เมนู

8. อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนา

[144] ปุพฺเพนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํฯ ‘‘อปรํ วิเสส’’นฺติ วุตฺตตฺตา วิเสสวิสโย จ ปุพฺพสทฺโทติ อาห – ‘‘สีลปริปูรณาทิโต ปุพฺพวิเสสโต’’ติฯ

[145] อารทฺโธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติยา อาราธิโตฯ ยทตฺถาย สาสเน ปพฺพชฺชา, วิเสสาปตฺติ จ, ตเทเวตฺถ อปฺปตฺตนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ ฌานวิปสฺสนานิมิตฺตนฺติ อาห – ‘‘อปฺปตฺตสฺส อรหตฺตสฺสา’’ติฯ โกมุทีติ กุมุทวตีฯ ตทา กิร กุมุทานิ สุปุปฺผิตานิ โหนฺติฯ เตนาห – ‘‘กุมุทานํ อตฺถิตาย โกมุที’’ติฯ กุมุทานํ สมูโห, กุมุทานิ เอว วา โกมุทา, เต เอตฺถ อตฺถีติ โกมุทีติฯ ปวารณสงฺคหนฺติ มหาปวารณํ อกตฺวา อาคมนียสงฺคหณํฯ

อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ อารภิตวิปสฺสนสฺส, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตฺวา วิปสฺสิสฺสฯ ภิกฺขู อิธ โอสริสฺสนฺติ วุตฺถวสฺสา ปวาริตปวารณา ‘‘ภควนฺตํ วนฺทิสฺสาม, กมฺมฏฺฐานํ โสเธสฺสาม, ยถาลทฺธํ วิเสสญฺจ ปเวทิสฺสามา’’ติ อชฺฌาสเยนฯ อิเม ภิกฺขูติ อิเม ตรุณสมถวิปสฺสนา ภิกฺขูฯ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ เสนาสนสปฺปายาทิอลาเภนฯ อปลิพุทฺธนฺติ อญฺเญหิ อนุปทฺทุตํฯ เสนาสนํ คเหตุํ น ลภนฺติ อนฺโตวสฺสภาวโตฯ เอกสฺส ทินฺโนปิ สพฺเพสํ ทินฺโนเยว โหติ, ตสฺมา สุตสุตฏฺฐาเนเยว เอกมาสํ วสิตฺวา โอสริํสุฯ

[146] อลนฺติ ยุตฺตํ, โอปายิกนฺติ อตฺโถ, ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.272; สํ. นิ. 2.124, 128, 134, 143) วิยฯ ปุฏพทฺธํ ปริหริตฺวา อสิตํ ปุโฏสํ อ-การสฺส โอ-การํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปาเถยฺย’’นฺติฯ

[147] วิปสฺสนา กถิตาติ อนิจฺจสญฺญามุเขเนว วิปสฺสนาภาวนา กถิตาฯ น หิ เกวลาย อนิจฺจานุปสฺสนาย วิปสฺสนากิจฺจํ สมิชฺฌติฯ พหู ภิกฺขู เต จ วิตฺถารรุจิกาติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

[149] สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ ‘‘ตสฺมา ติห, ภิกฺขเว, เวทนานุปสฺสี’’ติอาทีสุปิ ปีติปฏิสํเวทิตาทิวเสเนว เวทนานุปสฺสนาย วุตฺตตฺตา, ‘‘สุขเวทนํ สนฺธาเยตํ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ สติปฏฺฐานภาวนามนสิการตาย วุตฺตํ – ‘‘สาธุกํ มนสิการ’’นฺติฯ สญฺญานาเมน ปญฺญา วุตฺตา เตสํ ปโยคตฺตาฯ มนสิการนาเมน เวทนา วุตฺตา, ภาวนาย ปริจิตตฺตา อารมฺมณสฺส มนสิการนฺติ กตฺวาฯ วิตกฺกวิจาเร ฐเปตฺวาติ วุตฺตํ วจีสงฺขารตฺตา เตสํฯ

เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ มนสิการปริยาปนฺนตาย ‘‘มนสิกาโร’’ติ วุตฺตํ, เอวํ สนฺเต เวทนานุปสฺสนาภาโว น ยุชฺชติ, อสฺสาสปสฺสาสา หิสฺส อารมฺมณํฯ วตฺถุนฺติ สุขาทีนํ เวทนานํ ปวตฺติฏฺฐานภูตํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทิยติ, เวทนาย เอกนฺตภาวทสฺสเนน ตสฺส เวทนานุปสฺสนาภาโว ยุชฺชติ เอวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตสฺส อนุโยคสฺสฯ

