เมนู

8. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา

[236] ตสฺมาติ อตฺถกามตฺตา เอวมาห, น ภควโต วจนํ อนาทิยนฺโตฯ เย ปน ตทา สตฺถุวจนํ น คณฺหิํสุ, เต กิญฺจิ อวตฺวา ตุณฺหีภูตา มงฺกุภูตา อฏฺฐํสุ, ตสฺมา อุภเยสมฺปิ สตฺถริ อคารวปฏิปตฺติ นาโหสิฯ

เยนปิ ชเนน น ทิฏฺโฐติ เยน อุภยชเนน อญฺญวิหิตตาย กุฑฺฑกวาฏาทิอนฺตริกตาย วา น ทิฏฺโฐฯ ทมนตฺถนฺติ เตหิ อุปาสเกหิ นิมฺมทภาวํ อาปาทิตานํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนตฺถํฯ ฐปยิํสูติ โย อิเมสํ ภิกฺขูนํ เทติ, ตสฺส สตํ ทณฺโฑติ, สหสฺสนฺติ จ วทนฺติฯ

[237] วคฺคภาเวเนว (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺโค 3.464) นานาสทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโทฯ สมชโนติ ภณฺฑเน สมชฺฌาสโย ชโนฯ พาลลกฺขเณ ฐิโตปิ ‘‘อหํ พาโล’’ติ น มญฺญติฯ ภิยฺโย จาติ อตฺตโน พาลภาวสฺส อชานนโตปิ ภิยฺโย จ ภณฺฑนสฺส อุปริ โผโฏ วิย สงฺฆเภทสฺส อตฺตโน การณภาวมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ น มญฺญิ นญฺญาสิฯ

กลหวเสน ปวตฺตวาจาเยว โคจโร เอเตสนฺติ วาจาโคจรา หุตฺวาฯ มุขายามนฺติ วิวาทวเสน มุขํ อายเมตฺวา ภาณิโนฯ น ตํ ชานนฺตีติ ตํ กลหํ น ชานนฺติฯ กลหํ กโรนฺโต จ ตํ น ชานนฺโต นาม นตฺถิฯ ยถา ปน น ชานนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ อาห – ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติฯ อยํ กลโห นาม อตฺตโน ปเรสญฺจ อตฺถชาปนโต อนตฺถุปฺปาทนโต ทิฏฺเฐว ธมฺเม สมฺปราเย จ สาทีนโว, สโทโสติ อตฺโถฯ

อุปนยฺหนฺตีติ อุปนาหวเสน อนุพนฺธนฺติฯ โปราโณติ ปุริเมหิ พุทฺธาทีหิ อาจิณฺณสมาจิณฺณตาย ปุราตโนฯ

น ชานนฺตีติ อนิจฺจสญฺญํ น ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺติฯ

ตถา ปวตฺตเวรานนฺติ อฏฺฐิฉินฺนาทิภาวํ นิสฺสาย อุปนยวเสน จิรกาลํ ปวตฺตเวรานํฯ

พาลสหายตาย อิเม ภิกฺขู กลหปสุตา, ปณฺฑิตสหายานํ ปน อิทํ น สิยาติ ปณฺฑิตสหายสฺส พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตาฯ สีหพฺยคฺฆาทิเก ปากฏปริสฺสเย ราคโทสาทิเก ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา

มาตงฺโค อรญฺเญ มาตงฺครญฺเญติ สรโลเปน สนฺธิฯ มาตงฺคสทฺเทเนว หตฺถิภาวสฺส วุตฺตตฺตา นาควจนํ ตสฺส มหตฺตวิภาวนตฺถนฺติ อาห – ‘‘นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมต’’นฺติฯ มหนฺตปริยาโยปิ หิ นาค-สทฺโท โหติ ‘‘เอวํ นาคสฺส นาเคน, อีสาทนฺตสฺส หตฺถิโน’’ติอาทีสุ (อุทา. 25; มหาว. 467)ฯ

[238] กิรสทฺโท อนุสฺสวสูจนตฺโถ นิปาโตฯ เตน อยเมตฺถ สุติปรมฺปราติ ทสฺเสติฯ ภควตา หิ โส อาทีนโว ปเคว ปริญฺญาโต, น เตน สตฺถา นิพฺพิณฺโณ โหติ; ตสฺมิํ ปน อนฺโตวสฺเส เกจิ พุทฺธเวเนยฺยา นาเหสุํ; เตน อญฺญตฺถ คมนํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนุปาโยติ ปาลิเลยฺยกํ อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺโต เอกวิหาริํ อายสฺมนฺตํ ภคุํ, สมคฺควาสํ วสนฺเต จ อนุรุทฺธตฺเถราทิเก สมฺปหํเสตุํ อนุรุทฺธตฺเถรสฺส จฯ อิมํ อุปกฺกิเลโสวาทํ ทาตุํ ตตฺถ คโต, ตสฺมา กลหการเก กิรสฺสาติ เอตฺถาปิ กิรสทฺทคฺคหเณ เอเสว นโยฯ วุตฺตนยเมว โคสิงฺคสาลสุตฺเต (ม. นิ. 1.325 อาทโย)ฯ

