิมหานรกสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุฯ

ชาติธมฺโมติ กมฺมกิเลสวเสน ชาติปกติโกฯ เตนาห ‘‘ชาติสภาโว’’ติฯ สภาโว จ นาม เตโชธาตุยา อุณฺหตา วิย น กทาจิปิ วิคจฺฉตีติ อาห ‘‘อปริมุตฺโต ชาติยา’’ติอาทิฯ

[263] อิทานิ ชาติยา เทวทูตภาวํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘ทหรกุมาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺถโต เอวํ วทติ นามาติ วาจาย อวทนฺโตปิ อตฺถาปตฺติโต เอวํ วทนฺโต วิย โหติ วิญฺญูนนฺติ อตฺโถฯ เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชาติ อาคมิสฺสตีติ เอวํ สํกิลิฏฺฐเชคุจฺฉอสมตฺถทหราวตฺถา ชาติ ตุมฺหากํ อาคมิสฺสติฯ กามญฺจายํ อาคตา เอว, สา ปน อตีตานาคตาย อุปริปิ อาคมนาย ปโยโค อิจฺฉิตพฺโพ, อนาคตาย น อิจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘ชาติ อาคมิสฺสตี’’ติฯ เตเนวาห – ‘‘อิติ ตสฺสา…เป.… กโรถา’’ติฯ เตนาติ เตน การเณน วิญฺญูนํ เวทวตฺถุภาเวนาติ อตฺโถฯ

อูรุพลนฺติ อูรุพลีฯ เตน ทูเรปิ คมนาคมนลงฺฆนาทิสมตฺถตํ ทสฺเสติ, พาหุพลนฺติ ปน อิมินา หตฺเถหิ กาตพฺพกิจฺจสมตฺถตํ, ชวคฺคหเณน เวคสฺส ปวตฺติสมตฺถตํฯ อนฺตรหิตา นฏฺฐาฯ เสสํ ปฐมเทวทูเต วุตฺตนยเมวฯ

วิวิธํ ทุกฺขํ อาทหตีติ พฺยาธิ, วิเสเสน วา อาธียติ เอเตนาติ พฺยาธิ, เตน พฺยาธินาฯ อภิหโตติ พาธิโต, อุปทฺทุโตติ อตฺโถฯ

[265] การณา นาม ‘‘หตฺถจฺเฉทาทิเภทา อธิกปีฬา กรียติ เอตายา’’ติ กตฺวา ยาตนา, สา เอว การณิเกหิ กาตพฺพฏฺเฐน กมฺมนฺติ กมฺมการณา ยาตนากมฺมนฺติ อตฺโถฯ

[266] พหุํ ปาปํ กตนฺติ พหุโส ปาปํ กตํฯ เตน ปาปสฺส พหุลีกรณมาหฯ พหูติ วา มหนฺตํฯ มหตฺโถปิ หิ พหุสทฺโท ทิสฺสติ, ‘‘พหุ วต กตํ อสฺสา’’ติอาทีสุ, ครุกนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โสติ ครุกํ พหุลํ วา ปาปํ กตฺวา ฐิโต นิรเย นิพฺพตฺตติเยว, น ยมปุริเสหิ ยมสฺส สนฺติกํ นียติฯ ปริตฺตนฺติ ปมาณปริตฺตตาย กาลปริตฺตตาย จ ปริตฺตํ, ปุริมสฺมิํ ปกฺเข อครุนฺติ อตฺโถ, ทุติยสฺมิํ อพหุลนฺติฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ, ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กตฺตพฺพเมวาติ ทณฺฑเมวฯ อนุวิชฺชิตฺวา วีมํสิตฺวาฯ วินิจฺฉยฏฺฐานนฺติ อฏฺฏกรณฏฺฐานํฯ ปริตฺตปาปกมฺมาติ ทุพฺพลปาปกมฺมาฯ เต หิ ปาปกมฺมสฺส ทุพฺพลภาวโต กตูปจิตสฺส จ โอกาสารหกุสลกมฺมสฺส พลวภาวโต อตฺตโน ธมฺมตายปิ สรนฺติฯ

อากาสเจติยนฺติ คิริสิขเร วิวฏงฺคเณ กตเจติยํฯ อคฺคิชาลสทฺทนฺติ ‘‘ปฏปฏา’’ติ ปวตฺตมานํ อคฺคิชาลาย สทฺทํ สุตฺวา, ‘‘มยา ตทา อากาสเจติเย ปูชิตรตฺตปฏา วิยา’’ติ อตฺตโน ปูชิตปฏํ อนุสฺสริฯ ปญฺจหิปิ น สรตีติ พลวตา ปาปกมฺเมน พฺยาโมหิโต ปญฺจ สญฺญาณานิ น คณฺหาติฯ ตุณฺหี โหติ กมฺมารโห อยนฺติ ตตฺถ ปตีการํ อปสฺสนฺโตฯ

