สุนกฺขตฺตวตฺถุวณฺณนา

[1] อปุพฺพปทวณฺณนาติ อตฺถสํวณฺณนาวเสน เหฏฺฐา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส อภินวสฺส ปทสฺส วณฺณนา อตฺถวิภาวนาฯ ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคตมตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํฯ มลฺเลสูติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ฉายูทกสมฺปนฺเน วนสณฺเฑ วิหรตีติ อนุปิยสามนฺตา กตสฺส วิหารสฺส อภาวโตฯ ยทิ น ตาว ปวิฏฺโฐ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิ, เตน อวสฺสํ ภาวินิ ภูเต วิย อุปจารา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาหฯ เอตนฺติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิฯ อติวิย ปโค โขติ อติวิย ปาโตวฯ ฉนฺนโกปีนตาย, ปริพฺพาชกปพฺพชฺชุปคเมน จ ฉนฺนปริพฺพาชกํ, น นคฺคปริพฺพาชกํฯ

[2] ยสฺมา ภควโต อุจฺจากุลปฺปสุตตํ, มหาภินิกฺขมนนิกฺขนฺตตํ, อนญฺญสาธารณทุกฺกรจรณํ, วิเวกวาสํ, โลกสมฺภาวิตตํ, โอวาทานุสาสนีหิ โลกสฺส พหุปการตํ, ปรปฺปวาทมทฺทนํ, มหิทฺธิกตํ , มหานุภาวตนฺติ เอวมาทิกํ ตํตํอตฺตปจฺจกฺขคุณวิเสสํ นิสฺสาย เยภุยฺเยน อญฺญติตฺถิยาปิ ภควนฺตํ ทิสฺวา อาทรคารวพหุมานํ ทสฺเสนฺติเยว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควนฺตํ ทิสฺวา มานถทฺธตํ อกตฺวา’’ติอาทิฯ โลกสมุทาจารวเสนาติ โลโกปจารวเสนฯ จิรสฺสนฺติ จิรกาเลนฯ อาทีนิ วทนฺติ อุปจารวเสนฯ ตสฺสาติ ภคฺควโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺสฯ คิหิสหาโยติ คิหิกาลโต ปฏฺฐาย สหาโยฯ ปจฺจกฺขาโตติ เยนากาเรน ปจฺจกฺขานา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[3] อุทฺทิสฺสาติ สตฺถุการภาเวน อุทฺทิสฺสาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา เม’’ติอาทิมาหฯ ยทา สุนกฺขตฺตสฺส ‘‘ภควนฺตํ ปจฺจกฺขามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, วาจา ภินฺนา, ตทา เอวสฺส ภควตา สทฺธิํ โกจิ สมฺพนฺโธ นตฺถิ อสกฺยปุตฺติยภาวโต สาสนโต ปริพาหิรตฺตาฯ อยํ ตาเวตฺถ สาสนยุตฺติ, สา ปนายํ ฐเปตฺวา สาสนยุตฺติโกวิเท อญฺเญสํ น สมฺมเทว วิสโยติ ภควา สพฺพสาธารณวเสนสฺส อตฺตนา สมฺพนฺธาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ นู’’ติ อาทิํ วตฺวา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อาหฯ ยสฺมา มุขาคโตยํ สมฺพนฺโธ, น ปูชาคตาทิโก, โย จ ยาจกยาจิตพฺพตาวเสน โหติ, ตทุภยญฺเจตฺถ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ภควา สุนกฺขตฺตํ ‘‘โก สนฺโต กํ ปจฺจาจิกฺขสี’’ติ อโวจ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาจโก วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยาจิตโก วา ยาจกํ ปจฺจาจิกฺเขยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตฺวํ ปน เนว ยาจโก ‘‘อหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ เอวํ มม สนฺติกํ อนุปคตตฺตาฯ น ยาจิตโก ‘‘เอหิ ตฺวํ สุนกฺขตฺต มมํ อุทฺทิสฺส วิหราหี’’ติ เอวํ มยา อปตฺถิตตฺตาฯ