[241] ‘‘ยถา กถํ ปนา’’ติ วุตฺตปุจฺฉานํ ปจฺฉิมภาวโต ‘‘อตฺถิ ปน โวติ ปจฺฉิมปุจฺฉายา’’ติ วุตฺตํ, น ปุน ‘‘อตฺถิ ปน โว’’ติ ปวตฺตนสฺส ปุจฺฉนสฺส อตฺถิภาวโตฯ โส ปน โลกุตฺตรธมฺโมฯ เถรานนฺติ อนุรุทฺธตฺเถราทีนํ นตฺถิฯ ปริกมฺโมภาสํ ปุจฺฉตีติ ทิพฺพจกฺขุญาเณ กตาธิการตฺตา ตสฺส อุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺโมภาสํ ปุจฺฉติฯ ปริกมฺโมภาสนฺติ ปริกมฺมสมาธินิพฺพตฺตํ โอภาสํ, อุปจารชฺฌานสญฺชนิตํ โอภาสนฺติ อตฺโถฯ จตุตฺถชฺฌานลาภี หิ ทิพฺพจกฺขุปริกมฺมตฺถํ โอภาสกสิณํ ภาเวตฺวา อุปจาเร ฐปิโต สมาธิ ปริกมฺมสมาธิ, ตตฺถ โอภาโส ปริกมฺโมภาโสติ วุตฺโตฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘โอภาสญฺเจว สญฺชานามาติ ปริกมฺโมภาสํ สญฺชานามา’’ติฯ ยตฺตเก หิ ฐาเน ทิพฺพจกฺขุนา รูปคตํ ทฏฺฐุกาโม, ตตฺตกํ ฐานํ โอภาสกสิณํ ผริตฺวา ฐิโตฯ

ตํ โอภาสํ ตตฺถ จ รูปคตํ ทิพฺพจกฺขุญาเณน ปสฺสติ, เถรา จ ตถา ปฏิปชฺชิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘โอภาสญฺเจว สญฺชานาม ทสฺสนญฺจ รูปาน’’นฺติฯ ยสฺมา ปน เตสํ รูปคตํ ปสฺสนฺตานํ ปริกมฺมวาโร อติกฺกมิ, ตโต โอภาโส อนฺตรธายิ, ตสฺมิํ อนฺตรหิเต รูปคตมฺปิ น ปญฺญายติฯ ปริกมฺมนฺติ หิ ยถาวุตฺตกสิณารมฺมณํ อุปจารชฺฌานํ, รูปคตํ ปสฺสนฺตานํ กสิโณภาสวเสน รูปคตทสฺสนํ, กสิโณภาโส จ ปริกมฺมวเสนาติ ตทุภยมฺปิ ปริกมฺมสฺส อปฺปวตฺติยา นาโหสิ, ตยิทํ การณํ อาทิกมฺมิกภาวโต เถรา น มญฺญิํสุ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นปฺปฏิวิชฺฌามา’’ติฯ

นิมิตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ การณํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสตฺวา สุวิสุทฺธทิพฺพจกฺขุญาเณ เถรํ ปติฏฺฐาเปตุกาโม สตฺถา วทติฯ กิํ น อาฬุเลสฺสนฺตีติ กิํ น พฺยาโมเหสฺสนฺติ, พฺยาโมเหสฺสนฺติ เอวาติ อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉา อุทปาทีติ ทิพฺพจกฺขุโน ยถาอุปฏฺฐิเตสุ รูปคเตสุ อปุพฺพตาย, ‘‘อิทํ นุ โข รูปคตํ กิํ, อิทํ นุ โข กิ’’นฺติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตฺตา วิจิกิจฺฉา สํสโย อุปฺปชฺชิฯ สมาธิ จวีติ วิจิกิจฺฉาย อุปฺปนฺนตฺตา ปริกมฺมสมาธิ วิคจฺฉิฯ ตโต เอว หิ ปริกมฺโมภาโสปิ อนฺตรธายิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ รูปํ น ปสฺสิฯ น มนสิ กริสฺสามีติ มนสิการวเสน เม รูปานิ อุปฏฺฐหิํสุ, รูปานิ ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อิทานิ กิญฺจิ น มนสิ กริสฺสามีติ ตุณฺหี อโหสิ ตํ ปน ตุณฺหีภาวปฺปตฺติํ สนฺธายาห ‘‘อมนสิกาโร อุทปาที’’ติฯ

