ชาทิลญฺฉิตนาเมนเนกานํ วาจิโต มยา;

ปริวารวินยสฺส, สมตฺโต โยชนานโยฯ

นิคมนกถาวณฺณนา

เอวํ วินยสํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺย’’นฺติอาทิวจนโต (ปารา. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) ปฏฺฐาย ‘‘นวสงฺคหิตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา’’ติ วจนปริโยสานานํ อกฺขรปทพฺยญฺชนานํ สมุทายภูเตน วจนกฺกเมน, สมตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ

อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวารวิภตฺติเทสนนฺติ อุภโตวิภงฺเคน จ ขนฺธเกน จ ปริวาเรน จ วิภชิตพฺพเทสนํ วินยปิฏกนฺติ สมฺพนฺโธฯ นาโถติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ หิตปฏิปตฺติํ ยาจนฏฺเฐน จ กิเลสานํ อุปตาปนฏฺเฐน จ เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสนฏฺเฐน จ จิตฺติสฺสริยฏฺเฐน จ นาโถฯ เวเนยฺยนฺติ วิเนตพฺพฏฺเฐน เวเนยฺยํฯ ชิโนติ ปญฺจมารานํ ชิตฏฺเฐน ชิโนฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – นาโถ เวเนยฺยํ วิเนนฺโต ชิโน อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวารวิภตฺติเทสนํ ยํ วินยปิฏกํ อาหาติฯ

สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตนาติ สห อธิเกน สตฺตสหสฺสปฺปมาเณน จ วีสติสหสฺสปฺปมาเณน จ คนฺเถนาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ วินยปิฏกสฺสฯ สมนฺตปาสาทิกาติ สมนฺตโต ปสาทํ วหิกา, ชนิกา วาฯ ตตฺรายํ โยชนา – ตสฺส สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตน คนฺเถน สมนฺตปาสาทิกา นาม สํวณฺณนา สมตฺตาติฯ

ตตฺริทนฺติ ตตฺร อิทํฯ ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทํ ปุริมวจนาเปกฺขํฯ ตตฺร ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วจเนติ หิ อตฺโถฯ สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมินฺติ ปจฺจตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ โหติ ‘‘อิทมฺปิ สีลสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.194 อาทโย) วิย, สมนฺตปาสาทิกตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อยํ ปเนตฺถ โยชนาตตฺร ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วจเน สมนฺตปาสาทิกาย อิทํ สมนฺตปาสาทิกตฺตํ โหตีติ อยํ สมนฺตปาสาทิกภาโวติ อตฺโถฯ

อาจริยปรํปรโตติอาทีสุ คาถาสุ วุตฺตํ นววิธํ วิเสสนปทํ ‘‘น ทิสฺสตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ สมฺปสฺสตนฺติ สมฺมา ปสฺสนฺตานํ วิญฺญูนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยโตติ ยสฺมา, น ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ สํวณฺณนายํฯ สมนฺตปาสาทิกาตฺเววาติ สมนฺตปาสาทิกา อิติ เอว นามฯ วินยสฺสาติ วินยปิฏกสฺสฯ วิเนยฺยทมนกุสเลนาติ วิเนยฺยานํ ทมเน เฉเกนฯ โลกนาเถนาติ โลกานํ นาเถนฯ โลกมนุกมฺปมาเนนาติ โลกํ อนุกมฺปมาเนนฯ อยญฺเหตฺถ โยชนา – อาจริยปรํปรโต…เป.… วิภงฺคนยเภททสฺสนโต สมฺปสฺสตํ วิญฺญูนํ เอตฺถ กิญฺจิ อปาสาทิกํ ยโต น ทิสฺสติ, ตสฺมา วิเนยฺยทมนกุสเลน โลกนาเถน โลกมนุกมฺปมาเนน ภควตา วุตฺตสฺส วินยสฺส อยํ สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว สํวณฺณนา ปวตฺตาติฯ

