7. วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ

[247] สตฺตเม คิริมฺหีติ ปพฺพตมฺหิฯ โส หิ หิมวมนาทิวเสน ชลํ, สารภูตานิ จ เภสชฺชาทิวตฺถูนิ คิรติ นิคฺคิรตีติ คิรีติ วุจฺจติฯ อคฺคสมชฺโชติ อุตฺตมสมชฺโชฯ อิเมหิ ปเทหิ อคฺโค สมชฺโช อคฺคสมชฺโช, คิริมฺหิ ปวตฺโต อคฺคสมชฺโช คิรคฺคสมชฺโชติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ สมชฺโชติ จ สภาฯ สา หิ สมาคมํ อชนฺติ คจฺฉนฺติ ชนา เอตฺถาติ สมชฺโชติ วุจฺจติฯ ‘‘คิริสฺส วา’’ติอาทินา คิริสฺส อคฺโค โกฏิ คิรคฺโค, ตสฺมิํ ปวตฺโต สมชฺโช คิรคฺคสมชฺโชติ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ โสติ คิรคฺคสมชฺโชฯ ภวิสฺสติ กิราติ โยชนาฯ ภูมิภาเคติ อวยวิอาธาโร, สนฺนิปตตีติ สมฺพนฺโธฯ นฏญฺจ นาฏกญฺจ นฏนาฏกานิฯ ‘‘นจฺจํ คีตํ วาทิตญฺจา’’ติ อิทํ ตยํ ‘‘นาฏก’’นฺติ วุจฺจติฯ เตสนฺติ นฏนาฏกานํฯ ทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺสนาย จ สวนาย จฯ สวนมฺปิ หิ ทสฺสเนเนว สงฺคหิตํฯ อปญฺญตฺเต สิกฺขาปเทติ อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทสฺส ตาว อปญฺญตฺตตฺตาฯ เตติ สตฺตรสวคฺคิยาฯ ตตฺถาติ คิรคฺคสมชฺชํฯ อถาติ ตสฺมิํ กาเลฯ เนสนฺติ สตฺตรสวคฺคิยานํ อทํสูติ สมฺพนฺโธฯ วิลิมฺเปตฺวาติ วิเลปเนหิ วิวิธากาเรน ลิมฺเปตฺวาฯ

[249] ‘‘วิกาเล’’ติ สามญฺเญน วุตฺเตปิ วิเสสกาโลว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘กาโล’’ติอาทิฯ โส จาติ โภชนกาโล จฯ มชฺฌนฺหิโก โหตีติ โยชนาฯ เตเนวาติ โภชนกาลสฺส อธิปฺเปตตฺตา เอวฯ อสฺสาติ ‘‘วิกาเล’’ติปทสฺสฯ ‘‘วิกาโล นาม…เป.… อรุณุคฺคมนา’’ติ ปทภาชเนน อรุณุคฺคมนโต ยาว มชฺฌนฺหิกา กาโล นามาติ อตฺโถ นเยน ทสฺสิโต โหติฯ ตโตติ ฐิตมชฺฌนฺหิกโตฯ สูริยสฺส อติสีฆตฺตา เวเคน ฐิตมชฺฌนฺหิกํ วีติวตฺเตยฺยาติ อาห ‘‘กุกฺกุจฺจเกน ปน น กตฺตพฺพ’’นฺติฯ กาลตฺถมฺโภติ กาลสฺส ชานนตฺถาย ถูโณฯ กาลนฺตเรติ กาลสฺส อพฺภนฺตเรฯ

อวเสสํ ขาทนียํ นามาติ เอตฺถ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ยนฺติ ขาทนียํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ วนมูลาทิปเภทํ ยมฺปิ ขาทนียํ อตฺถิ, ตมฺปิ อามิสคติกํ โหตีติ โยชนาฯ เสยฺยถิทนฺติ ปุจฺฉาวาจกนิปาตสมุทาโยฯ อิทํ ขาทนียํ เสยฺยถา กตมนฺติ อตฺโถฯ อิทมฺปีติ อิทํ ทฺวาทสวิธมฺปิฯ ปิสทฺเทน น ปูวาทิเยวาติ ทสฺเสติฯ