ตถาภูตสฺส อมนสิการสฺส อภาวํ อาคมฺม อุปฺปิลํ อุทปาทิฯ วีริยํ คาฬฺหํ ปคฺคหิตนฺติ ถินมิทฺธฉมฺภิตตฺตานํ วูปสมนตฺถํ อจฺจารทฺธวีริยํ อโหสิ, เตน จิตฺเต สมาธิทูสิกา เคหสฺสิตา พลวปีติ อุปฺปนฺนาฯ เตนาห ‘‘อุปฺปิลํ อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตโตติ สิถิลวีริยตฺตาฯ ปตเมยฺยาติ อติวิย ขินฺนํ ภเวยฺยฯ ตํ มมาติ ปตฺถนาอภิภวนียมนสีเสน ชปฺเปตีติ อภิชปฺปา, ตณฺหาฯ นานตฺตา นานาสภาวา สญฺญา นานตฺตสญฺญาฯ อติวิย อุปริ กตฺวา นิชฺฌานํ เปกฺขนํ อตินิชฺฌายิตตฺตํ

[243] ปริกมฺโมภาสเมวาติ ปริกมฺมสมุฏฺฐิตํ โอภาสเมวฯ น จ รูปานิ ปสฺสามีติ โอภาสมนสิการปสุตตาย ทิพฺพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามิฯ วิสยรูปเมวาติ เตน ผริตฺวา ฐิตฏฺฐาเนว ทิพฺพจกฺขุโน วิสยภูตํ รูปคตเมว มนสิ กโรมิฯ

กสิณรูปานํ วเสเนตฺถ โอภาสสฺส ปริตฺตตาติ อาห ‘‘ปริตฺตฏฺฐาเน โอภาส’’นฺติฯ ปริตฺตานิ รูปานีติ กติปยานิ, สา จ เนสํ ปริตฺตตา ฐานวเสเนวาติ อาห ‘‘ปริตฺตกฏฺฐาเน รูปานี’’ติฯ ‘‘อปฺปมาณญฺเจวา’’ติอาทินา วุตฺโต ทุติยวาโรฯ โอภาสปริตฺตตํ สนฺธาย ปริกมฺมสมาธิ ‘‘ปริตฺโต’’ติ วุตฺโต ตสฺเสว โอภาสสฺส อปฺปมาณตาย อปฺปมาณสมาธีติ วจนโตฯ ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ปริตฺตสมาธิโน อุปฺปนฺนสมเยฯ ทิพฺพจกฺขุปิ ปริตฺตกํ โหติ ปริตฺตรูปคตทสฺสนโตฯ

[245] ทุกติกชฺฌานสมาธินฺติ จตุกฺกนเย ทุกชฺฌานสมาธิํ, ปญฺจกนเย ติกชฺฌานสมาธินฺติ โยชนาฯ ทุกชฺฌานสมาธินฺติ จตุกฺกนเย ตติยจตุตฺถวเสน ทุกชฺฌานสมาธิํ, ปญฺจกนเย จตุตฺถปญฺจมวเสน ทุกชฺฌานสมาธิํฯ ติกจตุกฺกชฺฌานสมาธินฺติ จตุกฺกนเย ติกชฺฌานสมาธิํ, ปญฺจกนเย จตุกฺกชฺฌานสมาธินฺติ โยชนาฯ

ติวิธนฺติ สปฺปีติกวเสน ติปฺปการํ สมาธิํฯ ตทนฺโตคธาติ สปฺปีติกาทิสภาวาฯ กามํ ภควา ปุริมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ, ปจฺฉิมยาเม ทิพฺพจกฺขุญาณํ นิพฺพตฺเตนฺโตปิ อิมานิ ญาณานิ ภาเวสิเยวฯ วิปสฺสนาปาทกานิ ปน ญาณานิ สนฺธาย, ‘‘ปจฺฉิมยาเม’’ติ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ ปญฺจมชฺฌานสฺสาติ ปญฺจมชฺฌานิกสฺส วเสน ปฐมชฺฌานิโก มคฺโค นตฺถิฯ โสติ ปญฺจกนโย ภควโต โลกิโย อโหสิฯ เอตนฺติ เอตํ, ‘‘สวิตกฺกมฺปิ สวิจารํ สมาธิํ ภาเวมี’’ติอาทิวจนํฯ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ‘‘โลกิยํ วา โลกุตฺตรเมว วา’’ติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติฯ

อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา

[246] เอเตหีติ ทุจินฺติตาทีหิฯ เอเตน ลกฺขณสทฺทสฺส กรณตฺถตมาหฯ ตาเนวาติ ลกฺขณานิ เอวฯ ตสฺสาติ พาลสฺสฯ ‘‘อยํ พาโล’’ติ นิมียติ สญฺจานียติ เอเตหีติ พาลนิมิตฺตานิฯ อปทานํ วุจฺจติ วิขฺยาตํ กมฺมํฯ ทุจินฺติตาทีนิ จ พาเล วิขฺยาตานิ, อวธารณภาเว วา, ตสฺมา พาลสฺส อปทานานีติ พาลาปทานานิฯ อภิชฺฌาทีหิ ทุฏฺฐํ ทูสิตํ จินฺเตตีติ ทุจินฺติตจินฺตีฯ โลภาทีหิ ทุฏฺฐํ ภาสิตํ มุสาวาทาทิํ ภาสตีติ ทุพฺภาสิตภาสีฯ เตสํ เตสํเยว วเสน กตฺตพฺพโต ทุกฺกฏกมฺมํ ปาณาติปาตาทิํ กโรตีติ ทุกฺกฏกมฺมการีฯ เตนาห ‘‘จินฺตยนฺโต’’ติอาทิฯ ตานิ อุปนิสฺสาย ชาตนฺติ ตชฺชํฯ ตโต เอว เตสํ สารุปฺปํ อนุรูปนฺติ ตสฺสารุปฺปํฯ เตนาห ‘‘ตชฺชาติก’’นฺติอาทิฯ กจฺฉมานายาติ กถิยมานายฯ

[248] ยสฺมา สตฺตานํ ยถูปจิตานิ กมฺมานิ กโตกาสานิ ตทุปฏฺฐาปิตานิ กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ มรณสฺส อาสนฺนกาเล จิตฺตสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺตานิ, ตทา โอลมฺพนฺตานิ วิย อภิภวนฺตานิ วิย อชฺโฌตฺถรนฺตานิ วิย อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘โอลมฺพนาทิอากาเรน หิ ตานิ อุปฏฺฐหนฺตี’’ติฯ อุปฏฺฐานากาโร เอว ตทา จิตฺตสฺส โคจรภาวํ คจฺฉตีติ อาห – ‘‘ตสฺมิํ อุปฏฺฐานากาเร อาปาถคเต’’ติฯ

[249] น สกฺกาติ น วทตีติ เอเตน ทฺเวปิ ปฏิเสธา ปกติอตฺถาติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ น สุกราติ ปน อิมินา ทุกฺกรภาโว ทีปิโต, ทุกฺกรญฺจ ตาว อุปาเยน สกฺกา กาตุนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘น สุกรํ ปนา’’ติอาทิฯ เตนาติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมเนน อญฺญมญฺญํ สํวิชฺฌเนนฯ อสฺสาติ โจรสฺสฯ อิโต อุตฺตริปีติ มชฺฌนฺหิกสมยํ สายนฺหสมยญฺจ สตฺติสเตนฯ

[250] สงฺขมฺปิ น อุเปตีติ อิมินา สงฺขาตพฺพมตฺตํ นตฺถีติ ทีปิตํ โหตีติ อาห – ‘‘คณนามตฺตมฺปิ น คจฺฉตี’’ติฯ อุปนิกฺเขปนมตฺตมฺปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ กลภาคนฺติ กลานํ สงฺคณนโกฏฺฐาสํฯ เตนาห ‘‘สติมํ กล’’นฺติอาทิฯ โอโลกิตมตฺตมฺปีติ อุปนิกฺเขปนวเสน โอโลกนมตฺตกมฺปิฯ ตํ กมฺมการณนฺติ ตํ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมการณํ จตุนฺนมฺปิ ปสฺสานํ วเสน สมฺปริวตฺเตตฺวา กโรนฺติเยว, ปาฬิยํ ปน เอกปสฺสวเสน อาคตาฯ เคหสฺสาติ มหโต เคหสฺสฯ สพฺพโตติ สพฺพาวยวโตฯ สมฺปชฺชลิเต เอกชาลีภูเตฯ สุปกฺกุถิตายาติ สุฏฺฐุ นิปกฺกายฯ

วิภตฺโตติ ตตฺถ นิพฺพตฺตกสตฺตานํ สาธารณกมฺมุนา วิภตฺโต วิย นิพฺพตฺโตฯ อโยปากาเรน ปริโต อตฺโต คหิโตติ อโยปาการปริยตฺโต ปริกฺขิตฺโตฯ