ทฺวีหากาเรหีติ เย สนฺธาย วุตฺตํ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จา’’ติ อาหฯ สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเนติ ปีติสหคตานิ ปฐมทุติยชฺฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปชฺชนกฺขเณฯ ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคีภาเวนฯ อารมฺมณโต อารมฺมณมุเขน ตทารมฺมณฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโตว โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา; เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา เอว โหติ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาฯ วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย วิเสสโต ทสฺสนกฺขเณฯ ลกฺขณปฏิเวธาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส สามญฺญลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนนฯ ยญฺหิ ปีติยา วิเสสโต สามญฺญโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ วิทิเต สา ยาถาวโต วิทิตา โหติฯ เตนาห – ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวตุํ, ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสนฯ

จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฏฺฐิเต อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา เอว นาม โหติฯ ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺฐิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน ญาเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ อวเสสปทานิปีติ ‘‘ทีฆํ ปสฺสาสวเสนา’’ติอาทิปทานิปิฯ

เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค วุตฺตมตฺถํ อิมสฺมิํ สุตฺเต โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘อิตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินาปิ โยคินา มนสิกาเรน ปฏิลภิตพฺพโต ปฏิลาโภติ วุตฺตํ – ‘‘ฌานสมฺปยุตฺเต เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภนา’’ติฯ

อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตนฺติ อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย ปฏิลทฺธปฏิภาคนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กิญฺจาปิ กโรติ; สติญฺจ สมฺปชญฺญญฺจ อุปฏฺฐเปตฺวา ปวตฺตนโต อารมฺมณมุเขน ตทารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติฯ เอวํ จิตฺตานุปสฺสนาปิ สติสมฺปชญฺญพเลเนว โหตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ ปชหติ เอเตน, สยํ วา ปชหตีติ ปหานํ, ญาณํฯ โทมนสฺสวเสน พฺยาปาทนีวรณํ ทสฺสิตํ ตเทกฏฺฐภาวโตฯ ตสฺสาติ นีวรณปพฺพสฺสฯ ปหานกรญาณนฺติ ปชหนญาณํฯ วิปสฺสนาปรมฺปรนฺติ ปฏิปาฏิยา วิปสฺสนมาหฯ สมถปฏิปนฺนนฺติ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ ปฏิปนฺนจิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติฯ เอกโต อุปฏฺฐานนฺติ ปฏิปกฺขวิคเมน เอกภาเวน อุปฏฺฐานํฯ สหชาตานํ อชฺฌุเปกฺขนา โหตีติ ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ พฺยาปารสฺส อนาปชฺชิตตฺตา อารมฺมณานํ อชฺฌุเปกฺขนา, ‘‘ยทตฺถิ ยํ ภูตํ ตํ ปชหติ อุเปกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ, เอวํ วุตฺตอชฺฌุเปกฺขนา ปวตฺตาติ ปฏิปนฺนาฯ เกวลํ นีวรณาทิธมฺเมติ นีวรณาทิธมฺเม เอว ปหีเน ทิสฺวา, อถ โข เตสํ ปชหนญาณมฺปิ ยาถาวโต ปญฺญาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ธมฺมาปิ โข, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพา, ปเคว อธมฺมา’’ติ (ม. นิ. 1.240)ฯ

[150] อนิจฺจาทิวเสน ปวิจินตีติ อนิจฺจาทิปฺปกาเรหิ วิจินติ ปสฺสติฯ นิรามิสาติ กิเลสามิสรหิตาฯ กายิกเจตสิกทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กายจิตฺตานํ สาธุภาวูปคมเนน วิกฺขมฺภิตตฺตาฯ สหชาตธมฺมานํ เอกสภาเวน ปวตฺติยา สหชาตอชฺฌุเปกฺขนาย อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ

ตสฺมิํ กาเย ปวตฺตา กายารมฺมณา สติ, ปุพฺพภาคิโย สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ โสมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทวเสน เจตํ โอกฺกมนํ โอลิยนํ โกสชฺชํ, ตโต อติวตฺตนํ อติธาวนํ อุทฺธจฺจํ, ตทุภยวิธุรา โพชฺฌงฺคุเปกฺขาภูตา อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาตา มชฺฌตฺตาการตาฯ อิทานิ ยเถว หีติอาทินา ตเมว มชฺฌตฺตาการํ อุปมาย วิภาเวติฯ ตุทนํ วา ปโตเทนฯ อากฑฺฒนํ วา รสฺมินาฯ นตฺถิ น กาตพฺพํ อตฺถิฯ เอกจิตฺตกฺขณิกาติ เอเกกสฺมิํ จิตฺเต วิปสฺสนาวเสน สห อุปฺปชฺชนกาฯ นานารสลกฺขณาติ นานากิจฺจา เจว นานาสภาวา จฯ