ติสฺโสปิ อิมา สีหฬฏฺฐกถาโย สุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺส สนฺติเก สุตนฺติ อาห ‘‘พุทฺธมิตฺโต…เป.… สนฺติเก’’ติฯ ‘‘พุทฺธมิตฺโต’’ติ นาเมน วิสฺสุตสฺส ยสสฺสิโน วินยญฺญุสฺส ธีรสฺส เถรสฺส สนฺติเก สุตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘สุตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘อารทฺธา’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยาวิเสสนํฯ

มหาเมฆวนุยฺยาเน ภูมิภาเค ปติฏฺฐิโต สตฺถุ มหาโพธิวิภูสิโต โย มหาวิหาโร อตฺถีติ โยชนาฯ

ตสฺส มหาวิหารสฺส ทกฺขิเณ ทิสาภาเค ปธานฆรํ ปธานฆรนามกํ อุตฺตมํ สุจิจาริตฺตสีเลน ภิกฺขุสงฺเฆน เสวิตํ ยํ ปริเวณํ อตฺถิ, ตตฺถ การยีติ โยชนาฯ

โกนาโม การยีติ อาห ‘‘อุฬารกุลสมฺภูโต…เป.… วิสฺสุโต’’ติฯ ตตฺถ อุฬารกุลสมฺภูโต สงฺฆุปฏฺฐายโก สทา อนากุลาย สทฺธาย รตนตฺตเย ปสนฺโน ‘‘มหานิคมสามี’’ติ วิสฺสุโต อุปาสโก การยีติ สมฺพนฺโธฯ

กํ การยีติ อาห ‘‘จารุ…เป.… สมฺปนฺนสลิลาสย’’นฺติฯ ตตฺถ จารุปาการสํจิตํ โสเภน ปากาเรน สุฏฺฐุ จิตํ จินิตํ มโนรมํ สีตจฺฉายตรูเปตํ สีตจฺฉาเยน รุกฺเขน อุเปตํ สมฺปนฺนสลิลาสยํ มธุรชลาธารํ ยํ ปาสาทํ การยีติ โยชนาฯ มหานิคมสามิโน ตตฺร ปาสาเท วสตามยาติ สมฺพนฺโธฯ

กํ อุทฺทิสิตฺวา กีทิสา กา อารทฺธาติ อาห ‘‘สุจิสีลสมาจารํ…เป.… วินยวณฺณนา’’ติฯ ตตฺถ สุจิสีลสมาจารํ พุทฺธสิริวฺหยํ เถรํ อุทฺทิสิตฺวา อิทฺธา อตฺถวินิจฺฉยาทีหิ ปริปุณฺณา ยา วินยวณฺณนา อารทฺธาติ โยชนาฯ

กิํนามสฺส รญฺโญ กตเม สํวจฺฉเร อารทฺธา, กิสฺมิํ กาเล ปรินิฏฺฐิตาติ อาห ‘‘ปาลยนฺตสฺส…เป.… ปรินิฏฺฐิตา’’ติฯ ตตฺถ สกลํ ลงฺกาทีปํ นิรพฺพุทํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ปาลยนฺตสฺส สิรินิวาสสฺส สิริปาลยสสฺสิโน รญฺโญ ชยสํวจฺฉเรติ สมฺพนฺโธฯ สมวีสติเม เขเม ชยสํวจฺฉเร อยํ วินยสํวณฺณนา อารทฺธา, เอกวีสมฺหิ รญฺโญ เอกวีสติเม สํวจฺฉเร สมฺปตฺเต สติ ปรินิฏฺฐิตาติ โยชนาฯ

ยถา อตฺตโน สํวณฺณนา นิรุปทฺทวา สีฆํ นิฏฺฐํ อุปคตา, เอวํ โลกสฺส ธมฺมูปสํหิตา สีฆํ คจฺฉนฺตูติ อาสีสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปทฺทวากุเล’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปทฺทวากุเล อุปทฺทเวหิ อากุเล โลเก สตฺตโลเก นิรุปทฺทวโต อุปทฺทววิรหโต ยถา อยํ วินยสํวณฺณนา เอกสํวจฺฉเรเนว นิฏฺฐํ อุปาคตา, เอวํ สพฺพสฺส โลกสฺส อารทฺธา สพฺเพปิ ธมฺมูปสํหิตา อตฺถา นิรุปทฺทวา สีฆํ นิฏฺฐํ คจฺฉนฺตูติ โยชนาฯ

