เมนู

2. คณโภชนสิกฺขาปทํ

[209] ทุติเย ปหีนลาภสกฺการสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส กิรา’’ติอาทิฯ โสติ เทวทตฺโตฯ ‘‘อโหสี’’ติ จ ‘‘ปากโฏ ชาโต’’ติ จ โยเชตพฺโพฯ อชาตสตฺตุนาติ อชาตสฺเสเยว ปิตุราชสฺส สตฺตุภาวโต อชาตสตฺตุนา, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํฯ ราชานนฺติ พิมฺพิสารราชํ, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท ธาตุกมฺมํฯ อภิมาเรติ อภินิลียิตฺวา ภควโต มารณตฺถาย เปสิเต ธนุธเรฯ คูฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ คุหิโต หุตฺวา ปฏิจฺฉนฺโนฯ ปริกถายาติ ปริคุหนาย กถายฯ ‘‘ราชานมฺปี’’ติปทํ ‘‘มาราเปสี’’ติปเท ธาตุกมฺมํฯ ปวิชฺฌีติ ปวฏฺเฏสิฯ ตโตติ ตโต วุตฺตโต ปรํ อุฏฺฐหิํสูติ สมฺพนฺโธฯ นคเร นิวสนฺตีติ นาคราฯ ราชาติ อชาตสตฺตุราชาฯ สาสนกณฺฏกนฺติสาสนสฺส กณฺฏกสทิสตฺตา สาสนกณฺฏกํฯ ตโตติ นีหรโตฯ อุปฏฺฐานมฺปีติ อุปฏฺฐานมฺปิ, อุปฏฺฐานตฺถายปิ วาฯ อญฺเญปีติ ราชโต อญฺเญปิฯ อสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ กิญฺจิ ขาทนียโภชนียํ ‘‘ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ กิญฺจิ วา อภิวาทนาทิ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กุเลสุ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชนสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา เม’’ติอาทิฯ โปเสนฺโต หุตฺวา ภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ

[211] ภตฺตํ อนธิวาเสนฺตานํ กสฺมา จีวรํ ปริตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ภตฺตํ อคณฺหนฺตาน’’นฺติอาทิฯ

[212] จีวรการเก ภิกฺขู ภตฺเตน กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ อาห ‘‘คาเม’’ติอาทิฯ

[215] นานาเวรชฺชเกติ เอตฺถ รญฺโญ อิทํ รชฺชํ, วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, นานปฺปการํ วิรชฺชํ นานาวิรชฺชํฯ นานาวิรชฺเชหิ อาคตา นานาเวรชฺชกาฯ มชฺเฌ วุทฺธิ โหตีติ อาห ‘‘นานาวิเธหิ อญฺญรชฺเชหิ อาคเต’’ติฯ อญฺญรชฺเชหีติ ราชคหโต อญฺเญหิ รชฺเชหิฯ รญฺชิตพฺพนฺติ รญฺชนฺติ วุตฺเต นิคฺคหิตสฺส อนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นานาเวรญฺชเกอิติปิ ปาโฐ’’ติฯ

[218] คณโภชเนติ คณสฺส โภชนํ คณโภชนํ, คณโภชนสฺส โภชนํ คณโภชนํ, ตสฺมิํ คณโภชเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.10; ม. นิ. 1.293) วิย เอกสฺส โภชนสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ นนุ อุโปสเถ วิย ทฺเว ตโย คโณ นามาติ อาห ‘‘อิธ คโณ นาม จตฺตาโร’’ติอาทิฯ เตน ทฺเว ตโย คโณ นาม น โหนฺติ, จตฺตาโร ปน อาทิํ กตฺวา ตทุตฺตริ คโณ นามาติ ทสฺเสติฯ ตํ ปเนตนฺติ เอตฺถ เอตสทฺโท วจนาลงฺกาโร ทฺวีสุ สพฺพนาเมสุ ปุพฺพสฺเสว เยภุยฺเยน ปธานตฺตาฯ ปสวตีติ วฑฺฒติ, ชายตีติ อตฺโถฯ เววจเนน วาติ ‘‘ภตฺเตน นิมนฺเตมิ, โภชเนน นิมนฺเตมี’’ติ ปริยาเยน วาฯ ภาสนฺตเรน วาติ มูลภาสาโต อญฺญาย ภาสาย วาฯ เอกโต นิมนฺติตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปมาณนฺติ การณํฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘วิหาเร’’ติปเทน โยเชตพฺพํฯ ฐิเตสุเยวาติ ปทํ นิทฺธารณสมุทาโยฯ เอโก นิมนฺติโตติ สมฺพนฺโธฯ