โก สมาโนติ ยาจกยาจิตเกสุ โก นาม โหนฺโตฯ กนฺติ ยาจกยาจิตเกสุ เอว กํ นาม โหนฺตํ มํ ปจฺจาจิกฺขสิฯ ตุจฺฉปุริสาติ ฌานมคฺคาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเมสุ กสฺสจิปิ อภาวา ริตฺตปุริสาฯ นนุ จายํ สุนกฺขตฺโต โลกิยชฺฌานานิ, เอกจฺจาภิญฺญญฺจ อุปฺปาเทสีติ? กิญฺจาปิ อุปฺปาเทสิ, ตโต ปน ภควติ อาฆาตุปฺปาทเนน สเหว ปริหีโน อโหสิฯ อปราโธ นาม สุปฺปฏิปตฺติยา วิรชฺฌนเหตุภูโต กิเลสุปฺปาโทติ อาห ‘‘ยตฺตโก เต อปราโธ, ตตฺตโก โทโส’’ติฯ

ยาวญฺจาติ อวธิปริจฺเฉทภาวทสฺสนํ ‘‘ยาวญฺจ เตน ภควตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.3) วิยฯ เตติ ตยาฯ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อปรทฺธนฺติ อปรชฺฌิตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ปจฺจาจิกฺขามิทานาหํ ภนฺเต ภควนฺต’’นฺติอาทีนิ วทนฺเตน ตุจฺฉปุริส ตยา ยาวญฺจิทํ อปรทฺธํ, น ตสฺส อปราธสฺส ปมาณํ อตฺถีติฯ

[4] มนุสฺสธมฺมาติ ภาวนานุโยเคน วินา มนุสฺเสหิ อนุฏฺฐาตพฺพธมฺมาฯ โส หิ มนุสฺสานํ จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน อิชฺฌนโต เตสํ สมฺภาวิตธมฺโม วิย ฐิโต ตถา วุตฺโต, มนุสฺสคฺคหณญฺเจตฺถ เตสุ พหุลํ ปวตฺตนโตฯ อิทฺธิภูตํ ปาฏิหาริยํ, น อาเทสนานุสาสนีปาฏิหาริยนฺติ อธิปฺปาโยฯ กเตติ ปวตฺติเตฯ นิยฺยาตีติ นิคฺคจฺฉติ, วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคมนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ ธมฺเม หิ นิคฺคจฺฉนฺเต ตํสมงฺคิปุคฺคโล ‘‘นิคฺคจฺฉตี’’ติ วุจฺจติ, อฏฺฐกถายํ ปน นิ-สทฺโท อุปสคฺคมตฺตํ, ยาติ อิจฺเจว อตฺโถติ ทสฺเสตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตตฺราติ ปธานภาเวน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ภุมฺมวเสน ปฏินิทฺเทโสติ ตสฺมิํ ธมฺเม สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย นิยฺยนฺเตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมิํ…เป.… สํวตฺตมาเน’’ติฯ

[5] อคฺคนฺติ ญายตีติ อคฺคญฺญํฯ โลกปญฺญตฺตินฺติ โลกสฺส ปญฺญาปนํฯ โลกสฺส อคฺคนฺติ โลกุปฺปตฺติสมเย ‘‘อิทํ นาม โลกสฺส อคฺค’’นฺติ เอวํ ชานิตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํฯ อคฺคมริยาทนฺติ อาทิมริยาทํฯ