อตฺตนา สมาจิตสฺส ปุญฺญสฺส อิจฺฉิตตฺเถ ปริณามนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรฏฺฐิตตฺถํ ธมฺมสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ธมฺมสฺส จิรฏฺฐิตตฺถํ อิมํ วินยสํวณฺณนํ กโรนฺเตน สทฺธมฺมพหุมาเนน มยา ยญฺจ ปุญฺญํ สมาจิตํ, สพฺพสฺส ตสฺส ปุญฺญสฺส อานุภาเวน สพฺเพปิ ปาณิโน ธมฺมราชสฺส ภควโต สทฺธมฺมรสเสวิโน ภวนฺตุฯ

สทฺธมฺโม จิรํ ติฏฺฐตุ, เทโว กาเล วสฺสํ วสฺสนฺโต จิรํ ปชํ สตฺตสมูหํ ตปฺเปตุฯ ราชา ธมฺเมน เมทนิํ รกฺขตูติ โยชนาฯ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ อิติ ปรินิฏฺฐํ สุฏฺฐุ อาปนํ ทฏฺฐพฺพนฺตีติ อตฺโถฯ

สทฺธา จ พุทฺธิ จ วีริยญฺจ สทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, วิสุทฺธานิ จ ตานิ สทฺธาพุทฺธิวีริยานิ เจติ วิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, ปรมานิ จ ตานิ วิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ เจติ ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, เตหิ ปริมณฺฑิโต ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิโต, เตน, เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ สีลญฺจ อาจาโร จ อชฺชวญฺจ มทฺทวญฺจ สีลาจารชฺชวมทฺทวานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ เตติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทโย, อาทิสทฺเทน ขนฺติโสรจฺจาทโย สงฺคณฺหาติ, เตเยว คุณาติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณา, เตสํ สมุทโยติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทโย, เตน สมุทิโต สุฏฺฐุ ปากโฏติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิโต, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

สกสมโย จ สมยนฺตโร จ สกสมยสมยนฺตรา, เตเยว ปน คหนสทิสตฺตา คหนนฺติ สกสมยสมยนฺตรคหนํ, ตสฺส อชฺโฌคาหณํ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณํ, ตสฺมิํ สมตฺโถ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺโถฯ เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ วิเสเสน อญฺชติ ปากฏํ กโรตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, วิยตฺตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติยํ, สติฯ ปญฺญา จ เวยฺยตฺติยญฺจ ปญฺญาเวยฺยตฺติยํ, เตน สมนฺนาคเตนาติ สมฺพนฺโธฯ สมนฺนาคเตน เถเรนาติ โยชนาฯ

ตีณิ ปิฏกานีติ ติปิฏกํ, ตเมว ปริยาปุณิตพฺพตฺตา ปริยตฺตีติ ติปิฏกปริยตฺติ, ตสฺส ปเภโท เอตฺถ สตฺถุสาสเนติ ติปิฏกปริยตฺติปเภทํ, ตสฺมิํฯ สห อฏฺฐกถายาติ สาฏฺฐกถํ, สตฺถุ สาสนํ, ตสฺมิํ สตฺถุสาสเนติ สมฺพนฺโธฯ สตฺถุโน ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ สตฺถุสาสนํ, พฺยาโสปิ ยุชฺชเตว, ตสฺมิํ สตฺถุสาสเน ‘‘อปฺปฏิหต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