ตตฺถาติ ทฺวาทสสุ ขาทนีเยสุ, อาธาเร ภุมฺมํฯ มูลติ ปติฏฺฐาติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มูลํฯ ขาทิตพฺพนฺติ ขาทนียํฯ มูลเมว ขาทนียํ มูลขาทนียํ, ตสฺมิํ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ มูลกมูลาทีนิ โลกสงฺเกโต ปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิฯ ตํ ตญฺหิ นามํ อชานนฺตานํ อติสมฺมูฬฺหการณตฺตา สห ปริยายนฺตเรน วจนตฺถํ วกฺขามฯ สูปสฺส หิตํ สูเปยฺยํ, สูเปยฺยํ ปณฺณํ เอเตสนฺติ สูเปยฺยปณฺณา, เตสํ มูลานิ สูเปยฺยปณฺณมูลานิฯ

อามียติ อนฺโต ปเวสียตีติ อามิโส, อากาโร อนฺโตกรณตฺโถ, อามิสสฺส คติ วิย คติ เอเตสนฺติ อามิสคติกานิ ฯ เอตฺถาติ มูเลสุฯ ชรฑฺฒนฺติ ชรภูตํ อุปฑฺฒํฯ อญฺญมฺปีติ วชกลิมูลโต อญฺญมฺปิฯ

ยานิ ปน มูลานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยาวชีวิกานีติ โยชนาฯ ปาฬิยํ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนียสฺส, ขาทนีเย วา วิชฺชมานํ, ขาทนีเยน วา กาตพฺพํ กิจฺจํ, ปโยชนํ วาติ ขาทนียตฺถํฯ ‘‘ขาทนีเย’’ติอิมินา ‘‘ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา’’ติอาทีสุ วิย ขาทนียตฺถปทสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานภาวํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ขาทนียสฺส, ขาทนีเย วา วิชฺชมานํ, ขาทนีเยน วา กาตพฺพํ กิจฺจํ นาม ชิฆจฺฉาหรณเมวฯ ยญฺหิ ปูวาทิขาทนียํ ขาทิตฺวา ชิฆจฺฉาหรณํ โหติ, ตสฺส กิจฺจํ กิจฺจํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ กิจฺจํ, ปโยชนํ วา เนว ผรนฺติ, เนว นิปฺผาเทนฺติฯ เอเสว นโย ‘‘น โภชนีเย โภชนียตฺถํ ผรนฺตี’’ติเอตฺถาปิฯ

เตสนฺติ มูลานํ อนฺโต, ลกฺขณนฺติ วา สมฺพนฺโธฯ เอกสฺมิํ ชนปเท ขาทนียตฺถโภชนียตฺเถสุ ผรมาเนสุ อญฺเญสุปิ ชนปเทสุ ผรนฺติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติ วิจฺฉาปทํ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ หิ พหูสุ ชนปเทสุ ปถวีรสอาโปรสสมฺปตฺติวเสน ขาทนียตฺถโภชนียตฺถํ ผรมานมฺปิ เอกสฺมิํ ชนปเท ปถวีรสอาโปรสวิปตฺติวเสน อผรมานํ ภเวยฺย, วิการวเสน ปน ตตฺถ ปวตฺตตฺตา ตํ ชนปทํ ปมาณํ น กาตพฺพํ, คเหตพฺพเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปกติอาหารวเสนาติ อญฺเญหิ ยาวกาลิก, สตฺตาหกาลิเกหิ อมิสฺสิตํ อตฺตโน ปกติยาว อาหารกิจฺจกรณวเสนฯ ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอิมินา อญฺเญสํ ติรจฺฉานาทีนํ ขาทนียตฺถโภชนียตฺถํ ผรมานมฺปิ น ปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ ตนฺติ มูลํฯ หีติ สจฺจํฯ นามสญฺญาสูติ นามสงฺขาตาสุ สญฺญาสุฯ

ยถา มูเล ลกฺขณํ ทสฺสิตํ, เอวํ กนฺทาทีสุปิ ยํ ลกฺขณํ ทสฺสิตนฺติ โยชนาฯ น เกวลํ ปาฬิยํ อาคตานํ หลิทฺทาทีนํ มูลํเยว ยาวชีวิกํ โหติ, อถ โข ตจาทโยปีติ อาห ‘‘ยญฺเจต’’นฺติอาทิฯ ยํ เอตํ อฏฺฐวิธนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เอวํ มูลขาทนีเย วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กนฺทขาทนีเย ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กนฺทขาทนีเย’’ติอาทิฯ ตตฺถ กนฺทขาทนีเยติ กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, ปทุมาทิกนฺโท, สุขสฺส อทายกา ปน กนฺทา รุฬฺหีวเสน กนฺทาติ วุจฺจนฺติ, กนฺโท เอว ขาทนียํ กนฺทขาทนียํ, ตสฺมิํ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ เอเสว นโย อุปริปิฯ ยนฺติ กนฺทํฯ อิมินา ตํสทฺทานเปกฺโข ยํสทฺโทปิ อตฺถีติ ญาเปติฯ ตตฺถาติ กนฺทขาทนีเยฯ ตรุโณ, สุขขาทนีโยติ วิเสสนปทานิ ยถาวจนํ อุปริปิ โยเชตพฺพานิฯ เอวมาทโย ผรณกกนฺทา ยาวกาลิกาติ สมฺพนฺโธฯ