จตฺตาโร ภิกฺขู วิญฺญาเปยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปาเฏกฺกนฺติ ปติเอกสฺส ภาโว ปาเฏกฺกํ, วิสุนฺติ อตฺโถฯ เอกโต วา นานาโต วา วิญฺญาเปยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ฉวิสงฺขาตโต พาหิรจมฺมโต อพฺภนฺตรจมฺมสฺส ถูลตฺตา ‘‘มหาจมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ผาลํ เอเตสํ ปาทานํ สญฺชาตนฺติ ผาลิตา, อุปฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปหฏมตฺเต สตีติ โยชนาฯ เลเสน กปฺปนฺติ ปวตฺตํ จิตฺตํ เลสกปฺปิยํ

สุตฺตญฺจาติ สูจิปาสปเวสนสุตฺตญฺจฯ นนุ วิสุํ จีวรทานสมโย วิย จีวรการสมโยปิ อตฺถิ, กสฺมา ‘‘ยทา ตทา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิสุํ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ วิสุํ จีวรทานสมโย วิย จีวรการสมโย นาม ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ยทา ตทา’’ติ มยา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ กโรติ, เตน ภุญฺชิตพฺพนฺติ โยชนาฯ สูจิเวฐนโกติ สิพฺพนตฺถาย ทฺเว ปิโลติกขณฺเฑ สมฺพนฺธิตฺวา สูจิยา วิชฺฌนโกฯ วิจาเรตีติ ปญฺจขณฺฑสตฺตขณฺฑาทิวเสน สํวิทหติฯ ฉินฺทตีติ สตฺถเกน วา หตฺเถน วา ฉินฺทติฯ โมฆสุตฺตนฺติ มุยฺหนํ โมโฆ, อตฺถโต คเหตพฺพฉฏฺเฏตพฺพฏฺฐาเน มุยฺหนจิตฺตํ, ตสฺส ฉินฺทนํ สุตฺตนฺติ โมฆสุตฺตํฯ อาคนฺตุกปฏฺฏนฺติ ทุปฏฺฏจีวเร มูลปฏฺฏสฺส อุปริ ฐปิตปฏฺฏํฯ ปจฺจาคตนฺติ ปฏฺฏจีวราทีสุ ลพฺภติฯ พนฺธตีติ มูลปฏฺเฏน อาคนฺตุกปฏฺฏํฯ พนฺธติฯ อนุวาตนฺติ จีวรํ อนุปริยายิตฺวา วียติ พนฺธียตีติ อนุวาตํ, ตํ ฉินฺทติฯ ฆฏฺเฏตีติ ทฺเว อนุวาตนฺเต อญฺญมญฺญํ สมฺพชฺฌติฯ อาโรเปตีติ จีวรสฺส อุปริ อาโรเปติฯ ตตฺถาติ จีวเรฯ สุตฺตํ กโรตีติ สูจิปาสปเวสนสุตฺตํ วฏฺเฏติฯ วเลตีติ วฏฺฏิตฺวา สุตฺตเวฐนทณฺฑเก อาวฏฺเฏติฯ ปิปฺผลิกนฺติ สตฺถกํฯ ตญฺหิ ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกนฺติ กตฺวา ปิปฺผลิกนฺติ วุจฺจติ, ตํ นิเสติ นิสานํ กโรตีติ อตฺโถฯ โย ปน กเถติ, เอตํ ฐเปตฺวาติ โยชนาฯ

อทฺธานมคฺคสฺส ทฺวิคาวุตตฺตา ‘‘อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาวุเต’’ติ วุตฺตํฯ อภิรูฬฺเหน ภุญฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ กาเลฯ ‘‘สนฺนิปตนฺตี’’ติ พหุกตฺตุวเสน วุตฺตํฯ

อกุสลํ ปริวชฺเชตีติ ปริพฺพาชโก , ปพฺพชฺชเวสํ วา ปริคฺคเหตฺวา วชติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปริพฺพาชโกฯ วินา ภาวปจฺจเยน ภาวตฺถสฺส ญาตพฺพโต ปริพฺพาชกภาโว ปริพฺพาชโก, ตํ สมาปนฺโนติ ปริพฺพาชกสมาปนฺโนฯ อถ วา ปริพฺพาชเกสุ สมาปนฺโน ปริยาปนฺโนติ ปริพฺพาชกสมาปนฺโนฯ ‘‘เอเตส’’นฺติปทํ ‘‘เยน เกนจี’’ติปเท นิทฺธารณสมุทาโยฯ

