เมนู

โลกุตฺตรํ อุปริ อาคตนฺติ วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺตีติ เอวํ โลกุตฺตรํ อุปริ เทสนายํ อาคตํ; ตสฺมา โลกิยา เอว โพชฺฌงฺคา วิชฺชาวิมุตฺติ ปริปูริกา กเถตพฺพา โลกุตฺตรานํ โพชฺฌงฺคานํ วิชฺชาคหเณน คหิตตฺตา, ตสฺมา เถเรน วุตฺโตเยเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. กายคตาสติสุตฺตวณฺณนา

[153-4] ตปฺปฏิสรณานํ กามาวจรสตฺตานํ ปฏิสรณฏฺเฐน เคหา กามคุณา, เคเห สิตา อารพฺภ ปวตฺติยา อลฺลีนาติ เคหสฺสิตาฯ สรนฺตีติ เวคสา ปวตฺตนฺติฯ เวเคน หิ ปวตฺติ ธาวตีติ วุจฺจติฯ สงฺกปฺปาติ เย เกจิ มิจฺฉาสงฺกปฺปา, พฺยาปาทวิหิํสาสงฺกปฺปาทโยปิ กามคุณสิตา เอวาติฯ โคจรชฺฌตฺตสฺมิํเยวาติ ปริคฺคหิเต กมฺมฏฺฐาเน เอว วตฺตนฺติฯ ตญฺหิ ธมฺมวเสน อุปฏฺฐิตาย ภาวนาย โคจรภาวโต ‘‘โคจรชฺฌตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อสฺสาสปสฺสาสกาเย คตา ปวตฺตาติ กายคตา, ตํ กายคตาสติํฯ สติสีเสน ตํสหคเต ภาวนาธมฺเม วทติ อสฺสาสปสฺสาสกายาทิเก ตํตํโกฏฺฐาเส สมถวตฺถุภาเวน ปริคฺคเหตฺวา สติยา ปริคฺคหิตตฺตา; ตถาปริคฺคหิเต วา เต อารพฺภ อนิจฺจาทิมนสิการวเสน ปวตฺตา กายารมฺมณา สตี สติภาเวน วตฺวา เอกชฺฌํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายปริคฺคาหิก’’นฺติอาทิมาหฯ

สติปฏฺฐาเนติ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.378; ม. นิ. 1.111), จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนา กถิตา, จุณฺณกชาตานิ อฏฺฐิกานิ ปริโยสานํ กตฺวา กายานุปสฺสนา นิทฺทิฏฺฐา, อิธ ปน เกสาทีสุ วณฺณกสิณวเสน นิพฺพตฺติตานํ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน อุปริเทสนาย วฑฺฒิตตฺตา อฏฺฐารสวิเธน กายคตาสติภาวนาฯ

[156] ตสฺส ภิกฺขุโนติ โย กายคตาสติภาวนาย วสีภูโต, ตสฺส ภิกฺขุโนฯ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ สหชาต-อญฺญมญฺญ-นิสฺสย-สมฺปยุตฺต-อตฺถิ-อวิคตปจฺจยวเสน วิชฺชํ ภชนฺติ, ตาย สห เอกีภาวมิว คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ

วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติ วิชฺชาสภาคตาย ตเทกเทเส วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺติฯ ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ผสฺสาทโยฯ นนุ เจตฺถ วิชฺชานํ วิชฺชาภาคิยตา น สมฺภวตีติ? โน น สมฺภวติฯ ยาย หิ วิชฺชาย วิชฺชาสมฺปยุตฺตานํ วิชฺชาภาคิยตา, สา ตํนิมิตฺตาย วิชฺชาย อุปจรียตีติฯ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ อฏฺฐสุ วิชฺชาสุ เอกํ ‘‘วิชฺชา’’ติ คเหตฺวา อิตรา ตสฺสา ภาคตาย ‘‘วิชฺชาภาคิยา’’ติ เวทิตพฺพาฯ สทฺธิํ ปวตฺตนสภาวาสุ อยเมว วิชฺชาติ วตฺตพฺพาติ นิยมสฺส อภาวโต วิชฺชาภาโค วิย วิชฺชาภาคิยาปิ ปวตฺตติ เอวาติ วตฺตพฺพํฯ อาโปผรณนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตภูเตน อาโปกสิเณน สพฺพโส มหาสมุทฺทผรณํ อาโปผรณํ นามฯ ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส กิจฺจํ ผรณนฺติ กตฺวา, ทิพฺพจกฺขุอตฺถํ วา อาโลกผรณํ ทิพฺพจกฺขุผรณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุภยสฺมิมฺปิ ปกฺเข สมุทฺทงฺคมานํ กุนฺนทีนํ สมุทฺทนฺโตคธตฺตา เตสํ เจตสา ผุฏตา เวทิตพฺพาฯ กุนฺนทิคฺคหณญฺเจตฺถ กญฺจิเมว กาลํ สนฺทิตฺวา ตาสํ อุทกสฺส สมุทฺทปริยาปนฺนภาวูปคมนตฺตา, น พหิ มหานทิโย วิย ปริตฺตกาลฏฺฐิติกาติฯ

โอตารนฺติ กิเลสุปฺปตฺติยา อวสรํ, ตํ ปน วิวรํ ฉิทฺทนฺติ จ วุตฺตํฯ อารมฺมณนฺติ กิเลสุปฺปตฺติยา โอลมฺพนํฯ ยาว ปริโยสานาติ มตฺติกาปุญฺชสฺส ยาว ปริโยสานาฯ