อโธโตติ วิสรโส อุทเกน อธูนิโตฯ เตติ กนฺทา สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธฯ

มูเล อลติ ปวตฺตตีติ มุฬาโล, อุทกโต วา อุทฺธฏมตฺเต มิลติ นิมิลตีติ มุฬาลํฯ เอวมาทิ ผรณกมุฬาลํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนาฯ ตํ สพฺพมฺปีติ สพฺพมฺปิ ตํ มุฬาลํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

มสติ วิชฺฌตีติ มตฺถโกฯ เอวมาทิ มตฺถโก ยาวกาลิโกติ โยชนาฯ ชรฑฺฒพุนฺโทติ ชรภูตอฑฺฒสงฺขาโต ปาโทฯ

ขนียติ อวทารียตีติ ขนฺโธ, ขายตีติ วา ขนฺโธฯ ‘‘อนฺโตปถวีคโต’’ติปทํ ‘‘สาลกลฺยาณิขนฺโธ’’ติปเทเนว โยเชตพฺพํ, น อญฺเญหิฯ เอวมาทิ ขนฺโธ ยาวกาลิโกติ โยชนาฯ อวเสสาติ ตีหิ ทณฺฑกาทีหิ อวเสสาฯ

ตจติ สํวรติ ปฏิจฺฉาเทตีติ ตโจฯ สรโสติ เอตฺถ เอวกาโร โยเชตพฺโพ, สรโส เอวาติ อตฺโถฯ เตสํ สงฺคโหติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ เอตนฺติ กสาวเภสชฺชํ, ‘‘อนุชานามิ …เป.… โภชนียตฺถ’’นฺติ วจนํ วาฯ เอตฺถาติ กสาวเภสชฺเชฯ เอเตสมฺปีติ มตฺถกขนฺธตฺตจานมฺปิฯ

ปตตีติ ปตฺตํฯ เอเตสนฺติ มูลกาทีนํฯ เอวรูปานิ ปตฺตานิ จ เอกํเสน ยาวกาลิกานีติ โยชนาฯ ยา โลณี อาโรหติ, ตสฺสา โลณิยา ปตฺตํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนาฯ

ทีปวาสิโนติ ตมฺพปณฺณิทีปวาสิโน , ชมฺพุทีปวาสิโน วาฯ ยานิ วา ผรนฺตีติ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ เตสนฺติ นิมฺพาทีนํฯ อิทํ ปทํ ปุพฺพปราเปกฺขกํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ มชฺเฌ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปณฺณานํ อนฺโต นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ

ปุปฺผติ วิกสตีติ ปุปฺผํฯ เอวมาทิ ปุปฺผํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนาฯ ตสฺสาติ ปุปฺผสฺสฯ อสฺสาติ เอวเมวฯ

ผลตีติ ผลํฯ ยานีติ ผลานิฯ ผรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เนสนฺติ ผลานํ ปริยนฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยาวชีวิกานีติ โยชนาฯ เตสมฺปีติ ผลานมฺปิ ปริยนฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อสียติ ขิปียติ, ฉฑฺฑียตีติ วา อฏฺฐิฯ เอวมาทีนิ ผรณกานิ อฏฺฐีนิ ยาวกาลิกานีติ โยชนาฯ เตสนฺติ อฏฺฐีนํฯ

ปิสียติ จุณฺณํ กรียตีติ ปิฏฺฐํฯ เอวมาทีนิ ผรณกานิ ปิฏฺฐานิ ยาวกาลิกานีติ โยชนาฯ อโธตกนฺติ อุทเกน อธูนิตํฯ เตสนฺติ ปิฏฺฐานํฯ