[220] เยปิ ภิกฺขู ภุญฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ‘‘ทฺเว ตโย เอกโต’’ติวจเนฯ อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส จตุกฺกสฺสาติ อนิมนฺติตจตุตฺถํ, อนิมนฺติเตน วา จตุตฺถํ อนิมนฺติตจตุตฺถํฯ เอเสว นโย อญฺเญสุปิ จตุตฺเถสุฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ นิมนฺเตตีติ อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺเตติฯ เตสูติ จตูสุ ภิกฺขูสุฯ โสติ อุปาสโกฯ อญฺญนฺติ นาคตภิกฺขุโต อญฺญํ, นิมนฺติตภิกฺขุโต วาฯ ตงฺขณปฺปตฺตนฺติ ตสฺมิํ ปุจฺฉนกถนกฺขเณ ปตฺตํฯ หีติ วิตฺถาโรฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฐาเน, เคเห วาฯ เตหีติ กรณภูเตหิ ภิกฺขูหิฯ

โสติ ปิณฺฑปาติโกฯ อนาคจฺฉนฺตมฺปีติ สยํ น อาคจฺฉนฺตมฺปิฯ ลจฺฉถาติ ลภิสฺสถฯ

โสปีติ สามเณโรปิ, น ปิณฺฑปาติโกเยวาติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ คิลานจตุตฺเถ, เตสุ จตูสุ วาฯ คิลาโน อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหตีติ โยชนาฯ

คณปูรกตฺตาติ สมยลทฺธสฺส คณปูรกตฺตาฯ จตุกฺกานีติ จีวรทานจตุตฺถํ จีวรการจตุตฺถํ อทฺธานคมนจตุตฺถํ นาวาภิรุหนจตุตฺถํ มหาสมยจตุตฺถํ, สมณภตฺตจตุตฺถนฺติ ฉ จตุกฺกานิฯ ปุริเมหิ มิสฺเสตฺวา เอกาทส จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิฯ เอโก ปณฺฑิโต ภิกฺขุ นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ ตีสุ ภิกฺขูสุ, คเตสุ คจฺฉตีติ โยชนาฯ ภุตฺวา อาคนฺตฺวา ฐิเตสุปิ อนาปตฺติเยวฯ กสฺมา สพฺเพสํ อนาปตฺติ, นนุ จตฺตาโร ภิกฺขู เอกโต คณฺหนฺตีติ อาห ‘‘ปญฺจนฺนํ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โภชนานํเยวาติ น ยาคุขชฺชกผลาผลาทีนํฯ ตานิ จาติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกตํ นตฺถิ, ตานิ จ โภชนานิฯ

