เมนู

10. สงฺขารุปปตฺติสุตฺตวณฺณนา

[160] สงฺขารุปปตฺตินฺติ วิปากกฺขนฺธสญฺญิตานํ สงฺขารานํ อุปฺปตฺติํ, นิพฺพตฺตินฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา อวธารณํ เอตสฺมิํ ปเท อิจฺฉิตพฺพนฺติ, ‘‘สงฺขารานํเยว อุปปตฺติ’’นฺติ วตฺวา เตน นิวตฺติตํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘น สตฺตสฺสา’’ติ อาหฯ เตน สตฺโต ชีโว อุปฺปชฺชตีติ มิจฺฉาวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ เอวํ อุปฺปชฺชนกธมฺมวเสน อุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปฺปตฺติชนกธมฺมวเสนปิ ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กาเมสุ ปุญฺญาภิสงฺขาเรนปิ อุปปตฺติ โหติ, สา ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต คหิตาติฯ ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วาติ วา-สทฺโท อวุตฺตตฺถาเปกฺขณวิกปฺปตฺโถ, อวุตฺตตฺถาเปกฺขาย ปน น อาคโต ‘‘อาเนญฺชาภิสงฺขาเรนา’’ติฯ อถ วา อุปปตฺติ อาคตา, เอวํ กิจฺจํ อาคตํ, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปเนตฺถ สรูเปน อนาคโตปิ ปุญฺญาภิสงฺขารคฺคหเณเนว คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขาเรนา’’ติ ปฐนฺติฯ ภวูปคกฺขนฺธานนฺติ สุคติภวูปคานํ อุปาทานกฺขนฺธานํฯ

[161] โลกิกา วฏฺฏนฺติ กมฺมวฏฺฏสฺส คหณโตฯ ภวูปปตฺติเหตุภูตา โอกปฺปนียสทฺธา จตุปาริสุทฺธิสีลํ ตาทิสํ พุทฺธวจนพาหุสจฺจํ อามิสปริจฺจาโค กมฺมสฺสกตาญาณํ กมฺมผลทิฏฺฐิ จ อิเม สทฺธาทโย เวทิตพฺพาฯ ฐเปตีติ ปณิทหนวเสน ฐเปติฯ ปณิทหตีติ หิ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ปติฏฺฐาเปตีติ ตตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตํ กตฺวา ฐเปติฯ สหปตฺถนายาติ, ‘‘อโห วตาหํ…เป.… อุปปชฺเชยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺตปตฺถนาย สหฯ สทฺธาทโยวาติ ยถาวุตฺตา สทฺธาทโย เอว ปญฺจ ธมฺมา อุปปตฺติยา สงฺขรณฏฺเฐน สงฺขารา, ตสฺมา เอว อญฺเญหิ วิสิฏฺฐภวูปหรณฏฺเฐน วิหารา นามาติฯ ตสฺมิํ ฐาเนติ ตสฺมิํ อุปปตฺติฏฺฐาเนฯ

ปญฺจธมฺมาว ตํสมงฺคีปุคฺคโล อุปปตฺติํ มคฺคติ คเวสติ เอเตนาติ มคฺโคฯ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทาฯ เจตนา ปเนตฺถ สุทฺธสงฺขารตาย สทฺธาทิคฺคหเณเนว คหิตา, ตสฺมา อวธารณํ กตํฯ อุปปตฺติปกปฺปนวเสเนว ปวตฺติยา ปตฺถนาคหเณเนว ตสฺสา คหณนฺติ เกจิฯ จิตฺตกรยุตฺตคตินิพฺพตฺตนธมฺมวเสน อวธารณสฺส กตตฺตาฯ เจตนา หิ นาม กมฺมํ, ตสฺสา อุปปตฺตินิพฺพตฺตเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตสฺสา ปน กิจฺจกรณา สทฺธาทโย ปตฺถนา จาติ อิเม ธมฺมา สหการิโน ภวูปปตฺติยา นิยามกา โหนฺตีติ ตตฺรูปปตฺติยา ปวตฺตนฺตีติ เตสํ มคฺคาทิภาโว วุตฺโตฯ