นิรนฺตรํ อสติ สมฺพชฺฌตีติ นิยฺยาโสฯ เสสาติ อุจฺฉุนิยฺยาสโต เสสาฯ ปาฬิยํ วุตฺตนิยฺยาสาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ นิยฺยาสขาทนีเยฯ สงฺคหิตานํ นิยฺยาสานํ ปริยนฺตนฺติ โยชนาฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ

วุตฺตเมวาติ เหฏฺฐา ปฐมปวารณสิกฺขาปเท วุตฺตเมวาติฯ สตฺตมํฯ

8. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทํ

[252] อฏฺฐเม อพฺภนฺตเร ชาโต อพฺภนฺตโรฯ มหาเถโรติ มหนฺเตหิ ถิรคุเณหิ ยุตฺโตฯ อิมินา ‘‘เพลฏฺโฐ’’ติ สญฺญานามสฺส สญฺญินามิํ ทสฺเสติฯ ปธานฆเรติ สมถวิปสฺสนานํ ปทหนฏฺฐานฆรสงฺขาเต เอกสฺมิํ อาวาเสฯ สุกฺขกุรนฺติ เอตฺถ โสสนกุรตฺตา น สุกฺขกุรํ โหติ, เกวลํ ปน อสูปพฺยญฺชนตฺตาติ อาห ‘‘อสูปพฺยญฺชนํ โอทน’’นฺติฯ โสสนกุรมฺปิ ยุตฺตเมวฯ วกฺขติ หิ ‘‘ตํ ปิณฺฑปาตํ อุทเกน เตเมตฺวา’’ติฯ ‘‘โอทน’’นฺติอิมินา กุรสทฺทสฺส โอทนปริยายตํ ทสฺเสติฯ โอทนญฺหิ กโรติ อายุวณฺณาทโยติ ‘‘กุร’’นฺติ วุจฺจติฯ โสติ เพลฏฺฐสีโสฯ ตญฺจ โขติ ตญฺจ สุกฺขกุรํ อาหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺจยคิทฺธตายาติ ปิณฺฑปาตปจฺจเย ลุทฺธตายฯ เถโร ภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ มนุสฺสานํ เอกาหารสฺส สตฺตาหมตฺตฏฺฐิตตฺตา ‘‘สตฺตาห’’นฺติ วุตฺตํฯ ตโตติ ภุญฺชนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตฺตาริปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน อธิกานิปิ สตฺตาหานิ คเหตพฺพานิฯ

[253] อิตีติ อิทํ ตยํฯ ‘‘สนฺนิธิ กาโร อสฺสา’’ติ สมาโส วิเสสนปรนิปาตวเสน คเหตพฺโพฯ ‘‘สนฺนิธิกิริยนฺติ อตฺโถ’’ติ อิมินา กรียตีติ กาโรติ กมฺมตฺถํ ทสฺเสติฯ เอกรตฺตนฺติ อนฺติมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ ตทธิกานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตาฯ อสฺสาติ ‘‘สนฺนิธิการก’’นฺติ ปทสฺสฯ

สนฺนิธิการกสฺส สตฺตาหกาลิกสฺส นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติยา ปจฺจยตฺตา สนฺนิธิการกํ ยามกาลิกํ ขาทนียโภชนียํ อสมานมฺปิ สุทฺธปาจิตฺติยาปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ยามกาลิกํ วา’’ติฯ ปฏิคฺคหเณติ ปฏิคฺคหเณ จ คหเณ จฯ อชฺโฌหริตุกามตาย หิ ปฏิคฺคหเณ จ ปฏิคฺคเหตฺวา คหเณ จาติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ ปตฺตํ องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส เลขา ปญฺญายติ, โส ปตฺโต ทุทฺโธโต โหติ สเจติ โยชนา อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทํ ทิสฺวา ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทสฺส คมนียตฺตาฯ คณฺฐิกปตฺตสฺสาติ พนฺธนปตฺตสฺสฯ โสติ สฺเนโหฯ ปคฺฆรติ สนฺทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ ตาทิเสติ ทุทฺโธเต, คณฺฐิเก วาฯ ตตฺถาติ โธวิตปตฺเต อาสิญฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ อพฺโพหาริกาติ น โวหริตพฺพา, โวหริตุํ น ยุตฺตาติ อตฺโถฯ ยนฺติ ขาทนียโภชนียํ ปริจฺจชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตโตติ อปริจฺจตฺตขาทนียโภชนียโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