อปฺปฏิหตํ ญาณํ อปฺปฏิหตญาณํ, อิทํ ตสฺมิํ วินยสํวณฺณนากาเล เถรสฺส ปฏิเวธญาณาภาวโต สุตมยจินฺตามยญาณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปฏิหตญาณสฺส ปภาโว เอตสฺสาติ อปฺปฏิหตญาณปภาโว, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ มหนฺตํ เวยฺยากรณเมตสฺสาติ มหาเวยฺยากรโณ, อิมินา สิกฺขานิรุตฺติอาทีหิ ฉฬงฺเค มหนฺตเวยฺยากรเณ เถรสฺส อปฺปฏิหตญาณปภาวตํ ทสฺเสติ, เตน มหาเวยฺยากรเณน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

กรณํ วุจฺจติ ฐานํ กริยติ อุจฺจาริยติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วจนตฺเถน, กรณสฺส สมฺปตฺติ กรณสมฺปตฺติ, ตาย ชนิตํ กรณสมฺปตฺติชนิตํฯ สุเขน เถรมุขโต วินิคฺคตํ สุขวินิคฺคตํ, กรณสมฺปตฺติชนิเตน เหตุภูเตน สุขวินิคฺคตํ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตํฯ มธุรวจนญฺจ อุทารวจนญฺจ มธุโรทารวจนํ, ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป, อิมินา เกฏุภปกรเณ (สุโพธาลํกาเร 127-142 คาถาสุ) วุตฺเตสุ ทสสุ สทฺทคุเณสุ มธุรตาคุเณน จ อุทารตาคุเณน จ สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสติฯ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตญฺจ ตํ มธุโรทารวจนญฺเจติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํฯ อถ วา กรณสมฺปตฺติชนิตญฺจ ตํ สุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนญฺเจติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํฯ เอลํ วุจฺจติ ทุรุตฺตโทโส, นตฺถิ เอลเมตสฺสาติ เนลา, โสเยว วณฺโณ เนลวณฺโณ, เตน ยุตฺตํ เนลวณฺณยุตฺตํ, กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ เนลวณฺณยุตฺตเมตสฺสาติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนเนลวณฺณยุตฺโต, เถโรฯ วิเสสนปรปทสมาโส, เนลวณฺณยุตฺตกรณสมฺปตฺติ ชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจโนติ หิ อตฺโถ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ ยุตฺตญฺจ ปริสาย โสเตน อนุรูปตฺตา, มุตฺตญฺจ ปริสาย วิสารทตฺตาติ ยุตฺตมุตฺตํ, วจนํ, ตํ วทติ สีเลนาติ ยุตฺตมุตฺตวาที, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

กมฺมสสฺสตอุจฺเฉทอิสฺสรนิมฺมานาทิวเสน นานา วาทา เอเตสนฺติ วาทิโน, นานาวาทา ชนา, วาทีนํ, วาทีสุ วา วโร กมฺมกิริยวาทตฺตาติ วาทิวโร, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณตุํ สมตฺถตฺตา มหนฺโต กวิ มหากวิ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานวเสน ปภินฺนาย ปฏิสมฺภิทาย ปริวาริโตติ ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาโร, ตสฺมิํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ สมฺพนฺโธฯ ฉ อภิญฺญา จ ปฏิสมฺภิทา จ ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทา, ตา อาทโย เยสํ เตติ ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทโย, อาทิสทฺเทน เตวิชฺชาทโย สงฺคณฺหาติฯ ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทโย ปเภทา เอตสฺสาติ ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภโท, โสเยว คุโณ ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุโณ, เตน ปฏิมณฺฑิโต ฉฬภิญฺญาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิโต, ตสฺมิํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ สมฺพนฺโธฯ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌานลาภิอาทีนํ ธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, อถ วา มนุสฺสานํ กุสลกมฺมปถสงฺขาตธมฺมโต อุตฺตรีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, ฌานาทิธมฺโม, ตสฺมิํ, ‘‘สุปฺปติฏฺฐิต’’ อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ สุปฺปติฏฺฐิตา พุทฺธิ เอเตสนฺติ สุปฺปติฏฺฐิตพุทฺธิโน, เตสํ เถรานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เถรานํ วํเส ปกาเรน ทิปฺปนฺติ, ปทีโป วิยาติ วา เถรวํสปฺปทีปา, เตสํฯ ถิโร สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาโต คุโณ เอเตสมตฺถีติ เถรา, เตสํ, วํสาลงฺการภูเตนาติ สมฺพนฺโธฯ มหาวิหาเร วสนสีลา วสนธมฺมา, วสเน สาธุการีติ วา มหาวิหารวาสิโน, เตสํ, เถรานนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ วํเส อลงฺกาโร, วํสสฺส วาติ วํสาลงฺกาโร, โส หุตฺวา ภูโต, วํสาลงฺการภาวํ วา ปตฺโตติ วํสาลงฺการภูโต, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

