1. กนฺทรกสุตฺตวณฺณนา

[1] อารามโปกฺขรณีอาทีสูติ อารามโปกฺขรณีอุยฺยานเจติยฏฺฐานาทีสุฯ อุสฺสนฺนาติ พหุลาฯ อโสกกณิการโกวิฬารกุมฺภีราชรุกฺเขหิ สมฺมิสฺสตาย ตํ จมฺปกวนํ นีลาทิปญฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, น จมฺปกรุกฺขานํเยว นีลาทิปญฺจวณฺณกุสุมตายาติ วทนฺติฯ ภควา กุสุมคนฺธสุคนฺเธ จมฺปกวเน วิหรตีติ อิมินา น มาปนกาเล เอว ตสฺมิํ นคเร จมฺปกรุกฺขา อุสฺสนฺนา, อถ โข อปรภาเคปีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปญฺจสตมตฺเตหิ อฑฺฒเตฬเสหี’’ติ เอวํ อทสฺสิตปริจฺเฉเทนฯ หตฺถิโน จาเรติ สิกฺขาเปตีติ หตฺถาจริโย หตฺถีนํ สิกฺขาปโก, ตสฺส ปุตฺโตติ อาห ‘‘หตฺถาจริยสฺส ปุตฺโต’’ติฯ ตทา ภควา เตสํ ปสาทชนนตฺถํ อตฺตโน พุทฺธานุภาวํ อนิคุหิตฺวาว นิสินฺโนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉพฺพณฺณานํ ฆนพุทฺธรสฺมีน’’นฺติอาทิมาหฯ ภควโต เจว คารเวนาติ ภควโต ครุภาเวน, ภควติ คารเวนาติ วา ปาโฐฯ

นิจฺจํ น โหตีติ อภิณฺหํ น โหติ, กทาจิเทว โหตีติ อตฺโถฯ อภิณฺหนิจฺจตา หิ อิธ อธิปฺเปตา, น กูฏฏฺฐนิจฺจตาฯ

โลเก กิญฺจิ วิมฺหยาวหํ ทิสฺวา หตฺถวิการมฺปิ กโรนฺติ, องฺคุลิํ วา โผฏยนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺต’’นฺติฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อยํ นิรุตฺตินโย เยภุยฺเยน อุปาทาย รุฬฺหีวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘เยปิ เต, โภ โคตม, อเหสุํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, กิญฺจิ อกตฺตพฺพมฺปิ กริยมานํ ทุกฺกรภาเวน วิมฺหยาวหํ โหติ, ตถา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ, ปุริมํ ครหจฺฉริยํ, ปจฺฉิมํ ปสํสจฺฉริยํ, ตทุภยํ สุตฺตปทโส ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สมฺมา ปฏิปาทิโตติ สมฺมาปฏิปทายํ ฐปิโตฯ เอสา ปฏิปทา ปรมาติ เอตปรมํ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํ ยถา ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.70)ฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ ปฏิปทาย ตุมฺเหหิ ปฏิปาทิโต, อตีเตปิ กาเล พุทฺธา เอตปรมํเยว ภิกฺขุสงฺฆํ สมฺมา ปฏิปาเทสุํ, อนาคเตปิ กาเล เอตปรมํเยว ภิกฺขุสงฺฆํ สมฺมา ปฏิปาเทสฺสนฺตีติ ปริพฺพาชโก นยคฺคาเหน ทิฏฺเฐน อทิฏฺฐํ อนุมินนฺโต สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติํ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย สมสมํ กตฺวา ทสฺเสติ, เอวํ ทสฺเสนฺโต จ เตสํ สุธมฺมตญฺจ ตถา ทสฺเสติ เอวาติ เวทิตพฺโพ, พุทฺธสุพุทฺธตา ปน เนสํ สรูเปเนว ทสฺสิตาติฯ น อิโต ภิยฺโยติ อิมินา ปาฬิยํ เอตปรมํเยวาติ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสติ สีลปทฏฺฐานตฺตา สมาธิสฺส, สมาธิปทฏฺฐานตฺตา จ ปญฺญาย สีเลปิ จ อภิสมาจาริกปุพฺพกตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยกสฺส วุตฺตํ ‘‘อาภิสมาจาริกวตฺตํ อาทิํ กตฺวา’’ติฯ

[2] ปุจฺฉานุสนฺธิอาทีสุ อนนฺโตคธตฺตา ‘‘ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ภควา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปสนฺตการณนฺติ อุปสนฺตภาวการณํฯ ตญฺหิ อริยานํเยว วิสโย, ตตฺถาปิ จ พุทฺธานํ เอว อนวเสสโต วิสโยติ อิมมตฺถํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ ทสฺเสตุํ น หิ ตฺวนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาตตฺถจริยา กากชาตกาทิวเสน เวทิตพฺพา, โลกตฺถจริยา ตํตํปารมิปูรณวเสน, พุทฺธตฺถจริยา มหาโพธิชาตกาทิวเสนฯ อจฺฉริยํ โภ โคตมาติอาทินา กนฺทรเกน กตํ ปสาทปเวทนํ ทสฺเสติฯ

