เมนู

อุปกปฺเปถาติ อุปรูปริ กปฺเปถ สํวิทหถ, อุปเนถาติ อตฺโถฯ อุปปริกฺขิตฺวาติ เหตุโตปิ สภาวโตปิ ผลโตปิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอาทีนวโตปิ วีมํสิตฺวาฯ

วิภาเวนฺติ ปญฺญาย อตฺถํ วิภูตํ กโรนฺตีติ วิภาวิโน, ปญฺญวนฺโตฯ อนุยนฺตาติ อนุวตฺตกาฯ โอคจฺฉมานนฺติ โอสีทนฺตํฯ โยชนมตฺตนฺติ วิตฺถารโต โยชนมตฺตํ ปเทสํฯ คมฺภีรภาเวน ปน ยถา ภูมิ ทิสฺสติ, เอวํ โอคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘มหาสมุทฺทตล’’นฺติอาทิฯ อนฺเต จกฺกรตนํ อุทเกน เสนาย อนชฺโฌตฺถรณตฺถํฯ

[257] ปุรตฺถิโม สมุทฺโท ปริยนฺโต อสฺสาติ ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺโต, ปุรตฺถิมสมุทฺทํ ปริยนฺตํ กตฺวาฯ จาตุรนฺตายาติ จาตุสมุทฺทนฺตาย ปุพฺพวิเทหาทิจตุโกฏฺฐาสนฺตายฯ

หตฺถิรตนวณฺณนา

[258] หริจนฺทนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน จตุชฺชาติยคนฺธาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อาคมนํ จินฺเตถาติ วทนฺติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปูริตตาย ปริจิตตฺตาฯ ภูมิผุสนเกหิ วาลธิ, วรงฺคํ หตฺโถติ อิเมหิ จ ตีหิ, จตูหิ ปาเทหิ จาติ สตฺตหิ อวยเวหิ ฐิตตฺตา สตฺตปติฏฺโฐฯ อิตเรสํ อมจฺจาทีนํ จินฺตยนฺตานํ น อาคจฺฉติฯ อปเนตฺวาติ อตฺตโน อานุภาเวน อปเนตฺวาฯ คนฺธเมว หิ ตสฺส อิตเร หตฺถิโน น สหนฺติฯ

อสฺสรตนวณฺณนา

สินฺธวกุลโตติ สินฺธวสฺสาชานียกุลโตฯ

มณิรตนวณฺณนา

สกฏนาภิสมปฺปมาณนฺติ ปริณาหโต มหาสกฏสฺส นาภิยา สมปฺปมาณํฯ อุโภสุ อนฺเตสูติ เหฏฺฐา อุปริ จาติ ทฺวีสุ อนฺเตสุฯ กณฺณิกปริยนฺตโตติ ทฺวินฺนํ กญฺจนปทุมานํ กณฺณิกาย ปริยนฺตโตฯ มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวาติ สุวิสุทฺเธ มุตฺตามเย ชาลเก ปติฏฺฐเปตฺวาฯ

อิตฺถิรตนวณฺณนา

‘‘อิตฺถิรตนํ ปาตุภวตี’’ติ วตฺวา อสฺส ปาตุภวนาการํ ทสฺเสตุํ, ‘‘มทฺทราชกุลโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มทฺทรฏฺฐํ กิร อภิรูปานํ อิตฺถีนํ อุปฺปตฺติฏฺฐานํฯ สณฺฐานปาริปูริยาติ หตฺถปาทาทิสรีราวยวานํ สุสณฺฐิตตายฯ อวยวปาริปูริยา หิ สมุทายปาริปูริสิทฺธิฯ รูปนฺติ สรีรํฯ ทสฺสนียาติ สุรูปภาเวน ปสฺสิตพฺพยุตฺตาฯ โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทติ โยนิโส จินฺเตนฺตานํ กมฺมผลสทฺธาย วเสนฯ ปสาทาวหตฺตาติ การณวจเนน ยถา ปาสาทิกตาย วณฺณโปกฺขรตาสิทฺธิ วุตฺตา, เอวํ ทสฺสนียตาย ปาสาทิกตาสิทฺธิ, อภิรูปตาย จ ทสฺสนียตาสิทฺธิ วตฺตพฺพาติ นยํ ทสฺเสติฯ ปฏิโลมโต วา วณฺณโปกฺขรตาย ปาสาทิกตาสิทฺธิ, ปาสาทิกตาย ทสฺสนียตาสิทฺธิ, ทสฺสนียตาย อภิรูปตาสิทฺธิ โยเชตพฺพาฯ เอวํ สรีรสมฺปตฺติวเสน อภิรูปตาทิเก ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรีเร โทสาภาววเสนปิ เต ทสฺเสตุํ, ‘‘อภิรูปา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถา ปมาณยุตฺตา, เอวํ อาโรหปริณาหโยคโต จ ปาสาทิกา นาติทีฆตาทโยฯ เอวํ มนุสฺสานํ ทิพฺพรูปตาสมฺปตฺติปีติ ‘‘อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณ’’นฺติ วุตฺตํฯ กายวิปตฺติยาติ สรีรโทสสฺสฯ อภาโวติ อจฺจนฺตเมว ทูรีภาโวฯ

สตวิหตสฺสาติ สตกฺขตฺตุํ วิหตสฺสฯ สตวิหตสฺสาติ จ อิทํ กปฺปาสปิจุวเสน วุตฺตํ, ตูลปิจุโน ปน วิหนนเมว นตฺถิฯ กุงฺกุมตครตุรุกฺขยวนปุปฺผานิ จตุชฺชาติฯ ตมาลตครตุรุกฺขยวนปุปฺผานีติ อปเรฯ

อคฺคิทฑฺฒา วิยาติ อาสนคเตน อคฺคินา ทฑฺฒา วิยฯ ปฐมเมวาติ อญฺญกิจฺจโต ปฐมเมว, ทสฺสนสมกาลเมวาติ อตฺโถฯ ตํ ตํ อตฺตนา รญฺโญ กาตพฺพกิจฺจํ กิํ กโรมีติ ปุจฺฉิตพฺพตาย กิํ กรณนฺติ ปฏิสฺสาเวตีติ กิงฺการปฏิสฺสาวินี

มาตุคาโม นาม เยภุยฺเยน สฐชาติโก, อิตฺถิรตนสฺส ปน ตํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ, ‘‘สฺวาสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คุณาติ รูปคุณา เจว อาจารคุณา จฯ ปุริมกมฺมานุภาเวนาติ ตสฺสา ปุริมกมฺมานุภาเวนฯ อิตฺถิรตนสฺส ตพฺภาวสํวตฺตนิยปุริมกมฺมสฺส อานุภาเวน, จกฺกวตฺติโนปิ ปริวารสํวตฺตนิยํ ปุญฺญกมฺมํ ตาทิสสฺส ผลวิเสสสฺส อุปนิสฺสโย โหติเยวฯ เตนาห ‘‘จกฺกวตฺติโน ปุญฺญํ อุปนิสฺสายา’’ติฯ