พฺรหฺมชาลาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สามญฺญผลสุตฺตาทีนิ ทีฆสุตฺตานิ (ที. นิ. 1.150 อาทโย) สงฺคหิตานิฯ จสทฺเทน โอฆตรณสุตฺตาทีนิ สํยุตฺตสุตฺตานิ (สํ. นิ. 1.1) จ จิตฺตปริยาทานสุตฺตาทีนิ องฺคุตฺตรสุตฺตานิ (อ. นิ. 1.2 อาทโย) จ สงฺคหิตานิฯ โสติ เทวตาภาสิโต เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ

กิญฺจาปิ วทตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิสทฺโท ครหตฺถวาจโก, ปนสทฺโท อนุคฺคหตฺถวาจโกฯ เมณฺฑกมิลินฺทปญฺเหสูติ เมณฺฑกปญฺเห จ มิลินฺทปญฺเห จฯ ยนฺติ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อารมฺมณกถา พุทฺธิกกถา ทณฺฑกกถา ญาณวตฺถุกถาติ โยเชตพฺพํ เปยฺยาลวเสน วุตฺตตฺตาฯ อิมาโย ปกรณานิ นามาติ วทนฺติฯ มหาปจฺจริยาทีสุ วตฺวา ปริคฺคหิโตติ โยชนาฯ ยนฺติ สุตฺตํฯ

[48] ตตฺราติ ‘‘เอกโต อุทฺทิสาเปนฺโต’’ติ วจเนฯ อุทฺทิสาเปนฺตีติ อาจริยํ เทสาเปนฺติ พหุกตฺตารมเปกฺขิย พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ เตหีติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิฯ ทฺเวปีติ อุปสมฺปนฺโน จ อนุปสมฺปนฺโน จฯ

อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถูปจารํฯ เยสนฺติ ภิกฺขูนํฯ ปลายนกคนฺถนฺติ ปริวชฺเชตฺวา คจฺฉนฺตํ ปกรณํฯ สามเณโร คณฺหาตีติ โยชนาฯ

โอปาเตตีติ อวปาเตติ, คฬิตาเปตีติ อตฺโถฯ สุตฺเตปีติ เวยฺยากรณสุตฺเตปิฯ ตนฺติ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺถํฯ ปริสงฺกมานนฺติ สารชฺชมานํฯ ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กิริยสมุฏฺฐานตฺตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺฐานตฺตาติฯ จตุตฺถํฯ

5. สหเสยฺยสิกฺขาปทํ

[49] ปญฺจเม มุฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺฐสฺสตีฯ นตฺถิ สมฺปชานํ เอเตสนฺติ อสมฺปชานาฯ ภวงฺโคติณฺณกาเลติ นิทฺโทกฺกมนกาเลฯ

[50] ‘‘ปกติยา’’ติ ปทํ ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท วิเสสนํฯ เต ภิกฺขู เทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘คารเวนา’’ติ ปทญฺจ ‘‘สิกฺขากามตายา’’ติ ปทญฺจ ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท เหตุฯ

สีสสฺส อุปธานํ อุสฺสีสํ, ตสฺส กรียเต อุสฺสีสกรณํ , ตํเยว อตฺโถ ปโยชนํ อุสฺสีสกรณตฺโถ, ตทตฺถายฯ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, ‘‘สิกฺขากามตายา’’ติ วจเนติ อตฺโถฯ นิทสฺสนนฺติ เสโสฯ อถ วา สิกฺขากามตายาติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํฯ ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.195 อาทโย) วิยฯ อิทมฺปิ สิกฺขากามตาย อยํ สิกฺขากามตา สิกฺขากามภาโว โหตีติ โยชนาฯ เอส นโย ‘‘ตตฺริทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมิ’’นฺติอาทีสุปิฯ ภิกฺขู ขิปนฺตีติ โยชนาฯ ตนฺติ อายสฺมนฺตํ ราหุลํฯ อถาติ ขิปนโต ปจฺฉาฯ อิทนฺติ วตฺถุฯ สมฺมุญฺจนิกจวรฉฑฺฑนกานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนายสฺมตา ราหุเลน ปาติตํ นุ โขติ โยชนาฯ โส ปนายสฺมา คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ อปริโภคา อญฺเญสนฺติ อญฺเญหิ น ปริภุญฺชิตพฺพาฯ

