จกฺกรตนวณฺณนา

[256] อุโปสถํ (ที. นิ. ฏี. 2.243) วุจฺจติ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ สพฺพทิวเสสุ คหฏฺเฐหิ รกฺขิตพฺพสีลํ, สมาทานวเสน ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อุโปสถิโก, ตสฺสฯ เตนาห ‘‘สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺสา’’ติฯ ตทาติ ตสฺมิํ กาเล, ยสฺมิํ ปน กาเล จกฺกวตฺติภาวสํวตฺตนิย-ทาน-สีลาทิ-ปุญฺญสมฺภารสมุทาคมสมฺปนฺโน ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต กาทีปเทสวิเสสปจฺจาชาติยา เจว กุลรูปโภคาธิปเตยฺยาทิคุณวิเสสสมฺปตฺติยา จ ตทนุรูเป อตฺตภาเว ฐิโต โหติ, ตสฺมิํ กาเลฯ ตาทิเส หิ กาเล จกฺกวตฺติภาวี ปุริสุตฺตโม ยถาวุตฺตคุณสมนฺนาคโต ราชา ขตฺติโย หุตฺวา มุทฺธาวสิตฺโต วิสุทฺธสีโล อนุโปสถํ สตสหสฺสวิสฺสชฺชนาทินา สมฺมาปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชติ, น ยทา จกฺกรตนํ อุปฺปชฺชติ, ตทา เอวฯ เตนาห – ‘‘ปาโต…เป.… ธมฺมตา’’ติฯ (ตตฺถ ทโม อินฺทฺริยสํวโร, สํยโม สีลสํวโรฯ)

วุตฺตปฺปการปุญฺญกมฺมปจฺจยนฺติ จกฺกวตฺติภาวาวหทานทมสํยมาทิปุญฺญกมฺมเหตุกํฯ นีลมณิสงฺฆาฏสทิสนฺติ อินฺทนีลมณิสญฺจยสมานํฯ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตาติ ทสฺสนียตา มนุญฺญโฆสตา อากาสคามิตา โอภาสวิสฺสชฺชนา อปฺปฏิฆาตตา รญฺโญ อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติการณตาติ เอวมาทีหิ ทิพฺพสทิเสหิ อานุภาเวหิ สมนฺนาคตตฺตาฯ สพฺเพหิ อากาเรหีติ สพฺเพหิ สุนฺทเรหิ อากาเรหิฯ ปริปูรนฺติ ปริปุณฺณํฯ สา จสฺส ปาริปูริ อิทาเนว วิตฺถารียติฯ

ปนาฬีติ ฉิทฺทํฯ สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา นิพฺพิวรายาติ อธิปฺปาโยฯ นาภิปนาฬิ ปริกฺเขปปฏฺเฏสูติ นาภิปริกฺเขปปฏฺเฏ เจว นาภิยา ปนาฬิปริกฺเขปปฏฺเฏ จฯ สุวิภตฺตาวาติ อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณตฺตา สุฏฺฐุ วิภตฺตาฯ ปริจฺเฉทเลขนฺตเรสุ มณิกา สุวิภตฺตา หุตฺวา ปญฺญายนฺตีติ วทนฺติฯ

ปริจฺเฉทเลขาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน มาลากมฺมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สุรตฺตาติอาทีสุ สุรตฺตคฺคหเณน มหานามวณฺณตํ ปฏิกฺขิปติ, สุทฺธคฺคหเณน สํกิลิฏฺฐตํ, สินิทฺธคฺคหเณน ลูขตํฯ

กามํ ตสฺส จกฺกรตนสฺส เนมิมณฺฑลํ อสนฺธิกํว นิพฺพตฺตํ, สพฺพตฺถกเมว ปน เกวลํ ปวาฬวณฺโณว น โสภตีติ ปกติจกฺกสฺส สนฺธิยุตฺเตสุ ฐาเนสุ รตฺตชมฺพุนทปริกฺขตํ อโหสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺธีสุ ปนสฺสา’’ติอาทิฯ

เนมิมณฺฑลปิฏฺฐิยนฺติ เนมิมณฺฑลสฺส ปิฏฺฐิปเทเสฯ ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานมนฺตเรติ ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานํ อนฺตรสมีเป ปเทเสฯ ฉิทฺทมณฺฑลจิตฺโตติ มณฺฑลสณฺฐานฉิทฺทวิจิตฺโตฯ สุกุสลสมนฺนาหตสฺสาติ สุฏฺฐุ กุสเลน สิปฺปินา ปหตสฺส, วาทิตสฺสาติ อตฺโถฯ วคฺคูติ มโนรโม รชนีโยติ สุณนฺตานํ ราคุปฺปาทโกฯ กมนีโยติ กนฺโตฯ สโมสริตกุสุมทามาติ โอลมฺพิตสุคนฺธกุสุมทามาฯ เนมิปริกฺเขปสฺสาติ เนมิปริยนฺตปริกฺเขปสฺสฯ นาภิปนาฬิยา ทฺวินฺนํ ปสฺสานํ วเสน ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอกา เอว หิ สา ปนาฬิฯ เยหีติ เยหิ ทฺวีหิ สีหมุเขหิฯ ปุน เยหีติ มุตฺตากลาเปหิฯ

