อเจลกภาโว ขุทฺทกสรีรตา จ ตาทิสสฺส อิริยาปถสฺส อนนุจฺฉวิกาติ กมฺมานุภาวสญฺชนิตปาฏิหาริยวเสน อลงฺการปฏิยตฺโต วิย; โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย จ มหาชนสฺส อุปฏฺฐาสีติ เวทิตพฺพํ; พุทฺธภาวานุจฺฉวิกสฺส โพธิสตฺตานุภาวสฺส ยาถาวโต ปเวทิตตฺตา พุทฺเธน วิย…เป.… อตฺตมนา อโหสิฯ

ปากฏา หุตฺวาติ วิภูตา หุตฺวาฯ พุทฺธานํ เย เย สงฺขาเร ววตฺถเปตุกามา, เต เต อุปฺปาทกฺขเณปิ สพฺพโส สุปฺปฏิวิทิตา สุปากฏา หตฺถตเล อามลกํ วิย สุฏฺฐุ วิภูตา เอว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ อโนกาสคเตติ ปริคฺคหสฺส อโนกาสกาเล ปวตฺเตฯ นิปฺปเทเสติ นิรวเสเสฯ โอกาสปฺปตฺเตติ ฐานคมนาทิกาเล อุปฺปนฺเน, เต หิ สมฺมสนสฺส โยคฺยกาเล อุปฺปตฺติยา โอกาสปฺปตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ สตฺตทิวสพฺภนฺตเรติ อิทํ พุทฺธานํ ปากติกสมฺมสนวเสน วุตฺตํ, อากงฺขนฺตา ปน เต ยทา กทาจิ อุปฺปนฺนสงฺขาเร สมฺมสนฺติเยวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อจฺฉริยพฺภุตสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. พากุลสุตฺตวณฺณนา

[209] ยถา ‘‘ทฺวตฺติํสา’’ติ วตฺตพฺเพ ทฺวิ-สทฺทสฺส พา-อาเทสํ กตฺวา พาตฺติํสาติ วุจฺจติ, เอวํ เอตฺถ พา-การาเทสํ กตฺวา พากุโลติ สมญฺญา อโหสิ, สายํ ตสฺส อนฺวตฺถสญฺญาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สีสํ นฺหาเปตฺวาติ มงฺคลตฺถํ มหาคงฺคาย สีสํ นฺหาเปตฺวาฯ นิมุชฺชนวเสนาติ ชณฺณุปมาเณ อุทเก โถกํเยว นิมุชฺชนวเสนฯ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา มรณภยตชฺชิตาฯ ปหริยมานา มรนฺติ, น ชาเลน พนฺธิตมตฺเตนฯ ทารกสฺส เตเชนาติ ทารกสฺส ปุญฺญเตเชนฯ นีหฏมตฺโตว มโต, ตสฺส มรณตฺถํ อุปกฺกโม น กโต, เยน อุปกฺกเมน ทารกสฺส พาโธ สิยาฯ ตนฺติ มจฺฉํฯ สกลเมวาติ ปริปุณฺณาวยวเมวฯ

น เกลายตีติ น มมายติ กิสฺมิญฺจิ น มญฺญติฯ ทารกสฺส ปุญฺญเตเชน ปิฏฺฐิโต ผาเลนฺตีฯ ทารกํ ลภตีติ อุคฺโฆสนวเสน เภริํ จราเปตฺวาฯ ปวตฺติํ อาจิกฺขิ, อตฺตโน ปุตฺตภาวํ กเถสิฯ กุจฺฉิยา ธาริตตฺตา อมาตา กาตุํ น สกฺกา ชนนีภาวโตฯ มจฺฉํ คณฺหนฺตาปีติ มจฺฉํ กิณิตฺวา คณฺหนฺตาปิฯ

ตถา คณฺหนฺตา จ ตปฺปริยาปนฺนํ สพฺพํ คณฺหาติ นามาติ อาห – ‘‘วกฺกยกนาทีนิ พหิ กตฺวา คณฺหนฺตา นาม นตฺถี’’ติฯ อยมฺปิ อมาตา กาตุํ น สกฺกา สามิกภาวโตฯ ทารโก อุภินฺนมฺปิ กุลานํ ทายาโท โหตุ ทฺวินฺนํ ปุตฺตภาวโตฯ

อสีติเมติ ชาติยา อสีติเม วสฺเสฯ ปพฺพชฺชามตฺเตน กิเลสานํ อสมุจฺฉิชฺชนโต วีติกฺกมิตุํ กามสญฺญา อุปฺปนฺนปุพฺพาติ ปุจฺฉา ปน ปุจฺฉิตพฺพาฯ เตนาห – ‘‘เอวญฺจ โข มํ, อาวุโส กสฺสป, ปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติฯ

[210] นิยเมตฺวาติ ตํ ตํวาเร เสสวาเรน นิยเมตฺวาฯ กมฺมปถเภทโกติ กมฺมปถวิเสสกโรฯ ตตฺถ กามวิตกฺโก ยถา กายวจีทฺวาเรสุ โจปนปฺปตฺโต กมฺมปถปฺปตฺโต นาม โหติ; มโนทฺวาเร ปรภณฺฑสฺส อตฺตโน ปริณามนวเสน ปวตฺตอภิชฺฌาสหคโต; เอวํ กามสญฺญาติ, ตถา พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺกสญฺญาติ เถโร, ‘‘อุภยมฺเปตํ กมฺมปถเภทกเมวา’’ติ อาหฯ กมฺมปถํ อปฺปตฺตํ สญฺญํ สนฺธาย, ‘‘สญฺญา อุปฺปนฺนมตฺตาวา’’ติ วุจฺจมาเน วิตกฺกิตมฺปิ สมานํ กมฺมปถํ อปฺปตฺตเมว, อุภยสฺส ปน วเสน สุตฺตปทํ ปวตฺตนฺติ เถรสฺส อธิปฺปาโยฯ

[211] อายูหนกมฺมนฺติ อตฺตนา อายูหิตพฺพกมฺมํฯ โลมกิลิฏฺฐานีติ กิลิฏฺฐโลมานิ, กิลิฏฺฐํสูนีติ อตฺโถฯ กิเมวํ โภเคสุ ปรนิมฺมิตภเว วสวตฺติเทวานํ วิย สพฺพโส อายูหนกมฺเมน วินา อญฺญสฺสปิ ปพฺพชิตสฺส ปจฺจยลาโภ ทิฏฺฐปุพฺโพ สุตปุพฺโพติ อาห ‘‘อนจฺฉริยญฺเจต’’นฺติฯ กุลูปกเถรานเมตํ กมฺมํ, เถโร ปน กทาจิปิ กุลูปโก นาโหสิฯ

คทฺทุหนมตฺตนฺติ โคทุหนมตฺตกาลํฯ อิธ ปน สกโล โคทุหโน อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘คาวิํ…เป.… กาลมตฺตมฺปี’’ติ อาหฯ นิพนฺธีติ นิพทฺธทาตพฺพํ กตฺวา ฐเปสิฯ

สกิเลสปุคฺคลสฺส อเสริภาวกรเณน รเณน สทิสตาย รโณ, สํกิเลโสฯ อญฺญา อุทปาทีติ ปนาห, ตสฺมา อรหตฺตํ น ปฏิญฺญาตนฺติ ทสฺเสติฯ นนุ ตถา วจนํ ปฏิชานนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ

[212] อวาปุรติ ทฺวารํ เอเตนาติ อวาปุรณํฯ ปฐมสงฺคหโต ปจฺฉา เทสิตตฺตา ทุติยสงฺคเห สงฺคิตํฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

พากุลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

5. ทนฺตภูมิสุตฺตวณฺณนา

[213] ผุเสยฺยาติ ญาณผุสนา นาม อธิปฺเปตา, ตสฺมา ลเภยฺยาติ อธิคจฺเฉยฺยฯ เอวํ ปฏิปนฺโนติ, ‘‘อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต’’ติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิปนฺโนฯ อชานนโกฏฺฐาเสเยวาติ อวธารเณน อตฺตนิ กตํ โทสาโรปนํ นิวตฺเตติฯ

[214] อปฺปนาอุปจารนฺติ อปฺปนญฺเจว อุปจารญฺจ ปาเปตฺวา กเถสีติ อตฺถํ วทนฺติ, อปฺปนาสหิโต ปน อุปจาโร อปฺปนาอุปจาโร, ตํ ปาเปตฺวา กเถสีติ อตฺโถฯ

นิกฺขมตีติ นิกฺขโม, อวคฺคาหกามโต นิกฺขมนํ นิกฺขโม เอว เนกฺขมฺโม, ปฐมชฺฌานาทิฯ สติ กิเลสกาเม อตฺตโน อุปหารํ อุปจาเรตฺวา อสฺสาเทตฺวา ปริภุญฺชติ นามาติ อาห – ‘‘ทุวิเธปิ กาเม ปริภุญฺชมาโน’’ติฯ ทุวิเธปีติ หีนปณีตาทิวเสน ทุวิเธฯ

[215] กูฏาการนฺติ คาฬฺหสาเฐยฺยํ อปฺปติรูเป ฐาเน ขนฺธคตปาตนาทิฯ ทนฺตคมนนฺติ ทนฺเตหิ นิพฺพิเสวเนหิ คนฺธพฺพคติํฯ ปตฺตพฺพํ ภูมินฺติ สมฺมากิริยาย ลทฺธพฺพสมฺปตฺติํฯ

[216] พฺยติหรณวเสน ลงฺฆกํ วิลงฺฆกํ, อญฺญมญฺญหตฺถคฺคหณํฯ เตนาห – ‘‘หตฺเถน หตฺถํ คเหตฺวา’’ติฯ

[217] คเหตุํ สมตฺโถติ คณิการหตฺถินีหิ อุปลาเปตฺวา อรญฺญหตฺถิํ วจนวเสน คเหตุํ สมตฺโถฯ อติปสฺสิตฺวา อติฏฺฐานวเสน ปสฺสิตฺวาฯ เอตฺถเคธาติ เอตสฺมิํ อรญฺเญ นาควเน ปวตฺตเคธาฯ สุขายตีติ สุขํ อยติ ปวตฺเตติ, ‘‘สุขํ หรตี’’ติ วา ปาโฐฯ ฑิณฺฑิโม อานโกฯ นิหิตสพฺพวงฺกโทโสติ อปคตสพฺพสาเฐยฺยโทโสฯ อปนีตกสาโวติ อเปตสารมฺภกสาโวฯ