เยปิ เตติอาทินา เตน วุตฺตมตฺถํ ปจฺจนุภาสนฺเตน ภควตา สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ จริตตฺตา อาห – ‘‘สนฺติ หิ กนฺทรกาติ อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธี’’ติ ฯ โย หิ กนฺทรเกน ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปสนฺตภาโว กิตฺติโต, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโตปิ เตน อปุจฺฉิโตเยว อตฺตโน อชฺฌาสเยน ภควา ‘‘สนฺติ หี’’ติอาทินา เทสนํ อารภิฯ เตนาห ‘‘ภควโต กิร เอตทโหสี’’ ติอาทิฯ กปฺเปตฺวาติ อญฺญถา สนฺตเมว อตฺตานํ อญฺญถา วิธายฯ ปกปฺเปตฺวาติ สนิทสฺสนวเสน คเหตฺวาฯ เตนาห ‘‘กุหกภาเวนา’’ติอาทิฯ ปฏิปทํ ปูรยมานาติ กามํ อวิเสเสน เสกฺขา วุจฺจนฺติ, เต ปน อธิคตมคฺควเสน ‘‘ปูรยมานา’’ติ น วตฺตพฺพา กิจฺจสฺส นิฏฺฐิตตฺตาฯ มคฺโค หิ เอกจิตฺตกฺขณิโกติ อาห ‘‘อุปริมคฺคสฺส วิปสฺสนาย อุปสนฺตา’’ติฯ อิโต มุตฺตาติ มคฺเคนาคตูปสมโต มุตฺตาฯ กลฺยาณปุถุชฺชเน สนฺธาย วทติฯ เตนาห ‘‘จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ อุปสนฺตา’’ติฯ

สตตสีลาติ อวิจฺฉินฺนสีลาฯ สาติสโย หิ เอเตสํ สีลสฺส อขณฺฑาทิภาโวฯ สุปริสุทฺธสีลตาวเสน สนฺตตา วุตฺติ เอเตสนฺติ สนฺตตวุตฺติโนติ อาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ เอวํ สีลวุตฺติวเสน ‘‘สนฺตตวุตฺติโน’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ชีวิตวุตฺติวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สนฺตตชีวิกาวาติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ สาสนสฺส ชีวิตวุตฺติ สีลสนฺนิสฺสิตา เอวาติ อาห ‘‘ตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ

นิปยติ วิโสเสติ ราคาทิสํกิเลสํ, ตโต วา อตฺตานํ นิปาตีติ นิปโก, ปญฺญวาฯ เตนาห ‘‘ปญฺญวนฺโต’’ติฯ ปญฺญาย ฐตฺวา ชีวิกากปฺปนํ นาม พุทฺธปฏิกุฏฺฐมิจฺฉาชีวํ ปหาย สมฺมาชีเวน ชีวนนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา เอกจฺโจ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.14) ตํสํวณฺณนายญฺจ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.14) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ รถวินีตปฏิปทาทโย เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ อิโต อญฺญตฺถ มหาโคปาลกสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 1.346 อาทโย) โลกุตฺตรสติปฏฺฐานา กถิตาติ อาห – ‘‘อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สติปฏฺฐานา กถิตา’’ติ, สติปฏฺฐานสุตฺเตปิ (ที. นิ. 2.373-374; ม. นิ. 1.106 อาทโย) โวมิสฺสกาว กถิตาติฯ เอตฺตเกนาติ เอตฺตกาย เทสนายฯ