[51] หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ สยนํ เสยฺยา, กายปสารณกิริยา, สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มญฺจปีฐาทิฯ ตทุภยมฺปิ เอกเสเสน วา สามญฺญนิทฺเทเสน วา เอกโต กตฺวา ‘‘สหเสยฺย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เสยฺยา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ เสยฺยาสุฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ทฺเว เสยฺยา ทสฺสิตา, ตสฺมาฯ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนา’’ติอาทินา ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ปากฏโวหารนฺติ โลเก วิทิตํ วจนํฯ ทุสฺสกุฏิยนฺติ ทุสฺเสน ฉาทิตกุฏิยํฯ อฏฺฐกถาสุ ยถาวุตฺเต ปญฺจวิธจฺฉทเนเยว คยฺหมาเน โก โทโสติ อาห ‘‘ปญฺจวิธจฺฉทเนเยวา’’ติอาทิฯ ยํ ปน เสนาสนํ ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปากาเรน วาติ อิฏฺฐกสิลาทารุนา วาฯ อญฺเญน วาติ กิลญฺชาทินา วาฯ วตฺเถนปีติ ปิสทฺโท ปเคว อิฏฺฐกาทินาติ ทสฺเสติฯ ยสฺสาติ เสนาสนสงฺขาตาย เสยฺยายฯ อุปรีติ วา สมนฺตโตติ วา โยชนาฯ เอเกน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา สพฺพปาสาทสฺส วฬญฺชิตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกูปจาโร’’ติฯ สตคพฺภํ วา จตุสฺสาลํ เอกูปจารํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํฯ

ตตฺถาติ เสนาสนสงฺขาตายํ เสยฺยายํฯ สมฺพหุลา สามเณรา สเจ โหนฺติ, เอโก ภิกฺขุ สเจ โหตีติ โยชนาฯ

‘‘สามเณรา’’ติ อิทํ ปจฺจาสนฺนวเสน วุตฺตํ, อุปลกฺขณวเสน วา อญฺเญหิปิ สหเสยฺยานํ อาปตฺติสมฺภวโตฯ เตติ สามเณราฯ สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํฯ ตสฺสาติ สามเณรสฺสฯ เอเสว นโยติ เอโส เอว นโย, น อญฺโญ นโยติ อตฺโถฯ อถ วา เอเสว นโยติ เอโส อิว นโย, เอโส เอตาทิโส นโย อิว อยํ นโย ทฏฺฐพฺโพติ อตฺโถฯ

อปิ จาติ เอกํเสนฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ จตุกฺกนฺติ เอกาวาสเอกานุปสมฺปนฺนํ, เอกาวาสนานุปสมฺปนฺนํ, นานาวาสเอกานุปสมฺปนฺนํ, นานาวาสนานุปสมฺปนฺนนฺติ จตุสมูหํ, จตุปริมาณํ วาฯ โยติ ภิกฺขุฯ หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก, ตํ วจนํ วิตฺถารยิสฺสามีติ อตฺโถ, วิตฺถาโร มยา วุจฺจเตติ วาฯ เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเสฯ ณิกปจฺจโย หิ วิจฺฉตฺถวาจโกฯ โยปิ สหเสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺสาปิ อาปตฺตีติ โยเชตพฺโพฯ ตตฺราติ ‘‘ติรจฺฉานคเตนาปี’’ติ วจเนฯ

‘‘อปทานํ อหิมจฺฉา, ทฺวิปทานญฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.55);

อิมํ คาถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เวทิตพฺโพ, ตสฺมาฯ โคธาติ กุณฺโฑฯ พิฬาโลติ อาขุภุโชฯ มงฺคุโสติ นกุโลฯ

อสมฺพทฺธภิตฺติกสฺส กตปาสาทสฺสาติ โยชนาฯ ตุลาติ เอตฺถ ตุลา นาม ถมฺภาน, มุปริ ทกฺขิณุตฺตรวิตฺถารวเสน ฐปิโต ทารุวิเสโส ถลติ ถมฺเภสุ ปติฏฺฐาตีติ กตฺวาฯ ตา ปน เหฏฺฐิมปริจฺเฉทโต ติสฺโส, อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน ปน ปญฺจสตฺตนวาทโยฯ นานูปจาเร ปาสาเทติ สมฺพนฺโธฯ

วาฬสงฺฆาฏาทีสูติ วาฬรูปํ ทสฺเสตฺวา กเตสุ สงฺฆาฏาทีสุฯ อาทิสทฺเทน ตุลํ สงฺคณฺหาติฯ

เอตฺถ จ สงฺฆาโฏ นาม ตุลาน, มุปริ ปุพฺพปจฺฉิมายามวเสน ฐปิโต กฏฺฐวิเสโส สมฺมา ฆเฏนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ กตฺวาฯ เต ปน ตโย โหนฺติฯ นิพฺพโกสพฺภนฺตเรติ ฉทนโกฏิอพฺภนฺตเรฯ ปริมณฺฑลํ วา จตุรสฺสํ วา เสนาสนํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ เสนาสเนฯ อปริจฺฉินฺโน คพฺภสฺส อุปจาโร เอเตสนฺติ อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจารา สพฺพคพฺภา, เต ปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ นิปนฺนานํ ภิกฺขูนนฺติ โยชนาฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปมุเขฯ ปมุขสฺส สพฺพจฺฉนฺนตฺตา, สพฺพปริจฺฉนฺนตฺตา จ อาปตฺติํ กโรตีติ โยชนาฯ นนุ ปมุเข ฉนฺนเมว อตฺถิ, โน ปริจฺฉนฺนนฺติ อาห ‘‘คพฺภปริกฺเขโป’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํฯ

