เมนู

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

มชฺฌิมนิกาเย

อุปริปณฺณาส-ฏีกา

1. เทวทหวคฺโค

1. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[1] ทิพฺพนฺติ กามคุเณหิ กีฬนฺติ, ลฬนฺติ, เตสุ วา วิหรนฺติ, วิชยสมตฺถตาโยเคน ปจฺจตฺถิเก วิเชตุํ อิจฺฉนฺติ; อิสฺสริยฏฺฐานาทิสกฺการทานคฺคหณํ ตํตํอตฺถานุสาสนญฺจ กโรนฺตา โวหรนฺติ, ปุญฺญานุภาวปฺปตฺตาย ชุติยา โชเตนฺติ วาติ เทวา วุจฺจนฺติ ราชาโนฯ ตถา หิ เต จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รญฺชยนฺตา สยํ ยถาวุตฺเตหิ วิเสเสหิ ราชนฺติ ทิพฺพนฺติ โสภนฺตีติ จ, ‘‘ราชาโน’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ นิคมเทเสฯ สาติ โปกฺขรณีฯ นฺติ ตํ, ‘‘เทวทห’’นฺติ ลทฺธนามํ โปกฺขรณิํ อุปาทาย, ตสฺส อทูรภวตฺตาติ เกจิฯ สพฺพํ สุขาทิเภทํ เวทยิตํฯ ปุพฺเพติ ปุริมชาติยํฯ กตกมฺมปจฺจยาติ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยภาวโต ชาตํ กมฺมํ ปฏิจฺจฯ เตน สพฺพาปิ เวทนา กมฺมผลภูตา เอว อนุภวิตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิฯ อนิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ, ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, เอเก สมณพฺราหฺมณา เอวํวาทิโน’’ติ เอวํ อิเม นามาติ อวิเสเสตฺวา วุตฺตมตฺถํฯ นิยเมตฺวาติ, ‘‘เอวํวาทิโน, ภิกฺขเว, นิคณฺฐา’’ติ เอวํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติฯ

กลิสาสนนฺติ ปราชยํฯ กลีติ หิ อนตฺโถ วุจฺจติ, กลีติ สสติ วิปฺผรตีติ กลิสาสนํ, ปราชโยฯ กลีติ วา โกธมานาทิกิเลสชาติ, ตาย ปน อยุตฺตวาทิตา กลิสาสนํ

ตํ อาโรเปตุกาโม วิภาเวตุกาโม เย กมฺมํ กตํ อกตํ วาติ น ชานนฺติ, เต กถํ ตํ เอทิสนฺติ ชานิสฺสนฺติฯ เย จ กมฺมํ ปเภทโต น ชานนฺติ, เต กถํ ตสฺส วิปากํ ชานิสฺสนฺติ; วิปากปริโยสิตภาวํ ชานิสฺสนฺติ, เย จ ปาปสฺส กมฺมสฺส ปฏิปกฺขเมว น ชานนฺติ; เต กถํ ตสฺส ปหานํ กุสลกมฺมสฺส จ สมฺปาทนวิธิํ ชานิสฺสนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อุตฺตริ ปุจฺฉายปิ เอเสว นโย’’ติ อาหฯ

[2] กิญฺจาปิ จูฬทุกฺขกฺขนฺเธปิ, (ม. นิ. 1.180) ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติ อิมินา เตสํ นิคณฺฐานํ อชานนภาโว เอว อุชุกํ ปกาสิโต เหฏฺฐา เทสนาย ตถา ปวตฺตตฺตาฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.180) วุตฺตํ – ‘‘เอวํ สนฺเตติ ตุมฺหากํ เอวํ อชานนภาเว สตี’’ติ, ตถาปิ ตตฺถ อุปริเทสนาย สมฺพทฺโธ เอวมตฺโถ วุจฺจมาโน ยุชฺชติ, น อญฺญถาติ ทสฺเสตุํ อิธ, ‘‘มหานิคณฺฐสฺส วจเน สจฺเจ สนฺเตติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺตกสฺส ฐานสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส ปญฺจปริมาณสฺส การณสฺสฯ

[3] อเนกวารํ วิสรญฺชนํ อิธ คาฬฺหาปเลปนํ, น สาฏกสฺส วิย ลิตฺตตาติ อาห – ‘‘พหลูป…เป.… ลิตฺเตน วิยา’’ติฯ วุตฺตเมว, น ปุน วตฺตพฺพํ, ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อิเมสํ นิคณฺฐานํ ตาทิสสฺส เตสํ อภาวโต, ‘‘ชานนกาโล สิยา’’ติ ปริกปฺปวเสน วทติฯ เตน เอวํ ชานิตุํ เตหิ สกฺกา สิยา, เตสญฺจ ทสฺสนํ สจฺจํ สิยาฯ ยสฺมา เตสํ ทสฺสนํ อสจฺจํ, ตสฺมา เต น ชานิํสูติ ทสฺเสติฯ จตูสุ กาเลสูติ วณมุขสฺส ปริกนฺตนกาโล, สลฺลสฺส เอสนกาโล, อพฺพุหนกาโล, วณมุเข อคทงฺคารโอทหนกาโลติ อิเมสุ จตูสุ กาเลสุฯ สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺฐาเส, ทุกฺขสฺส อนวเสสโต นิชฺชีรณฏฺเฐน นิทฺทุกฺขภาเวติ อตฺโถฯ เอกาย อุปมายาติ, ‘‘สลฺเลน วิทฺธสฺส หิ วิทฺธกาเล เวทนาย ปากฏกาโล วิยา’’ติ อิมาย เอกาย อุปมายฯ ตโย อตฺถาติ ปุพฺเพ อหุวมฺหา วา โน วา, ปาปกมฺมํ อกริมฺหา วา โน วา, เอวรูปํ วา ปาปกมฺมํ อกริมฺหาติ อิเม ตโย อตฺถาฯ จตูหิ อุปมาหีติ วณมุขปริกนฺตนาทีหิ จตูหิ อุปมาหิฯ