4. กาณมาตาสิกฺขาปทํ

[230] จตุตฺเถ ‘‘นกุลมาตาติ’’อาทีสุ (อ. นิ. 1.266; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.266) นกุลสฺส ภควโต มาตา นกุลมาตาติ จ นกุลญฺจ ภควโต ตํ มาตา จาติ นกุลมาตาติ จ อตฺโถ สมฺภวติ, ‘‘อุตฺตรมาตาติ’’อาทีสุ อุตฺตราย มาตา อุตฺตรมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวติฯ เตสุ ‘‘อุตฺตรมาตา’’ติปทสฺเสว ‘‘กาณมาตา’’ติปทสฺส กาณาย มาตา กาณมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘กาณาย มาตา’’ติฯ ตสฺสา ธีตุยา ‘‘กาณา’’ตินาเมน วิสฺสุตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิฯ สาติ ทาริกา วิสฺสุตา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ มหาอุปาสิกายฯ เย เยติ ปุริสาฯ ‘‘ราเคน กาณา โหนฺตี’’ติอิมินา กณนฺติ นิมิลนฺติ ราเคน ปุริสา เอตายาติ กาณาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ กาณายฯ อาคตนฺติ เอตฺถ ภาวตฺเถ โตติ อาห ‘‘อาคมน’’นฺติฯ อธิปฺปาโยติ ‘‘กิสฺมิํ วิยา’’ติปทสฺส, กาณมาตาย วา อธิปฺปาโย ฯ ริตฺตาติ ตุจฺฉา, สุญฺญาติ อตฺโถฯ ‘‘อสฺมิํ คมเน’’ติอิมินา พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ ‘‘อริยสาวิกา’’ติอาทินา อริยานํ ภิกฺขูหิ อปฏิวิภตฺตโภคํ ทสฺเสติฯ น เกวลํ กิญฺจิ ปริกฺขยํ อคมาสิ, อถ โข สพฺพนฺติ อาห ‘‘สพฺพํ ปริกฺขยํ อคมาสี’’ติฯ กาณาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว มคฺคผลภาคินี อโหสิ, อถ โข กาณาปิ โสตาปนฺนา อโหสีติ ทสฺเสติฯ โสปิ ปุริโสติ กาณาย ปติภูโต โสปิ ปุริโสฯ ปกติฏฺฐาเนเยวาติ เชฏฺฐกปชาปติฏฺฐาเนเยวฯ

[231] อิมสฺมิํ ปน วตฺถุสฺมินฺติ อิมสฺมิํ ปูววตฺถุสฺมิํฯ เอตนฺติ ปาเถยฺยวตฺถุํฯ อริยสาวกตฺตาติ อริยภูตสฺส สาวกสฺส ภาวโต, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกภาวโตฯ

[233] ปเหณกปณฺณาการสทฺทานํ อญฺญมญฺญเววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายา’’ติฯ อิธาติ ‘‘ปูเวหิ วา’’ติปเท, สิกฺขาปเท วาฯ พทฺธสตฺตูติ มธุสกฺขราทีหิ มิสฺเสตฺวา พทฺธสตฺตุฯ ถูปีกตนฺติ ถูปีกตํ กตฺวาฯ

‘‘ทฺวตฺติปตฺตปูเร’’ติปทสฺส วิเสสนุตฺตรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปูเร ปตฺเต’’ติฯ ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ ทฺวตฺติปตฺตา, วาสทฺทตฺเถ สงฺโขฺยภยพาหิรตฺถสมาโส, ติสทฺทปรตฺตา ทฺวิสฺส จ อกาโร โหติ, ทฺวตฺติปตฺตา จ เต ปูรา จาติ ทฺวตฺติปตฺตปูรา, เต ทฺวตฺติปตฺตปูเร คเหตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺร มยา’’ติอาทิฯ เตนาปีติ ทุติเยนาปิฯ ปฐมภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ทุติยภิกฺขุสฺส อาโรจนญฺจ ทุติยภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ตติยภิกฺขุสฺส อาโรจนญฺจ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เยนาติ ปฐมภิกฺขุนาฯ ปฏิกฺกมนฺติ ภุญฺชีตฺวา เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนนฺติ วุตฺเต อสนสาลาว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อสนสาล’’นฺติฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ อสนสาลายํฯ มุโขโลกนํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถาติ ปฏิกฺกมนโต อญฺญตฺถฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ

‘‘สํวิภชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส สํวิภชนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเจ ตโย’’ติอาทิฯ ยถามิตฺตนฺติ ยสฺส ยสฺส มิตฺตสฺสฯ อกามาติ น กาเมนฯ การณตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํฯ

[235] อนฺตรามคฺเคติ มคฺคสฺส อนฺตโร อนฺตรามคฺโค, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, ตสฺมิํฯ พหุมฺปิ เทนฺตานํ เอเตสํ ญาตกปวาริตานํ พหุมฺปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อฏฺฐกถาสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อฏฺฐกถานํ วจนํ ปาฬิยา น สเมตีติฯ จตุตฺถํฯ

5. ปฐมปวารณสิกฺขาปทํ

[236] ปญฺจเม ปวาริตาติ เอตฺถ วสฺสํวุตฺถปวารณา, ปจฺจยปวารณา, ปฏิกฺเขปปวารณา, ยาวทตฺถปวารณา จาติ จตุพฺพิธาสุ ปวารณาสุ ยาวทตฺถปวารณา จ ปฏิกฺเขปปวารณา จาติ ทฺเว ปวารณา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมเณนา’’ติอาทิฯ พฺราหฺมเณน ปวาริตาติ สมฺพนฺโธฯ สยนฺติ ตติยนฺตนิปาโต ‘‘ปวาริตา’’ติปเทน สมฺพนฺโธฯ จสทฺโท อญฺญตฺถ โยเชตพฺโพ ยาวทตฺถปวารณาย จ ปฏิกฺเขปปวารณาย จาติฯ ปฏิมุขํ อตฺตโน เคหํ วิสนฺติ ปวิสนฺตีติ ปฏิวิสฺสกาติ วุตฺเต อาสนฺนเคหวาสิกา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘สามนฺตฆรวาสิเก’’ติฯ

[237] อุทฺธงฺคโม รโว โอรโว, โสเยว สทฺโท โอรวสทฺโท, กากานํ โอรวสทฺโท กโกรวสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กากาน’’นฺติอาทิฯ

[239] ตวนฺตุปจฺจยสฺส อตีตตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ‘‘ภุตฺตวา’’ติปเทฯ ยสฺมา เยน ภิกฺขุนา อชฺโฌหริตํ โหติ, ตสฺมา โส ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โยชนาฯ สงฺขาทิตฺวาติ ทนฺเตหิ จุณฺณํ กตฺวาฯ เตนาติ เตน เหตุนาฯ อสฺสาติ ‘‘ภุตฺตาวี’’ติปทสฺสฯ ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตปวารโณ’’ติฯ โสปิ จาติ โส ปฏิกฺเขโป จ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ ‘‘ปวาริโต’’ติปทสฺสฯ ตตฺถาติ ‘‘อสนํ ปญฺญายตี’’ติอาทิวจเนฯ