[152] วุตฺตตฺถาเนว สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 27) อานาปานารมฺมณา อปราปรํ ปวตฺตสติโย อารมฺมณสีเสน ตทารมฺมณา ธมฺมา คหิตา, ตา ปเนกสนฺตาเน โลกิยจิตฺตสมฺปยุตฺตาติ โลกิยา, ตา วฑฺฒมานา โลกิยํ จตุพฺพิธมฺปิ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรนฺติฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลนิพฺพานนฺติ วิมุตฺตีนํ ผลภูตํ เตหิเยว เวทิตพฺพํ กิเลสนิพฺพานํ, อมตมหานิพฺพานเมว วิชฺชาวิมุตฺตีนํ อธิคเมน อธิคนฺตพฺพตาย ตถา วุตฺตํฯ ปริปูรณญฺจสฺส อารมฺมณํ กตฺวา อมตสฺสานุภวนเมวฯ อิธ สุตฺเต โลกิยาปิ โพชฺฌงฺคา กถิตา โลกุตฺตราปีติ เอตฺตกํ คเหตฺวา, ‘‘อิติ โลกิยสฺส อาคตฏฺฐาเน โลกิยํ กถิต’’นฺติ จ อตฺถวณฺณนาวเสน อฏฺฐกถายํ กถิตํฯ เถโรติ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโรฯ อญฺญตฺถ เอวํ โหตีติ อญฺญสฺมิํ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมานํ ตตฺถ ตตฺถ โวมิสฺสกนเยน อาคตสุตฺเต เอวํ โลกิยํ อาคตํ, อิธ โลกุตฺตรํ อาคตนฺติ กเถตพฺพํ โหติฯ

โลกุตฺตรํ อุปริ อาคตนฺติ วิชฺชาวิมุตฺติํ ปริปูเรนฺตีติ เอวํ โลกุตฺตรํ อุปริ เทสนายํ อาคตํ; ตสฺมา โลกิยา เอว โพชฺฌงฺคา วิชฺชาวิมุตฺติ ปริปูริกา กเถตพฺพา โลกุตฺตรานํ โพชฺฌงฺคานํ วิชฺชาคหเณน คหิตตฺตา, ตสฺมา เถเรน วุตฺโตเยเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อานาปานสฺสติสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

9. กายคตาสติสุตฺตวณฺณนา

[153-4] ตปฺปฏิสรณานํ กามาวจรสตฺตานํ ปฏิสรณฏฺเฐน เคหา กามคุณา, เคเห สิตา อารพฺภ ปวตฺติยา อลฺลีนาติ เคหสฺสิตาฯ สรนฺตีติ เวคสา ปวตฺตนฺติฯ เวเคน หิ ปวตฺติ ธาวตีติ วุจฺจติฯ สงฺกปฺปาติ เย เกจิ มิจฺฉาสงฺกปฺปา, พฺยาปาทวิหิํสาสงฺกปฺปาทโยปิ กามคุณสิตา เอวาติฯ โคจรชฺฌตฺตสฺมิํเยวาติ ปริคฺคหิเต กมฺมฏฺฐาเน เอว วตฺตนฺติฯ ตญฺหิ ธมฺมวเสน อุปฏฺฐิตาย ภาวนาย โคจรภาวโต ‘‘โคจรชฺฌตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อสฺสาสปสฺสาสกาเย คตา ปวตฺตาติ กายคตา, ตํ กายคตาสติํฯ สติสีเสน ตํสหคเต ภาวนาธมฺเม วทติ อสฺสาสปสฺสาสกายาทิเก ตํตํโกฏฺฐาเส สมถวตฺถุภาเวน ปริคฺคเหตฺวา สติยา ปริคฺคหิตตฺตา; ตถาปริคฺคหิเต วา เต อารพฺภ อนิจฺจาทิมนสิการวเสน ปวตฺตา กายารมฺมณา สตี สติภาเวน วตฺวา เอกชฺฌํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กายปริคฺคาหิก’’นฺติอาทิมาหฯ

สติปฏฺฐาเนติ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.378; ม. นิ. 1.111), จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนา กถิตา, จุณฺณกชาตานิ อฏฺฐิกานิ ปริโยสานํ กตฺวา กายานุปสฺสนา นิทฺทิฏฺฐา, อิธ ปน เกสาทีสุ วณฺณกสิณวเสน นิพฺพตฺติตานํ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน อุปริเทสนาย วฑฺฒิตตฺตา อฏฺฐารสวิเธน กายคตาสติภาวนาฯ

[156] ตสฺส ภิกฺขุโนติ โย กายคตาสติภาวนาย วสีภูโต, ตสฺส ภิกฺขุโนฯ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ สหชาต-อญฺญมญฺญ-นิสฺสย-สมฺปยุตฺต-อตฺถิ-อวิคตปจฺจยวเสน วิชฺชํ ภชนฺติ, ตาย สห เอกีภาวมิว คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