‘‘ปเภทคตญาณปฺปตฺโต’’ติ อิมินา อตฺถาทีสุ ปติ วิสุํ สมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา, ปญฺญา, ตํ ปตฺโตติ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต ฯ อตฺเถ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปาฬิธมฺเม’’ติ อิมินา ธมฺมปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ ธมฺมสรูปํ ทสฺเสติฯ โวหารนิรุตฺติยนฺติ ปญฺญตฺตินิรุตฺติยํฯ อิมินา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ นิรุตฺติสรูปํ ทสฺเสติฯ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ ปฏิภานํ นาม เหฏฺฐิมญาณตฺตยเมวาติ อาห ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนิ ญาณานี’’ติ, เตสูติ ญาเณสุ, ยํ ยํ วิมุตฺตํ ยถาวิมุตฺตํ, จิตฺตํฯ ปจฺจเวกฺขิตาติ ปุนปฺปุนํ โอโลกิตาฯ สพฺพตฺถาติ ภิกฺขุนิวคฺเคฯ
อิติ ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา
[455] อุพฺพาหิกวคฺเค อตฺถกุสโลติอาทิปทานํ เภทนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐกถากุสโล’’ติอาทิฯ อาจริยมุขโตติ อาจริยวทนโต, อาจริยสมฺมุเข วา, สิถิลธนิตาทีติ อาทิสทฺเทน ทีฆรสฺสาทีนิ (ปริ. อฏฺฐ. 485; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 252) สงฺคณฺหาติฯ อกฺขรปริจฺเฉเทติ เอตฺตโก สิถิโล, เอตฺตโก ธนิโตติอาทินา อกฺขรปริจฺเฉเทฯ อิมินา พฺยญฺชนกุสโลติ เอตฺถ พฺยญฺชนสทฺโท อกฺขรปริยาโยติ ทสฺเสติฯ น ปุพฺพาปรกุสโลติ เอตฺถ ปุพฺพาปโร นาม ปุริมานํ จตุนฺนญฺเจว กถาย จ ปุพฺพาปโรติ อาห ‘‘อตฺถปุพฺพาปเร’’ติอาทิฯ
โกธโนติอาทีนิ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา น สกฺโกตีติ โยชนาฯ ปสาเรตาติ เอตฺถ สรธาตุ อุปสคฺควเสน เวจิตฺตวาจโกติ อาห ‘‘โมเหตา’’ติฯ
อิติ อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
อธิกรณวูปสมวคฺควณฺณนา
[457] อธิกรณวูปสมวคฺเค สงฺฆครุ นาม โกติ อาห ‘‘ธมฺมญฺจ…เป.… สงฺฆครุ นาม โหตี’’ติฯ ตานีติ จีวราทีนิฯ
[458] ปญฺจหุปาลิ อากาเรหีติ เอตฺถ อาการสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ปญฺจหิ การเณหี’’ติฯ กมฺเมนาติอาทีสุ กมฺมาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปโลกนาทีสู’’ติอาทิฯ อุปปตฺตีหีติ ยุตฺตีหิฯ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวญฺจ พหุสฺสุตภาวญฺจ ตุมฺเห ชานาถาติ โยชนาฯ มาทิโส นาม…เป.… ตุมฺหากํ ยุตฺตํ นนูติ โยชนาฯ กณฺณมูเลติ กณฺณสมีเปฯ อนุสฺสาวเนนาติ อนุสมีเป สาวาปเนนฯ เตสนฺติ ภิกฺขูนํฯ อนิวตฺติธมฺเมติ อนิวตฺตนสภาเวฯ สลากคฺคาเหนาติ อตฺตโน สลากาย คาหาปเนนฯ
เอตฺถาติ กมฺมาทีสุฯ ปมาณนฺติ สงฺฆเภทสฺส การณํฯ ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตาฯ ปุพฺพภาคภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐารสวตฺถุทีปนวเสน หี’’ติอาทิฯ โวหรนฺเตปีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ โวหาเรฯ กทา ปน สงฺโฆ ภินฺโนติ อาห ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิฯ ยทา ปน กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ กมฺมนฺติ อุโปสถกมฺมโต อญฺญํ กมฺมํ คเหตพฺพํฯ อุทฺเทสนฺติ อุโปสถกมฺมํฯ อิตีติ เอวํฯ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนายํ ‘‘เอวํ…เป.… ปกาสยิสฺสามา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 351) ยํ วจนํ อโวจุมฺหาติ โยชนาฯ ตสฺส วจนสฺสาติ ปาฐํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สฺวายํ อตฺโถ’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺโพฯ
ปญฺญตฺเตตนฺติ เอตฺถ นิคฺคหิตโลปสนฺธีติ อาห ‘‘ปญฺญตฺตํ เอต’’นฺติฯ กฺวาติ กิสฺมิํ ขนฺธเกฯ ตตฺราติ วตฺตกฺขนฺธเกฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อาคนฺตุกวตฺตาทิอกรณมตฺเตนฯ อนุปุพฺเพนาติ อนุกฺกเมนฯ ยถารตฺตนฺติ เอตฺถ ยถาสทฺโท อนุรูปตฺถวาจโก, รตฺติสทฺเทน รตฺติปฺปมาณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติปริมาณานุรูป’’นฺติฯ อิมินา รตฺติยา อนุรูปํ ยถารตฺตนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ ‘‘รตฺติปริมาณานุรูป’’นฺติ วุตฺเต รตฺติปริมาณสฺส อติกฺกนฺตตฺตา อตฺถโต เถโรติ อาห ‘‘ยถาเถรนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ววตฺถานนฺติ ปริจฺเฉโทฯ โส หิ วิสุํ อวหิโต หุตฺวา ติฏฺฐตีติ ววตฺถานนฺติ วุจฺจติฯ กมฺมากมฺมานีติ เอตฺถ กมฺมํ อกมฺมานีติ ปทวิภาคํ กตฺวา อกาโร วุทฺธตฺโถติ อาห ‘‘ขุทฺทกานิ เจว มหนฺตานิ จ กมฺมานี’’ติฯ
สติ จ อกมฺมสฺส มหนฺตภาเว กมฺมํ นาม ขุทฺทกนฺติ อตฺถโต สิทฺธํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ขุทฺทกานิ เจวา’’ติฯ อการสฺส อปฺปตฺถํ คเหตฺวา ‘‘มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จ กมฺมานี’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ โส ปน อิธ น คหิโต, อญฺญตฺถ ปน ทิสฺสติฯ ‘‘อุจฺจาวจานิ กมฺมานี’’ติ หิ วากฺยวเสน วุตฺตฏฺฐาเน อุจฺจสทฺเทน มหนฺตตฺถํ ทสฺเสติ, อวจสทฺเทน ขุทฺทกตฺถํ ทสฺเสติฯ ตสฺมา มหนฺตขุทฺทกานิ กมฺมานีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สติ จ อกมฺมสฺส ขุทฺทกภาเว กมฺมํ นาม มหนฺตนฺติ อตฺถโตปิ สิทฺธนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สงฺฆเภทวคฺคทฺวยวณฺณนา
[459] สงฺฆเภทวคฺคทฺวเย เอเตติ สภาวาฯ เตติ อธมฺมาทโยฯ อิตีติ เอวํฯ ยํ กมฺมนฺติ โยชนาฯ ทิฏฺฐิํ วินิธายาติ สมฺพนฺโธฯ เอกสฺมิํ ปญฺจเก อยํ อตฺถโยชนา กาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาปีติ อิมสฺมิํ ปญฺจเกปิฯ ปิสทฺเทน เหฏฺฐา วุตฺตํ ปญฺจกํ อเปกฺขติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปญฺจเกสุฯ หีติ สจฺจํฯ ปุพฺเพ อวุตฺตนยํ ยํ วจนมตฺถิ, ตํ วจนํ เอตฺถ ปญฺจเกสุ น อตฺถีติ โยชนาฯ
อาวาสิกวคฺควณฺณนา
[461] อาวาสิกวคฺเค ‘‘หริตฺวา’’ติ อิมินา ยถาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา หรณตฺถญฺจ กิริยาวิเสสนภาวญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘ฐปิโต’’ติ อิมินา นิกฺขิตฺโตติ เอตฺถ ขิปธาตุยา ฐปนตฺถํ ทสฺเสติฯ
[462] ปริณาเมตีติ ปริณตํปาเปติฯ ‘‘นิยาเมติ กเถตี’’ติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, เอตฺถาติ อาวาสิกวคฺเคฯ