[267] อวีจิมหานิรโย อุพฺเพเธนปิ โยชนสตเมวาติ วทนฺติฯ นวนวโยชนิกา โหติ ปุถุลโตฯ มหานิรยสฺส มหนฺตตฺตา ตถาปิ ภิตฺติสตํ โยชนสหสฺสํ โหตีติ อุสฺสทสฺส สพฺพสฺส ปริกฺเขปโต ‘‘ทสโยชนสหสฺสํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

[268] ฌายตีติ ปฏิปากติกํ โหติฯ ตาทิสเมวาติ ปุริมสทิสตฺตา ‘‘อุพฺภตํ สทิสเมว โหตี’’ติ เอวํ วุตฺตํฯ พหุสมฺปตฺโตติ วา พหุฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา ปุรตฺถิมทฺวารํ สมฺปตฺโต โหติฯ

ฉนฺนํ ชาลานนฺติ จตูหิ ทิสาหิ เหฏฺฐา อุปริ จ อุพฺภตานํ ฉนฺนํ ชาลานํฯ สตฺตานํ นิรนฺตรตา นิรยสํวตฺตนิยกมฺมกตานญฺจ พหุภาวโต ชาลานํ ตาว สตฺตานญฺจ นิรนฺตรตฺตา อวีจิ โหตุ; ทุกฺขสฺส ปน กถํ นิรนฺตรตาติ ตํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘กายทฺวาเร…เป.… เอกํ ทุกฺขสหคต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาวชฺชนํ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ ทฺเว ตทารมฺมณจิตฺตานีติ ฉ อุเปกฺขาสหคตานิฯ เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ ตตฺถ อุเปกฺขาสหคตจิตฺตานิปิ ปวตฺตนฺติ อุเปกฺขาเวทนาปิ ลทฺธาวสรา; ทุกฺขเวทนา ปน พลวตรา นิสิตนิสิเตน ติขิเณน สตฺเถน นิรนฺตรํ สรีรํ ฉินฺทนฺตี วิย ทุกฺขํ อุปเนนฺตี วิย ตา เวทนา อภิภวนฺตี อชฺโฌตฺถรนฺตี อุปฺปชฺชนฺตี นิรนฺตรา วิย โหติฯ เตนาห ‘‘อนุทหนพลวตายา’’ติอาทิฯ อุเปกฺขาเวทนาติ วา ตตฺถ อติวิย อนิฏฺฐผลตาย อนิฏฺฐารมฺมณา อุเปกฺขาเวทนา ทุกฺขาติ วุจฺจติ, ยถา อิฏฺฐผลพหุตาย อิฏฺฐารมฺมณา ฌานาทิปริยาปนฺเน จ สุคติภเว จ อุเปกฺขาเวทนา สุขาติ วุจฺจติ, เอวํ ทุกฺขสฺส นิรนฺตรตาย อวีจีติ เวทิตพฺพํฯ

[269] เอโก ปาโท มหานิรเย โหติ, เอโก คูถนิรเย นิปตติ, กมฺมเวคุกฺขิตฺโต อนฺตรา ปทมาวหติ เสสารมฺภตายฯ หตฺถิคีวปฺปมาณา ปริณาเหนฯ เอกโทณิกนาวาปฺปมาณา อายาเมนฯ

โปกฺขรปตฺตานีติ ขุรธาราสทิสานิ ติขิณคฺคานิ อโยสูลมยาเนว ปทุมปตฺตานิฯ เหฏฺฐา ขุรธาราติ เหฏฺฐาภูมิยํ นิกฺขิตฺตา, เวตฺตลตาโย จ ติขิณธารกณฺฏกา อโยมยา เอวฯ เตนาห – ‘‘โส ตตฺถ ทุกฺขา’’ติอาทิฯ กุสติณานีติ กุสติณชาติตาย ตถา วุตฺตานิฯ ขรวาลิกาติ ขรา ติขิณโกฏิกา สิงฺฆาฏกสณฺฐานา วาลิกาฯ

[270] ทนฺเต สมฺผุเสตีติ เหฏฺฐิมทนฺเต ยถา กิญฺจิ มุเข ปกฺขิปิตุํ น สกฺกา, เอวํ สุผุสิเต กโรติฯ ตมฺพโลหปานโต ปฏฺฐายาติ วุตฺตการณโต ปฏิโลมโตปิ เอวํ กมฺมการณานํ การณมาหฯ ทุติเยนาติ กุฐารีหิ ตจฺฉเนนฯ ตติเยนาติ วาสีหิ ตจฺฉเนนฯ อวิชหิตเมว สํเวคเหตุตาย โลกสฺส มหโต อตฺถสฺส สํวตฺตนโตฯ