เตหีติ จตูหิ ภิกฺขูหิ ตานีติ ยาคุอาทีนิฯ อิตีติ ตสฺมา อนาปตฺตินฺติ โยชนาฯ

โกจิ เปสิโต อปณฺฑิตมนุสฺโส วทตีติ โยชนาฯ กตฺตุกาเมน เปสิโตติ สมฺพนฺโธฯ ภตฺตํ คณฺหถาติ วาติ วาสทฺโท ‘‘โอทนํ คณฺหถ, โภชนํ คณฺหถ, อนฺนํ คณฺหถ, กุรํ คณฺหถา’’ติ วจนานิปิ สงฺคณฺหาติฯ นิมนฺตนํ สาทิยนฺตีติ เนมนฺตนิกาฯ ปิณฺฑปาเต ธุตงฺเค นิยุตฺตาติ ปิณฺฑปาติกาฯ ปุนทิวเส ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนาฯ หริตฺวาติ อปเนตฺวาฯ ตโตติ ตโต วทนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิกฺเขปนฺติ วิวิธํ เขปํฯ เตติ อสุกา จ อสุกา จ คามิกาฯ ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนาฯ โสปีติ อปณฺฑิตมนุสฺโสปิ, น คามิกาเยวาติ อตฺโถฯ กสฺมา น ลภามิ ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนาฯ เอวํ ‘‘กถํ นิมนฺเตสุํ ภนฺเต’’ติ เอตฺถาปิฯ ตโตติ ตสฺมา การณาฯ เอสาติ เอโส คาโมฯ นฺติ ภูมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, ตสฺมิํ คาเม จรถาติ หิ อตฺโถฯ กิํ เอเตนาติ เอเตน ปุจฺฉเนน กิํ ปโยชนํฯ เอตฺถาติ ปุจฺฉเนฯ มา ปมชฺชิตฺถาติ วทตีติ สมฺพนฺโธฯ ทุติยทิวเสติ นิมนฺตนทิวสโต ทุติยทิวเสฯ ธุรคาเมติ ปธานคาเม, อนฺติกคาเม วาฯ ภาโว นาม กิริยตฺตา เอโกเยว โหติ, ตสฺมา กตฺตารํ วา กมฺมํ วา สมฺพนฺธํ วา อเปกฺขิตฺวา พหุวจเนน น ภวิตพฺพํ, เตน วุตฺตํ ‘‘น ทุพฺพเจหิ ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เตสูติ คามิเกสุ โภเชนฺเตสูติ สมฺพนฺโธฯ อสนสาลายนฺติ โภชนสาลายํฯ สา หิ อสติ ภุญฺชติ เอตฺถาติ อสนา, สลนฺติ ปวิสนฺติ อสฺสนฺติ สาลา, อสนา จ สา สาลาเจติ อสนสาลาติ อตฺเถน ‘‘อสนสาลา’’ติ วุจฺจติฯ

อถ ปนาติ ตโต อญฺญถา ปนฯ อปาทานตฺโถ หิ อถสทฺโทฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเน อนฺตรวีถิอาทีสูติ อตฺโถฯ ปฏิกจฺเจวาติ ปฐมํ กตฺวา เอวฯ ภิกฺขูสุ คามโต อนิกฺขนฺเตสุ ปเควาติ วุตฺตํ โหติฯ น วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ปหิณตฺตา น วฏฺฏติฯ เย ปน มนุสฺสา โภเชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ นิวตฺตถาติ วุตฺตปเทติ ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วุตฺเต กิริยาปเทฯ

ยสฺส กสฺสจิ โหตีติ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย โหตีติ โยชนาฯ นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ อวุตฺตตฺตา นิวตฺติตุํ วฏฺฏติฯ สมฺพนฺธํ กตฺวาติ ‘‘นิวตฺตถ ภนฺเต’’ติ ภนฺเตสทฺเทน อพฺยวหิตํ กตฺวาฯ นิสีทถ ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถาติ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ กตฺวา วุตฺเต ‘‘นิสีทถา’’ติปเท นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ อถ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ อกตฺวา ‘‘นิสีทถ, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ สมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺเต นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ อิจฺเจตํ นยํ อติทิสติ ‘‘เอเสว นโย’’ติอิมินาติฯ ทุติยํฯ

3. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ

[221] ตติเย ‘‘น โข…เป.… กโรนฺตี’’ติปาฐสฺส อตฺถสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอิมินา ‘‘ยถยิเม มนุสฺสา’’ติ เอตฺถ ยถาสทฺทสฺส ยํสทฺทตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาติ เตน นิยาเมนฯ อิมินา ยถาสทฺทสฺส นิยมนิทฺทิฏฺฐภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ญายตี’’ติอิมินา กิริยาปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ ‘‘สาสนํ วา ทานํ วา’’ติปเทหิ อิทํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ พุทฺธปฺปมุเข สงฺเฆติ สมฺปทานตฺเถ เจตานิ ภุมฺมวจนานิ, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ วาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริตฺต’’นฺติอิมินา โอรกสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ลามก’’นฺติอิมินา ปริตฺตสทฺทสฺส ปริวารตฺถํ นิวตฺเตติฯ กิโร เอว ปติภาเว นิยุตฺโต กิรปติโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิรปติโกติ เอตฺถา’’ติ อาทิฯ โสติ กิรปติโกฯ กมฺมํ กาเรตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปจารวเสนาติ โวหารวเสน, อุปลกฺขณวเสน, ปธานวเสน วาติ อตฺโถฯ น เกวลํ พทราเยว, อญฺเญปิ ปน พหู ขาทนียโภชนียา ปฏิยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ พทเรน มิสฺโส พทรมิสฺโส, พทรสาฬโวติ อาห ‘‘พทรสาฬเวนา’’ติฯ พทรจุณฺเณน มิสฺโส มธุสกฺขราทิ ‘‘พทรสาฬโว’’ติ วุจฺจติฯ