ยํ ปน อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ชคตีติ ปถวิยา จ มนฺทิราลินฺทวตฺถุสฺส จ นามเมตํฯ อิธ ปน มนฺทิราลินฺทวตฺถุสงฺขาตา ภูเภทา คหิตาฯ ตตฺถาติ อนฺธกฏฺฐกถายํฯ กสฺมา ปาฬิยา น สเมตีติ อาห ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปี’’ติอาทิฯ หีติ ยสฺมาฯ ตตฺถาติ อนฺธกฏฺฐกถายํฯ เยปิ มหาปาสาทา โหนฺตีติ โยชนาฯ เตสุปีติ มหาปาสาเทสุปิฯ

สุธาฉทนมณฺฑปสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สุธา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ เยน เกนจิ ฉทนมณฺฑปสฺสาปิ อธิปฺเปตตฺตาฯ มณฺฑํ วุจฺจติ สูริยรสฺมิ, ตํ ปาติ รกฺขติ, ตโต วา ชนนฺติ มณฺฑปํฯ นนุ เอกูปจารํ โหติ ปาการสฺส ฉิทฺทตฺตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ วฬญฺชนตฺถาย เอวาติ เอวกาโร โยเชตพฺโพฯ เตนาห ‘‘น วฬญฺชนูปจฺเฉทนตฺถายา’’ติฯ อถ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. 1; ที. นิ. ฏิ. 1.1; ม. นิ. ฏี. 1.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. 1.1.โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 1.1.รุปาทิวคฺควณฺณนา) วุตฺตตฺตา ‘‘น วฬญฺชนูปจฺเฉทนตฺถายา’’ติ วุตฺตํฯ กวาฏนฺติ เอตฺถ ทฺวารเมว อธิปฺเปตํ ปริยาเยน วุตฺตตฺตา, อสติ จ ทฺวาเร กวาฏสฺสาภาวโตฯ สํวรณวิวรณกาเล กวติ สทฺทํ กโรตีติ กวาฏํฯ

ตตฺราติ ‘‘เอกูปจารตฺตา’’ติ วจเนฯ ยสฺสาติ ปรวาทิโนฯ อนุโยโค สิยาติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สหเสยฺยสิกฺขาปเท, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ปิหิตทฺวาเร คพฺเภฯ โสติ ปรวาทีฯ สพฺพจฺฉนฺนตฺตา อาปตฺติ อิติ วุตฺเตติ โยชนาฯ

เอเสว นโย ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺนตา น โหตี’’ติ เอตฺถาปิฯ ปจฺจาคมิสฺสตีติ ปติ อาคมิสฺสติ, ปุน อาคมิสฺสตีติ อตฺโถฯ

พฺยญฺชนมตฺเตเนวาติ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนา’’ติอาทิอกฺขรปทมตฺเตเนว, น อตฺถวเสนฯ ‘‘เอวญฺจ สตี’’ติ อิมินา อพฺยาปิตโทสํ ทสฺเสติฯ ตโตติ อนาปตฺติโต, ปริหาเยยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อนิยเตสุ วุตฺตํ, ตสฺมาฯ ตตฺถาติ อนิยเตสุฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทปิฯ ยํ ยนฺติ เสนาสนํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เสนาสเนสุ, สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[53] ทฺวีสุ อฏฺฐกถาวาเทสุ มหาอฏฺฐกถาวาโทว ยุตฺโตติ โส ปจฺฉา วุตฺโตฯ

อิมินาปีติ เสนมฺพมณฺฑเปนาปิฯ เอตนฺติ ชคติยา อปริกฺขิตฺตตํฯ ยถาติ ยํสทฺทตฺโถ ตติยนฺตนิปาโต, เยน เสนมฺพมณฺฑเปนาติ อตฺโถติฯ ปญฺจมํฯ

6. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทํ

[55] ฉฏฺเฐ อาคนฺตุกา วสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ, อาวสโถ จ โส อคารญฺเจติ อาวสถาคารนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคนฺตุกานํ วสนาคาร’’นฺติฯ มนุสฺสานํ สนฺติกา วจนํ สุตฺวาติ วจนเสโส โยเชตพฺโพฯ สาฏกนฺติ อุตฺตรสาฏกํ, นิวตฺถวตฺถนฺติปิ วทนฺติฯ อจฺจาคมฺมาติ ตฺวาปจฺจยนฺตปทสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปวตฺโต’’ติฯ ยถา โอมสวาทสิกฺขาปเท อกฺโกเสตุกามตาย ขตฺติยํ ‘‘จณฺฑาโล’’ติ วทโต อลิกํ ภณโตปิ มุสาวาทสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, โอมสวาทสิกฺขาปเทเนว อาปตฺติ, เอวมิธาปิ มาตุคาเมน สห สยโต ปฐมสหเสยฺยสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิมินาว อาปตฺตีติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ฉฏฺฐํฯ