[271] หีนกายํ หีนํ วา อตฺตภาวํ อุปคตาฯ อุปาทาเนติ จตุพฺพิเธปิ อุปาทาเนฯ ตํ อตฺถโต ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาโหติ อาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐิคหเณ’’ติฯ สมฺภวติ ชรามรณํ เอเตนาติ สมฺภโว, อุปาทานนฺติ อาห – ‘‘ชาติยา มรณสฺส จ การณภูเต’’ติฯ อนุปาทาติ อนุปาทายฯ เตนาห ‘‘อนุปาทิยิตฺวา’’ติฯ

สพฺพทุกฺขาติกฺกนฺตา นามาติ สกลมฺปิ วฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกนฺตา เอว โหนฺติ จริมจิตฺตนิโรเธน วฏฺฏทุกฺขเลสสฺสปิ อสมฺภวโตฯ

เทวทูตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ สุญฺญตวคฺควณฺณนาฯ

4. วิภงฺควคฺโค

1. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา

[272] เอกา รตฺติ เอกรตฺโต, ภทฺโท เอกรตฺโต เอตสฺสาติ ภทฺเทกรตฺตํ, วิปสฺสนํ ปริพฺรูเหนฺโต ปุคฺคโลฯ เตนาห – ‘‘วิปสฺสนานุโยคสมนฺนาคตตฺตา’’ติฯ ตํ อุทฺทิสฺส ปวตฺติยา ปน ภทฺเทกรตฺตสหจรณโต ภทฺเทกรตฺโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘ภทฺเทกรตฺตสฺส โว, ภิกฺขเว, อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ เทเสสฺสามี’’ติฯ เทเสตพฺพมตฺถํ อุทฺทิสติ เอเตนาติ อุทฺเทโส, สงฺเขปเทสนา เอวฯ ยสฺมา ปน นิทฺเทสปทานํ ชนนิฏฺฐาเน ฐิตตฺตา มาตา วิยาติ มาติกาติ วุจฺจติ, ตสฺมาห ‘‘อุทฺเทสนฺติ มาติก’’นฺติฯ อุทฺทิฏฺฐมตฺถํ วิภชติ เอเตนาติ วิภงฺโค วิตฺถารเทสนา, เตนาห – ‘‘วิตฺถารภาชนิย’’นฺติ ‘‘ยถาอุทฺทิฏฺฐมตฺถํ วิตฺถารโต ภาเชติ วิภชติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ

อุปฺปาทาทิขณตฺตยํ ปตฺวา อติกฺกมํ อติกฺกนฺตํ อตีตํฯ ตํ ปน อตฺถโต วิคตํ ขนฺธปญฺจกนฺติ อาห ‘‘อตีเต ขนฺธปญฺจเก’’ติฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ นานุคจฺเฉยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนาหิ นานุภเวยฺย, นาภินนฺเทยฺยาติ อตฺโถฯ ยถา ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา วิปรีตคฺคาหวเสน อตีเตสุ รูปาทีสุ มิจฺฉาอภินิวิสนํ ปรามาโส ทิฏฺฐาภินนฺทนา; เอวํ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา วิปรีตคฺคาหวเสน อนาคเตสุ รูปาทีสุ มิจฺฉาอภินิวิสนํ ปรามาโส ทิฏฺฐิ กมฺมสมาทานํ ทิฏฺฐิปตฺถนาติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห – ‘‘ตณฺหาทิฏฺฐีหิ น ปตฺเถยฺยา’’ติฯ ยทตีตนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘อปตฺต’’นฺติ ปทํ สงฺคณฺหาติฯ ตมฺปิ หิ การณวจนํฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา จา’’ติฯ ตตฺถายมธิปฺปาโย, ‘‘อตีตํ ตณฺหาทิวเสน นาภินนฺทิตพฺพํ สพฺพโส อวิชฺชมานตฺตา สสวิสาณํ วิย, ตถา อนาคตมฺปิ น ปตฺเถตพฺพ’’นฺติฯ ตตฺถ สิยา – อตีตํ นาภินนฺทิตพฺพํ อภินนฺทนาย นิปฺปโยชนตฺตา, อนาคตปตฺถนา ปน สผลาปิ สิยาติ น สพฺพโส ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ? น, ตสฺสาปิ สวิฆาตภาเวน ปฏิกฺขิปิตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปหีนนฺติ นิสฺสฏฺฐสภาวํฯ นิรุทฺธนฺติ ภคฺคํฯ อตฺถงฺคตนฺติ วินาสํฯ อปฺปตฺตนฺติ สภาวํ อุปฺปาทาทิกํ อสมฺปตฺตํฯ อชาตนฺติ น ชาตํฯ อนิพฺพตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ขเณ, ยสฺมิํ ยสฺมิํ วา ธมฺมปุญฺเช อุปฺปนฺนํ, ตํ สพฺพมฺปิ อเสเสตฺวาฯ อรญฺญาทีสุ วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