เตนาห ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ เตน สทฺธา ปตฺถนา จาติ อุภเย ธมฺมา สหิตา หุตฺวา กมฺมํ วิเสเสนฺตา คติํ นิยเมนฺตีติ ทสฺเสติ, ปฏิสนฺธิคฺคหณํ อนิยตํ เกวลสฺส กมฺมสฺส วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘กมฺมํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ, กมฺมายูหนโต ปน ปเคว ปตฺถนํ ฐเปตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ กมฺมํ กตฺวาติ เจตฺถ ‘‘ตาเปตฺวา ภุญฺชติ, ภุตฺวา สยตี’’ติอาทีสุ วิย น กาลนิยโม, กมฺมํ กตฺวา ยทา กทาจิ ปตฺถนํ กาตุํ วฏฺฏตีติ จ อิทํ จาริตฺตทสฺสนํ วิย วุตฺตํฯ ยถา หิ ภวปตฺถนา ยาว มคฺเคน น สมุจฺฉิชฺชติ, ตาว อนุปฺปนฺนาภินวกตูปจิตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจโย โหติเยวฯ ปุน ตถา วิเสสปจฺจโย, ยถา นิยเมตฺวา อุปฺปาทิตาฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ยสฺส ปญฺจ ธมฺมา อตฺถิ, น ปตฺถนา ตสฺส คติ อนิพทฺธา’’ติฯ

[165] สพฺพโสวาติ ‘‘อิทํ กาฬกํ สามํ เสตํ หริตํ มณฺฑลํ อปริมณฺฑลํ จตุรํสํ ปริปุณฺณํ ขุทฺทกํ มหนฺต’’นฺติอาทินา สพฺพโสว ปากฏํ โหติ

[167] สุนฺทโรติ กาฬกาทิโทสรหิตตาย โสภโนฯ อากรสมฺปนฺโน สมฺปนฺนอากรุปฺปตฺติยาฯ โธวนาทีหีติ โธวนตาปนมชฺชนาทีหิฯ

[168] โลกธาตูนํ สตสหสฺสํ อตฺตโน วเส วตฺตนโต สตสหสฺโสฯ ตสฺส ปน ตตฺถ โอภาสกรณํ ปากฏนฺติ อาห ‘‘อาโลกผรณพฺรหฺมา’’ติฯ อยเมว นโย เหฏฺฐา ‘‘สหสฺโส พฺรหฺมา’’ติอาทีสุปิฯ นิกฺเขน กตนฺติ นิกฺขปริมาเณน ชมฺโพนเทน กตํฯ นิกฺขํ ปน วีสติสุวณฺณนฺติ เกจิฯ ปญฺจวีสติสุวณฺณนฺติ อปเรฯ สุวณฺณํ นาม จตุธรณนฺติ วทนฺติฯ ฆฏฺฏนมชฺชนกฺขมํ น โหติ ปริตฺตภาวโตฯ อติเรเกนาติ ปญฺจสุวณฺณอติเรเกน นิกฺขปฺปมาณํ อสมฺปตฺเตนฯ วณฺณวนฺตํ ปน น โหติ อวิปุลตาย อุฬารํ หุตฺวา อนุปฏฺฐานโตฯ อวณฺณวนฺตตาย เอว ผรุสธาตุกํ ขายติฯ ตาสูติ ตาสุ ภูมีสุ, ยตฺถ สาขา วฑฺฒิตฺวา ฐิตาฯ เตติ สุวณฺณงฺกุราฯ ปจิตฺวาติ ตาเปตฺวาฯ สมฺปหฏฺฐนฺติ สมุชฺชลีกตนฺติ อาห – ‘‘โธตฆฏฺฏิตปมชฺชิต’’นฺติ, ตมฺพมตฺติกเลปํ กตฺวา โธตญฺเจว ปาสาณาทินา ฆฏฺฏิตญฺจ เอฬกโลมาทินา ปมชฺชิตญฺจาติ อตฺโถฯ

เอตเทวาติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เอตฺถ อาโลกผรณเมวฯ อถ วา ยํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ, อาโลกผรณมฺปิ เอตเทวฯ ยตฺตกญฺหิ ฐานํ โยคี กสิณาโลเกน ผรติ; ตตฺตกํ ฐานํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ ผุสตีติ ทิพฺพจกฺขุผรเณ ทสฺสิเต อาโลกผรณํ ทสฺสิตเมวาติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ‘‘ผริตฺวา’’ติ อาคตฏฺฐาเนฯ อวินาเสนฺเตนาติ อสมฺภินฺเนนฯ

กสิณผรณํ วิยาติ กสิโณภาเสน ผรณํ วิย ทิสฺสติ อุปฏฺฐาติ, มณิปภาผรณสฺส วิย พฺรหฺมโลเก ธาตุผรณสฺส ทสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ สรีรปภา ปน นิกฺขปภาสทิสาติ, ‘‘นิกฺโขปมฺเม สรีรผรณํ วิย ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถา นาม นตฺถีติ ปาฬิปทสฺส อตฺถวณฺณนาย นาม นิจฺฉิตาย ภวิตพฺพํ, อวินิจฺฉิตาย ปน นตฺถิ วิยาติ อกถนํ นาม อฏฺฐกถาย อนาจิณฺณนฺติ ตสฺส วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ ยถา หิ วตฺตพฺพํ, ตถา อวตฺวา ‘‘วิยา’’ติ วจนํ กิมตฺถิยนฺติ อธิปฺปาโยฯ พุทฺธานํ พฺยามปฺปภา พฺยามปฺปเทเส สพฺพกาลํ อธิฏฺฐาติ วิย ตสฺส พฺรหฺมุโน สรีรผรณํ สรีราภาย ปตฺถรณํ สพฺพกาลิกํฯ จตฺตาริมานิ อิตรานิ ผรณานิ อวินาเสตฺวา อญฺญมญฺญมภินฺทิตฺวา กเถตพฺพํฯ ผรณปทสฺเสว เววจนํ ‘‘อธิมุจฺจเนเนว ผรณ’’นฺติฯ ปตฺถรตีติ ยถาวุตฺตํ ผรณวเสน ปตฺถรติฯ ชานาตีติ อธิมุจฺจนวเสน ชานาติฯ

[169] อาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สุเภ สงฺคณฺหาติฯ อาภาติ ทุติยชฺฌานภูมิเก เทเว เอกชฺฌํ คเหตฺวา สาธารณโต วุตฺตํฯ ตโต สุภาติ ตติยชฺฌานภูมิเกฯ เตนาห – ‘‘ปาฏิเยกฺกา เทวา นตฺถี’’ติอาทิฯ สาธารณโต กตายปิ ปตฺถนาย ฌานงฺคํ ปริตฺตํ ภาวิตญฺเจ, ปริตฺตาเภสุ อุปปตฺติ โหติ, มชฺฌิมญฺเจ, อปฺปมาณาเภสุ, ปณีตญฺเจ, อาภสฺสเรสุ อุปปตฺติ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สุภาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺโยติ อาห – ‘‘เวหปฺผลาทิวารา ปากฏาเยวา’’ติฯ

กามาวจเรสุ นิพฺพตฺตตูติอาทินา สทฺธาทีนํ อชฺฌานวิปสฺสนานํ กถํ ตทธิฏฺฐานํ โหตีติ อาสงฺกติฯ

อิตโร สทฺธาทีนํ อชฺฌานสภาวตฺเตปิ ฌานวิปสฺสนานํ อธิฏฺฐานํ นิสฺสยปจฺจยาทิวเสน สปฺปจฺจยตฺตา พฺรหฺมโลกูปปตฺติํ นิพฺพานญฺจ อาวหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิเม ปญฺจ ธมฺมา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ สีลนฺติ สมฺภารสีลํฯ อนาคามี สมุจฺฉินฺนโอรมฺภาคิยสํโยชโน สมาโน สเจ สพฺพโส อุปปตฺติโย อติกฺกมิตุํ น สกฺโกติ, อริยภูมีสุ เอว นิพฺพตฺตติ ยถูปจิตฌานกมฺมุนาติ อาห – ‘‘อนาคามิ…เป.… นิพฺพตฺตตี’’ติฯ อุปริมคฺคนฺติ อคฺคมคฺคํ ภาเวตฺวาฯ อาสวกฺขยนฺติ สพฺพโส อาสวานํ ขยํ ปหานํ ปาปุณาติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

สงฺขารุปปตฺติสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

นิฏฺฐิตา จ อนุปทวคฺควณฺณนาฯ

3. สุญฺญตวคฺโค

1. จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา

[176] กาลปริจฺเฉทํ กตฺวาติ สมาปชฺชนฺเตหิ นาม กาลปริจฺเฉโท กาตพฺโพฯ เถโร ปน ภควโต วตฺตกรณตฺถํ กาลปริจฺเฉทํ กโรติ, ‘‘เอตฺตเก กาเล วีติวตฺเต อิทํ นาม ภควโต กาตพฺพ’’นฺติฯ โส ตตฺถกํเยว สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา’’ติฯ สุญฺญตาผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวาติ เอเตน อิตเร, ‘‘น โสตาปนฺนสกทาคามี ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ วาทํ ปฏิเสเธติฯ สุญฺญโตติ อตฺตสุญฺญโต จ นิจฺจสุญฺญโต จ สงฺขารา อุปฏฺฐหิํสุฯ เสกฺขานญฺหิ สุญฺญตาปฏิเวโธ ปาเทสิโก สุภสุขสญฺญานํ อปฺปหีนตฺตา, ตสฺมา โส เถโร สุญฺญตากถํ โสตุกาโม ชาโตฯ ธุเรน ธุรํ ปหรนฺเตน วิยาติ รถธุเรน รถธุรํ ปหรนฺเตน วิย กตฺวา อุชุกเมว สุญฺญตา…เป.… วตฺถุํ น สกฺกาติ โยชนาฯ เอกํ ปทนฺติ เอกํ สุญฺญตาปทํฯ

ปุพฺเพปาหนฺติอาทินา ภควา ปฐมโพธิยมฺปิ อตฺตโน สุญฺญตาวิหารพาหุลฺลํ ปกาเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมโพธิยมฺปี’’ติ อาหฯ เอโกติอาทิ เถรสฺส สุญฺญตากถาย ภาชนภาวทสฺสนตฺถํฯ โสตุนฺติ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา โสตุมฺปิฯ อุคฺคเหตุมฺปิติ ยถาภูตํ ธมฺมํ ธารณปริปุจฺฉาปริจยวเสน หทเยน อุคฺคหิตํ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสา วิย อวินฏฺเฐ กาตุมฺปิฯ กเถตุมฺปีติ วิตฺถาเรน ปเรสํ ทสฺเสตุมฺปิ สกฺกาฯ ตตฺถาติ มิคารมาตุปาสาเทฯ กฏฺฐรูปโปตฺถกรูปจิตฺตรูปวเสน กตาติ ถมฺภาทีสุ อุตฺติริตฺวา กตานํ กฏฺฐรูปานํ, นิยฺยูหาทีสุ ปฏิมาวเสน รจิตานํ โปตฺถกรูปานํ, สิตฺติปสฺเส จิตฺตกมฺมวเสน วิรจิตานํ จิตฺตรูปานญฺจ กตา นิฏฺฐปิตาฯ เวสฺสวณมนฺธาตาทีนนฺติ ปฏิมารูเปน กตานํ เวสฺสวณมนฺธาตุสกฺกาทีนํฯ จิตฺตกมฺมวเสนาติ อารามาทิจิตฺตกมฺมวเสนฯ สณฺฐิตมฺปีติ อวยวภาเวน สณฺฐิตํ หุตฺวา ฐิตมฺปิฯ ชิณฺณปฏิสงฺขรณตฺถนฺติ ชิณฺณานํ นิยฺยูหกูฏาคารปาสาทาวยวานํ อภิสงฺขรณตฺถาย ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน รหสฺสสญฺญาเณน ฐปิตํฯ