[3] การกภาวนฺติ ปฏิปตฺติยํ ปฏิปชฺชนกภาวํฯ มยมฺปิ นาม คิหี พหุกิจฺจา สมานา กาเลน กาลํ สติปฏฺฐาเนสุ สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺตา วิหราม, กิมงฺคํ ปน วิเวกวาสิโนติ อตฺตโน การกภาวํ ปเวเทนฺโต เอวํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อุกฺขิปติฯ เตนาห ‘‘อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย’’ติอาทิฯ นานารมฺมเณสุ อปราปรํ อุปฺปชฺชมานานํ ราคาทิกิเลสานํ ฆนชฏิตสงฺขาตากาเรน ปวตฺติ กิเลสคหเนน คหนตา, เตนาห ‘‘อนฺโต ชฏา พหิ ชฏา, ชฏาย ชฏิตา ปชา’’ติ (สํ. นิ. 1.23, 192)ฯ มนุสฺสานํ อชฺฌาสยคหเณน สาเฐยฺยมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กสฏสาเฐยฺเยสุปิ เอเสว นโย’’ติฯ ยถา สปฺปิมธุผาณิตาทีสุ กจวรภาโว, โส กสโฏติ วุจฺจติ, เอวํ สนฺตาเน อปริสุทฺโธ สํกิเลสภาโว กสฏนฺติ อาห ‘‘อปริสุทฺธฏฺเฐน กสฏตา’’ติฯ อตฺตนิ อสนฺตคุณสมฺภาวนํ เกราฏิยฏฺโฐฯ ชานาตีติ ‘‘อิทํ อหิตํ น เสวิตพฺพํ, อิทํ หิตํ เสวิตพฺพ’’นฺติ วิจาเรติ เทเสติฯ วิจารณตฺโถปิ หิ โหติ ชานาติ-สทฺโท ยถา ‘‘อายสฺมา ชานาตี’’ติฯ สพฺพาปิ…เป.… อธิปฺเปตา ‘‘ปสุปาลกา’’ติอาทีสุ วิยฯ อิธ อนฺตร-สทฺโท ‘‘วิชฺชนฺตริกายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.149) วิย ขณตฺโถติ อาห ‘‘ยตฺตเกน ขเณนา’’ติฯ เตนาติ หตฺถินาฯ ตานีติ สาเฐยฺยาทีนิฯ

อตฺถโต กายจิตฺตุชุกตาปฏิปกฺขภูตาว โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติอาการวิเสสาติ ตานิ ปวตฺติอากาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยสฺสาติ ปาณภูตสฺส อสฺสสฺส วา หตฺถิโน วาฯ ฐสฺสามีติ ตตฺเถว สปฺปฏิภเย ฐาเน คนฺตฺวา ฐสฺสามีติ น โหติฯ อิมสฺส สาเฐยฺยตาย ปากฏกรณํ วญฺจนาธิปฺปายภาวโตฯ ตถา หิ จตูสุ ฐาเนสุ ‘‘วญฺเจตฺวา’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, นิคุหนฺโต ปน ตตฺเถว คนฺตฺวา ติฏฺเฐยฺยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปฏิมคฺคํ อาโรหิตุกามสฺสาติ อาคตมคฺคเมว นิวตฺติตฺวา คนฺตุกามสฺสฯ เลณฺฑวิสฺสชฺชนาทีสุ กาลนฺตราเปกฺขาภาวํ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อุปสํหรติฯ

อนฺโตชาตกาติ อตฺตโน ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาตาฯ ธนกฺกีตาติ ธนํ ทตฺวา ทาสภาเวน คหิตาฯ กรมรานีตาติ ทาสภาเวน กรมรคฺคาหคหิตาฯ ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํฯ เปสฺสาติ อทาสา เอว หุตฺวา เวยฺยาวจฺจกราฯ อิมํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ อิมํ อตฺตโน หตฺถคตํ วิสฺสชฺเชตฺวาฯ

อิมํ คณฺหนฺตาติ อิมํ ตสฺส หตฺถคตํ คณฺหนฺตาฯ สมฺมุขโต อญฺญถา ปรมฺมุขกาเล กายวาจาสมุทาจารทสฺสเนเนว จิตฺตสฺส เนสํ อญฺญถา ฐิตภาโว นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ

[4] อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ เอตฺถาปิ อนนฺตเร วุตฺตนเยเนว อนุสนฺธิโยชนา เวทิตพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิฯ จตุตฺโถ หิตปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ โยชนาฯ ปุคฺคลสีเสน ปุคฺคลปฏิปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุคฺคเล ปหายา’’ติ อาหฯ ปฏิปตฺติ หิ อิธ ปหาตพฺพา, น ปุคฺคลาฯ ยถา อสฺสทฺธาทิปุคฺคลปริวชฺชเนน สทฺธินฺทฺริยาทิภาวนา อิชฺฌนฺติ, เอวํ มิจฺฉาปฏิปนฺนปุคฺคลปริวชฺชเนน มิจฺฉาปฏิปทา วชฺชิตพฺพาติ อาห – ‘‘ปุริเม ตโย ปุคฺคเล ปหายา’’ติฯ จตุตฺถปุคฺคลสฺสาติ อิมสฺมิํ จตุกฺเก วุตฺตจตุตฺถปุคฺคลสฺส หิตปฏิปตฺติยํเยว ปฏิปาเทมิ ปวตฺเตมีติ ทสฺเสนฺโตฯ สนฺตาติ สมํ วินาสํ นิโรธํ ปตฺตาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘นิรุทฺธา สนฺตาติ วุตฺตา’’ติฯ ปุน สนฺตาติ ภาวนาวเสน กิเลสปริฬาหวิคมโต สนฺตาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘นิพฺพุตา’’ติฯ สนฺตาติ อาเนตฺวา โยชนาฯ สนฺโต หเวติ เอตฺถ สมภาวกเรน สาธุภาวสฺส วิเสสปจฺจยภูเตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา อริยา ‘‘สนฺโต’’ติ วุตฺตาติ อาห – ‘‘สนฺโต หเว…เป.… ปณฺฑิตา’’ติฯ

อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา (อ. นิ. ฏี. 2.4.198) อตฺตภาโว, อิธ ปน โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, ตํ อตฺตานํฯ ปรนฺติ อตฺตโต อญฺญํฯ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา ชิฆจฺฉาเหตุตายฯ อนฺโต ตาปนกิเลสานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน อตฺตปริฬาหชนนสนฺตปฺปนกิเลสานํฯ จิตฺตํ อาราเธตีติ จิตฺตํ ปสาเทติ, สมฺปหํเสตีติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ตถาภูโต จิตฺตํ สมฺปาเทนฺโต อชฺฌาสยํ คณฺหนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตํ สมฺปาเทตี’’ติอาทิฯ

[5] ทุกฺขํ ปฏิกฺกูลํ เชคุจฺฉํ เอตสฺสาติ ทุกฺขปฏิกฺกูโล ตํ ทุกฺขปฏิกฺกูลํฯ วิเสสนวิเสสิตพฺพตา หิ กามจาราฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทุกฺขสฺส วิเสสิตพฺพตํ สนฺธาย พาหิรตฺถสมาสํ อนาทิยิตฺวา ‘‘ทุกฺขสฺส ปฏิกฺกูล’’นฺติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เยน หิ ภาเคน ปุริสสฺส ทุกฺขํ ปฏิกฺกูลํ, เตน ทุกฺขสฺส ปุริโสปีติฯ เตนาห – ‘‘ปจฺจนีกสณฺฐิต’’นฺติฯ

[6] จตูหิ การเณหีติ ธาตุกุสลตาทีหิ จตูหิ การเณหิฯ กมฺมํ กโรตีติ โยคกมฺมํ กโรติฯ ยสฺมา สมฺพุทฺธา ปเรสํ มคฺคผลาธิคมาย อุสฺสาหชาตา, ตตฺถ นิรนฺตรํ ยุตฺตปฺปยุตฺตา เอว โหนฺติ, เต ปฏิจฺจ เตสํ อนฺตราโย น โหติเยวาติ อาห ‘‘น ปน พุทฺเธ ปฏิจฺจา’’ติฯ กิริยปริหานิยา เทสกสฺส ตสฺเสว วา ปุคฺคลสฺส ตชฺชปโยคาภาวโตฯ ‘‘เทสกสฺส วา’’ติ อิทํ สาวกานํ วเสน ทฏฺฐพฺพํฯ มหตา อตฺเถนาติ เอตฺถ อตฺถ-สทฺโท อานิสํสปริยาโยติ อาห ‘‘ทฺวีหิ อานิสํเสหี’’ติฯ ปสาทํ ปฏิลภติ ‘‘อรหนฺโต’’ติอาทินา สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติยา สุตตฺตาฯ อภินโว นโย อุทปาทิ สนฺตตสีลตาทิวเสน อนตฺตนฺตปตาทิวเสน, โสปิ ตํ สุตฺวา ทาสาทีสุ สวิเสสํ ลชฺชี ทยาปนฺโน หิตานุกมฺปี หุตฺวา เสกฺขปฏิปทํ สีลํ สาเธนฺโต อนุกฺกเมน สติปฏฺฐานภาวนํ ปริพฺรูเหติฯ เตนาห ภควา ‘‘มหตา อตฺเถน สํยุตฺโต’’ติฯ

[8] ปเรสํ หนนฆาตนาทินา โรทาปนโต ลุทฺโท, ตถา วิฆาตกภาเวน กายจิตฺตานํ วิทารณโต ทารุโณ, วิรุทฺธวาทตาย กกฺขโฬ, พนฺธนาคาเร นิยุตฺโต พนฺธนาคาริโกฯ

[9] ขตฺติยาภิเสเกนาติ ขตฺติยานํ กตฺตพฺพอภิเสเกนฯ สนฺถาคารนฺติ สนฺถารวเสน กตํ อคารํ ยญฺญาวาฏํฯ สปฺปิเตเลนาติ สปฺปิมเยน เตเลน, ยมกสฺเนเหน หิ ตทา กายํ อพฺภญฺชติฯ วจฺฉภาวํ ตริตฺวา ฐิโต วจฺฉตโรฯ ปริกฺเขปกรณตฺถายาติ วนมาลาหิ สทฺธิํ ทพฺเภหิ เวทิยา ปริกฺเขปนตฺถายฯ ยญฺญภูมิยนฺติ อวเสสยญฺญฏฺฐาเนฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

กนฺทรกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