[6] เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวาติ ‘‘น ทานาหํ ภนฺเต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส วิหริสฺสามี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรตี’’ติ, ‘‘น หิ ปน เม ภนฺเต ภควา อคฺคญฺญํ ปญฺญเปตี’’ติ จ เอตฺตกํ วิปฺปลปิตฺวาฯ อิทํ กิร โส ภควา สตฺถุกิจฺจํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อคฺคญฺญปญฺญาปนญฺจ กาตุํ น สกฺโกตีติ ปกาเสนฺโต กเถสิฯ เตนาห ‘‘สุนกฺขตฺโต กิรา’’ติอาทิฯ อุตฺตรวจนวเสน ปติฏฺฐาภาวโต อปฺปติฏฺโฐฯ ตโต เอว นิรโว นิสฺสทฺโทฯ

อาทีนวทสฺสนตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส อาทีนวสฺส ทสฺสนตฺถํฯ เตนาห ‘‘สยเมว ครหํ ปาปุณิสฺสสี’’ติฯ

สมฺปรายิกา ปน อาทีนวา อเนกวิธา, เต ทสฺเสนฺโต สุนกฺขตฺโต น สทฺทเหยฺยาติ ทิฏฺฐธมฺมิกสฺเสว คหณํ ฯ อเนกการเณนาติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.157, 255) อเนกวิเธน วณฺณการเณนฯ เอวํ เม อวณฺโณ น ภวิสฺสตีติ อชฺฌาสเยน อตฺตโน พาลตาย วณฺณารหานํ อวณฺณํ กเถตฺวาฯ เอวํ ภควา มกฺขิภาเว อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺส กถเน การณํ วิภาเวตุํ ‘‘อิติ โข เต’’ติอาทิมาหาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ สุนกฺขตฺตสฺส อปฺปโกปิ วจโนกาโส น ภวิสฺสตีติฯ อปกฺกมีติ อตฺตนา ยถาฐิตา วุฏฺฐาย อปสกฺกิฯ อปกฺกนฺโต สาสนโต ภฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘จุโต’’ติฯ เอวเมวาติ อปกฺกมนฺโต จ น ยถา ตถา อปกฺกมิ, ยถา ปน กายสฺส เภทา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย, เอวเมว อปกฺกมิฯ

โกรขตฺติยวตฺถุวณฺณนา

[7] ทฺวีหิ ปเทหีติ ทฺวีหิ วากฺเยหิ อารทฺธํ พฺยติเรกวเสน ตทุภยตฺถนิทฺเทสวเสน อุปริเทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ อนุสนฺธิทสฺสนวเสนาติ ยถานุสนฺธิสงฺขาตอนุสนฺธิทสฺสนวเสนฯ

เอกํ สมยนฺติ จ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอกสฺมิํ สมเย’’ติ จฯ ถูลู นาม ชนปโทติ ชนปทีนํ ราชกุมารานํ วเสน ตถาลทฺธนาโมฯ กุกฺกุรวตํ สมาทานวเสน เอตสฺมิํ อตฺถีติ กุกฺกุรวติโกติ อาห ‘‘สมาทินฺนกุกฺกุรวโต’’ติฯ อญฺญมฺปีติ ‘‘จตุกฺโกณฺฑิกสฺเสว วิจรณํ, ตถา กตฺวาว ขาทนํ, ภุญฺชนํ, วามปาทํ อุทฺธริตฺวา มุตฺตสฺส วิสฺสชฺชน’’นฺติ เอวมาทิกํ อญฺญมฺปิ สุนเขหิ กาตพฺพกิริยํฯ จตูหิ สรีราวยเวหิ กุณฺฑนํ คมนํ จตุกฺโกณฺโฑ, โส เอตสฺมิํ อตฺถีติ จตุกฺโกณฺฑิโกฯ โส ปน ยสฺมา จตูหิ สรีราวยเวหิ สงฺฆฏฺฏิตคมโน โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จตุสงฺฆฏฺฏิโต’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ทฺเว ชณฺณูนี’’ติอาทิฯ ภกฺขสนฺติ วา ภกฺขิตพฺพํ, อสิตพฺพญฺจฯ เตเนวาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ขาทนียํ โภชนีย’’นฺติฯ กามํ ขาทนญฺจ นาม มุเขน กาตพฺพํ, หตฺเถน ปน ตตฺถ อุปนามนํ นิวาเรตุํ อวธารณํ กตนฺติ อาห ‘‘หตฺเถน อปรามสิตฺวา’’ติ, อคฺคเหตฺวาติ อตฺโถฯ สุนฺทรรูโปติ สุนฺทรภาโวฯ วตาติ ปตฺถนตฺเถ นิปาโต ‘‘อโห วตาหํ ลาภี อสฺส’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ‘‘สมเณน นาม เอวรูเปน ภวิตพฺพํ อโห วตาหํ เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ตสฺส ปตฺถนา อโหสิฯ เตนาห ‘‘เอวํ กิรา’’ติอาทิฯ