[158] อภิญฺญายาติ อิทฺธิวิธาทิอภิญฺญายฯ สจฺฉิกาตพฺพสฺสาติ ปจฺจกฺขโต กาตพฺพสฺส อธิฏฺฐานวิกุพฺพนาทิธมฺมสฺสฯ อภิญฺญาว การณนฺติ อาห – ‘‘สจฺฉิกิริยาเปกฺขาย, อภิญฺญาการณสฺส ปน สิทฺธิยา ปากฏา’’ติฯ มริยาทพทฺธาติ อุทกมาติกามุเข กตาฯ

ยุตฺตยานํ วิย กตาย อิจฺฉิติจฺฉิเต กาเล สุเขน ปจฺจเวกฺขิตพฺพตฺตาฯ ปติฏฺฐากตายาติ สมฺปตฺตีนํ ปติฏฺฐาภาวํ ปาปิตายฯ อนุปฺปวตฺติตายาติ ภาวนาพหุลีกาเรหิ อนุปฺปวตฺติตายฯ ปริจยกตายาติ อาเสวนทฬฺหตาย สุจิรํ ปริจยายฯ สุสมฺปคฺคหิตายาติ สพฺพโส อุกฺกํสํ ปาปิตายฯ สุสมารทฺธายาติ อติวิย สมฺมเทว นิพฺพตฺติกตายฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กายคตาสติสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

10. สงฺขารุปปตฺติสุตฺตวณฺณนา

[160] สงฺขารุปปตฺตินฺติ วิปากกฺขนฺธสญฺญิตานํ สงฺขารานํ อุปฺปตฺติํ, นิพฺพตฺตินฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา อวธารณํ เอตสฺมิํ ปเท อิจฺฉิตพฺพนฺติ, ‘‘สงฺขารานํเยว อุปปตฺติ’’นฺติ วตฺวา เตน นิวตฺติตํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘น สตฺตสฺสา’’ติ อาหฯ เตน สตฺโต ชีโว อุปฺปชฺชตีติ มิจฺฉาวาทํ ปฏิกฺขิปติฯ เอวํ อุปฺปชฺชนกธมฺมวเสน อุปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปฺปตฺติชนกธมฺมวเสนปิ ตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กาเมสุ ปุญฺญาภิสงฺขาเรนปิ อุปปตฺติ โหติ, สา ปน อิมสฺมิํ สุตฺเต คหิตาติฯ ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วาติ วา-สทฺโท อวุตฺตตฺถาเปกฺขณวิกปฺปตฺโถ, อวุตฺตตฺถาเปกฺขาย ปน น อาคโต ‘‘อาเนญฺชาภิสงฺขาเรนา’’ติฯ อถ วา อุปปตฺติ อาคตา, เอวํ กิจฺจํ อาคตํ, อาเนญฺชาภิสงฺขาโร ปเนตฺถ สรูเปน อนาคโตปิ ปุญฺญาภิสงฺขารคฺคหเณเนว คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขาเรนา’’ติ ปฐนฺติฯ ภวูปคกฺขนฺธานนฺติ สุคติภวูปคานํ อุปาทานกฺขนฺธานํฯ

[161] โลกิกา วฏฺฏนฺติ กมฺมวฏฺฏสฺส คหณโตฯ ภวูปปตฺติเหตุภูตา โอกปฺปนียสทฺธา จตุปาริสุทฺธิสีลํ ตาทิสํ พุทฺธวจนพาหุสจฺจํ อามิสปริจฺจาโค กมฺมสฺสกตาญาณํ กมฺมผลทิฏฺฐิ จ อิเม สทฺธาทโย เวทิตพฺพาฯ ฐเปตีติ ปณิทหนวเสน ฐเปติฯ ปณิทหตีติ หิ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ปติฏฺฐาเปตีติ ตตฺถ สุปฺปติฏฺฐิตํ กตฺวา ฐเปติฯ สหปตฺถนายาติ, ‘‘อโห วตาหํ…เป.… อุปปชฺเชยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺตปตฺถนาย สหฯ สทฺธาทโยวาติ ยถาวุตฺตา สทฺธาทโย เอว ปญฺจ ธมฺมา อุปปตฺติยา สงฺขรณฏฺเฐน สงฺขารา, ตสฺมา เอว อญฺเญหิ วิสิฏฺฐภวูปหรณฏฺเฐน วิหารา นามาติฯ ตสฺมิํ ฐาเนติ ตสฺมิํ อุปปตฺติฏฺฐาเนฯ

ปญฺจธมฺมาว ตํสมงฺคีปุคฺคโล อุปปตฺติํ มคฺคติ คเวสติ เอเตนาติ มคฺโคฯ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทาฯ เจตนา ปเนตฺถ สุทฺธสงฺขารตาย สทฺธาทิคฺคหเณเนว คหิตา, ตสฺมา อวธารณํ กตํฯ อุปปตฺติปกปฺปนวเสเนว ปวตฺติยา ปตฺถนาคหเณเนว ตสฺสา คหณนฺติ เกจิฯ จิตฺตกรยุตฺตคตินิพฺพตฺตนธมฺมวเสน อวธารณสฺส กตตฺตาฯ เจตนา หิ นาม กมฺมํ, ตสฺสา อุปปตฺตินิพฺพตฺตเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตสฺสา ปน กิจฺจกรณา สทฺธาทโย ปตฺถนา จาติ อิเม ธมฺมา สหการิโน ภวูปปตฺติยา นิยามกา โหนฺตีติ ตตฺรูปปตฺติยา ปวตฺตนฺตีติ เตสํ มคฺคาทิภาโว วุตฺโตฯ