วิปุลา จ สา วิสุทฺธา เจติ วิปุลวิสุทฺธา, วิเสสโนภยปโท, วิปุลวิสุทฺธา พุทฺธิ เอตสฺสาติ วิปุลวิสุทฺธพุทฺธิ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธฯ

นามเมว นามเธยฺยํ, คหิตํ นามเธยฺยเมตสฺสาติ คหิตนามเธยฺโย , เตน เถเรน กตา สมนฺตปาสาทิกา นาม อยํ วินยสํวณฺณนา ติฏฺฐตูติ สมฺพนฺโธฯ

สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน โลกเชฏฺฐสฺส มเหสิโน ‘‘พุทฺโธ’’ติ นามมฺปิ ยาว โลกมฺหิ ปวตฺตติ, ตาว โลกนิตฺถรเณสีนํ กุลปุตฺตานํ สีลวิสุทฺธาย นยํ ทสฺเสนฺตี โลกสฺมิํ ติฏฺฐตูติ โยชนาฯ

อิติ นิคมนสฺส อตฺถโยชนา สมตฺตาฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

รตนปุณฺณนามสฺส, ปุรสฺส ราชธานิยา;

ทกฺขิเณ มุนิรูปสฺส, อีสํปาจีนนิสฺสิเตฯ

โย วิหาโร สปาสาโท, การิโต ราชเทวิยา;

ยา วสตา มยา ตตฺร, กตา ปาจิตฺยาทิโยชนาฯ

มาปิตรตฺนปุณฺณสฺส, สตฺตรเสว ราชิโน;

ชยวสฺเสฏฺฐารสมฺหิ, สมฺปตฺเตยํ สุนิฏฺฐิตาฯ

‘‘รตนปุณฺณา’’ติวฺหยสฺส ราชธานีนครสฺส ทกฺขิณสฺมิํ ทิสาภาเค ปญฺจโยชนปฺปมาเณ ฐาเน ทฺวีหิ มหาตฬาเกหิ สุโสภิตสฺส มิธิลนามนครสฺส ปุรตฺถิมสฺมิํ ทิสาภาเค ทิยฑฺฒคาวุตปฺปมาเณ ฐาเน อเนกตาลปนฺตีหิ สุโสภิโต จตุนฺนํ กุลานํ รมณียภูโต ‘‘กผฺรู’’ อิติ โวหริโต โย โส มหาคาโม ปติฏฺฐิโต, ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา ชาเตน สีลาทิคุเณหิ ปสํสิเตน ‘‘ชาคโร’’ติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน ติกฺขตฺตุํ ราชูหิ ราชมุทฺทินา ลญฺฉิเตน เม กตายํ ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนา สมฺปตฺเต ชินจกฺเก เตรสาธิกจตุวสฺสสตาธิกํ ทฺวิสหสฺสํ, สกฺกราเช ปน เอกติํสาธิกทฺวิวสฺสสตาธิกํ สหสฺสํ คิมฺหาเน เชฏฺฐมาเส ชุณฺหปกฺขสฺส ปญฺจเม สุกฺกวาเร นิฏฺฐํ ปตฺตา อนายาเสนาติฯ