ครหตฺเถ อปิ-กาโร ‘‘อปิ สิญฺเจ ปลณฺฑก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อรหนฺเต จ พุทฺเธ, พุทฺธสาวเก ‘‘อรหนฺโต ขีณาสวา น โหนฺตี’’ติ เอวํ ตสฺส ทิฏฺฐิ อุปฺปนฺนาฯ ยถาห มหาสีหนาทสุตฺเต ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อลมริยญาณทสฺสนวิเสสา’’ติ (ม. นิ. 1.146)ฯ สตฺตมํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํฯ อลสเกนาติ อชีรเณน อามโรเคนฯ

อฏฺฐิตจมตฺตตาย ปุราณปณฺณสทิโสฯ พีรณตฺถมฺพกนฺติ พีรณคจฺฉาฯ

มตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ มตฺตํ, โภชนมตฺตวนฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปมาณยุตฺต’’นฺติฯ มนฺตา มนฺตาติ มนฺตาย มนฺตายฯ

[8] เอกทฺวีหิกาย คณนายฯ นิราหาโรว อโหสิ ภควโต วจนํ อญฺญถา กาตุกาโม, ตถาภูโตปิ สตฺตเม ทิวเส อุปฏฺฐาเกน อุปนีตํ ภกฺขสํ ทิสฺวา ‘‘ธี’’ติ อุปฏฺฐาเปตุํ อสกฺโกนฺโต โภชนตณฺหาย อากฑฺฒิยมานหทโย ตํ กุจฺฉิปูรํ ภุญฺชิตฺวา ภควตา วุตฺตนิยาเมเนว กาลมกาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิฯ สเจปิ…เป.… จินฺเตยฺยาติ ยทิ เอโส อเจโล ‘‘ธี’’ติ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ‘‘อชฺชปิ อหํ น ภุญฺเชยฺย’’นฺติ จินฺเตยฺย, ตถาจินฺตเน สติปิ เทวตาวิคฺคเหน ตํ ทิวสํ…เป.… กเรยฺยฯ กสฺมา? อทฺเวชฺฌวจนา หิ ตถาคตา, น เตสํ วจนํ วิตถํ โหติฯ

คตคตฏฺฐานํ องฺคณเมว โหตีติ เตหิ ตํ กฑฺฒิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ คตคตปฺปเทโส อุตฺตรกสามนฺตา วิวฏงฺคณเมว หุตฺวา อุปฏฺฐาติฯ เตติ ติตฺถิยาฯ สุสานํเยว คนฺตฺวาติ ‘‘พีรณตฺถมฺพกํ อติกฺกมิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตาปิ อเนกวารํ ตํ อนุสํยายิตฺวา ปุนปิ ตํเยว สุสานํ อุปคนฺตฺวาฯ