โอธาปยมานนฺติ โสตุํ อวหิตานิ กุรุมานํฯ จนฺโท ปุรโต, จกฺกรตนํ ปจฺฉาติ เอวํ ปุพฺพาปริเยน ปุพฺพาปรภาเคนฯ

อนฺเต ปุรสฺสาติ อนุราธปุเร รญฺโญ อนฺเตปุรสฺส อุตฺตรสีหปญฺชรอาสนฺเน ตทา รญฺโญ ปาสาเท ตาทิสสฺส อุตฺตรทิสาย สีหปญฺชรสฺส ลพฺภมานตฺตา วุตฺตํฯ สุเขน สกฺกาติ กิญฺจิ อนารุหิตฺวา สรีรญฺจ อนุลฺลงฺฆิตฺวา ยถาฐิเตเนว หตฺเถน ปุปฺผมุฏฺฐิโย ขิปิตฺวา สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํฯ

นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลนฺติ นานาวิธจิตฺตวณฺณรตโนภาสปภสฺสรํฯ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเตติฯ อาคนฺตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อุปริ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเตฯ

สนฺนิเวสกฺขโมติ ขนฺธวารสนฺนิเวสโยคฺโยฯ สุลภาหารูปกรโณติ สุเขเนว ลทฺธพฺพธญฺญโครสทารุติณาทิโภชนสาธโนฯ ปรจกฺกนฺติ ปรสฺส รญฺโญ เสนา, อาณา วาฯ

อาคตนนฺทโนติ อาคโต หุตฺวา นนฺทิชนโนฯ อาคตํ วา อาคมนํ, เตน นนฺทตีติ อาคตนนฺทโนฯ คมเนน โสเจตีติ คมนโสจโนฯ

อุปกปฺเปถาติ อุปรูปริ กปฺเปถ สํวิทหถ, อุปเนถาติ อตฺโถฯ อุปปริกฺขิตฺวาติ เหตุโตปิ สภาวโตปิ ผลโตปิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอาทีนวโตปิ วีมํสิตฺวาฯ

วิภาเวนฺติ ปญฺญาย อตฺถํ วิภูตํ กโรนฺตีติ วิภาวิโน, ปญฺญวนฺโตฯ อนุยนฺตาติ อนุวตฺตกาฯ โอคจฺฉมานนฺติ โอสีทนฺตํฯ โยชนมตฺตนฺติ วิตฺถารโต โยชนมตฺตํ ปเทสํฯ คมฺภีรภาเวน ปน ยถา ภูมิ ทิสฺสติ, เอวํ โอคจฺฉติฯ เตนาห ‘‘มหาสมุทฺทตล’’นฺติอาทิฯ อนฺเต จกฺกรตนํ อุทเกน เสนาย อนชฺโฌตฺถรณตฺถํฯ

[257] ปุรตฺถิโม สมุทฺโท ปริยนฺโต อสฺสาติ ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺโต, ปุรตฺถิมสมุทฺทํ ปริยนฺตํ กตฺวาฯ จาตุรนฺตายาติ จาตุสมุทฺทนฺตาย ปุพฺพวิเทหาทิจตุโกฏฺฐาสนฺตายฯ

หตฺถิรตนวณฺณนา

[258] หริจนฺทนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน จตุชฺชาติยคนฺธาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อาคมนํ จินฺเตถาติ วทนฺติ จกฺกวตฺติวตฺตสฺส ปูริตตาย ปริจิตตฺตาฯ ภูมิผุสนเกหิ วาลธิ, วรงฺคํ หตฺโถติ อิเมหิ จ ตีหิ, จตูหิ ปาเทหิ จาติ สตฺตหิ อวยเวหิ ฐิตตฺตา สตฺตปติฏฺโฐฯ อิตเรสํ อมจฺจาทีนํ จินฺตยนฺตานํ น อาคจฺฉติฯ อปเนตฺวาติ อตฺตโน อานุภาเวน อปเนตฺวาฯ คนฺธเมว หิ ตสฺส อิตเร หตฺถิโน น สหนฺติฯ

อสฺสรตนวณฺณนา

สินฺธวกุลโตติ สินฺธวสฺสาชานียกุลโตฯ

มณิรตนวณฺณนา

สกฏนาภิสมปฺปมาณนฺติ ปริณาหโต มหาสกฏสฺส นาภิยา สมปฺปมาณํฯ อุโภสุ อนฺเตสูติ เหฏฺฐา อุปริ จาติ ทฺวีสุ อนฺเตสุฯ กณฺณิกปริยนฺตโตติ ทฺวินฺนํ กญฺจนปทุมานํ กณฺณิกาย ปริยนฺตโตฯ มุตฺตาชาลเก ฐเปตฺวาติ สุวิสุทฺเธ มุตฺตามเย ชาลเก ปติฏฺฐเปตฺวาฯ