[9] อิทนฺติ อิทํ มตสรีรํฯ ‘‘ตเมว วา สรีรํ กถาเปสีติ ตํ สรีรํ อธิฏฺฐหิตฺวา ฐิตเปเตน กถาเปสี’’ติ เกจิฯ โกรขตฺติยํ วา อสุรโยนิโต อาเนตฺวา กถาเปตุ อญฺญํ วา เปตํ, โก เอตฺถ วิเสโสฯ ‘‘อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโย’’ติ ปน วจนโต ตเทว สรีรํ สุนกฺขตฺเตน ปหตมตฺตํ พุทฺธานุภาเวน อุฏฺฐาย ตมตฺถํ ญาเปสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริโมเยว ปน อตฺโถ อฏฺฐกถาสุ วินิจฺฉิโตฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพตฺตฏฺฐานโต’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.10)ฯ

[10] วิปากนฺติ ผลํ, อตฺถนิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ

สมาเนตพฺพานีติ สมฺมา อาเนตพฺพานิ, สรูปโต อาเนตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติ อตฺโถฯ ปาฏิหาริยานํ ปฐมาทิตา ภควตา วุตฺตานุปุพฺพิยา เวทิตพฺพาฯ เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปรจิตฺตวิภาวนํ, อายุปริจฺเฉทวิภาวนํ, พฺยาธิวิภาวนํ, คติวิภาวนํ, สรีรนิกฺเขปวิภาวนํ, สุนกฺขตฺเตน สทฺธิํ กถาวิภาวนญฺจาติ ฉ ปาฏิหาริยานี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยทิ สุนกฺขตฺตสฺส จิตฺตวิภาวนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘สตฺตา’’ติ วตฺตพฺพํ ตสฺส ภาวิอวณฺณวิภาวนาย สทฺธิํฯ อถ อเจลสฺส มรณจิตฺตวิภาวนํ, ตํ ‘‘สตฺตมํ ทิวสํ กาลํ กริสฺสตี’’ติ อิมินา สงฺคหิตนฺติ วิสุํ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ

อเจลกฬารมฏฺฏกวตฺถุวณฺณนา

[11] นิกฺขนฺตทนฺตมฏฺฏโกติ นิกฺขนฺตทนฺโต มฏฺฏโกฯ โส กิร อเจลกภาวโต ปุพฺเพ มฏฺฏกิโต หุตฺวา วิจริ วิวรทนฺโต จ, เตน นํ ‘‘โกรมฏฺฏโก’’ติ สญฺชานนฺติฯ ยํ กิญฺจิ ตสฺส เทนฺโต ‘‘สาธุรูโป อยํ สมโณ’’ติ สมฺภาเวนฺโต อคฺคํ เสฏฺฐํเยว เทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ลาภคฺคํ ปตฺโต, อคฺคลาภํ ปตฺโต’’ติฯ พหู อเจลกา ตํ ปริวาเรตฺวา วิจรนฺติ, คหฏฺฐา จ ตํ พหู อฑฺฒา วิภวสมฺปนฺนา กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปยิรุปาสนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสคฺคํ อคฺคปริวารํ ปตฺโต’’ติฯ วตานิเยว ปชฺชิตพฺพโต ปทานิฯ อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต วตโกฏฺฐาสา วาฯ สมตฺตานีติ สมํ อตฺตนิ คหิตานิฯ ปุรตฺถิเมนาติ เอน-สทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘เวสาลิ’’นฺติ อุปโยควจนํ, อวิทูรตฺเถ จ เอน-สทฺโท ปญฺจมฺยนฺโตติ อาห ‘‘เวสาลิโต อวิทูเร’’ติฯ

[12] สาสเน ปริจยวเสน ติลกฺขณาหตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ น สมฺปายาสีติ นาวพุชฺฌิ น สมฺปาเทสิฯ เตนาห ‘‘สมฺมา ญาณคติยา’’ติอาทิฯ สมฺปายนํ วา สมฺปาทนํฯ ปญฺหํ ปุฏฺฐสฺส จ สมฺปาทนํ นาม สมฺมเทว กถนนฺติ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ โกปวเสน ตสฺส อกฺขีนิ กมฺปนภาวํ อาปชฺชิํสูติ อาห ‘‘กมฺปนกฺขีนิปิ ปริวตฺเตตฺวา’’ติฯ