เมนู

คติสทฺทสฺส ภวเภทาทิอตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิสฺสรณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิสฺสรณํ โหตี’’ติฯ นฺติ ปวนํฯ เตติ มิคาฯ ‘‘อสฺสสนฺตี’’ติ ปเทน ‘‘ปสฺสสนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโต, อานาปานํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อากาโสติ อชฏากาโสฯ ปกฺขีนนฺติ วิหงฺคมานํฯ ‘‘สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมาน’’นฺติ อิมินา ธมฺมานนฺติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโมเยว คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘วินาโสวา’’ติ อิมินา วิภวสทฺโท วินาสวาจโกติ ทสฺเสติฯ เตสนฺติ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํฯ คตีติ ปติฏฺฐาฯ กสฺมา วิภโว ธมฺมานํ คติ โหตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ หีติ ยสฺมาฯ เตติ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมาฯ วินาสนฺติ วิภวํฯ สุจิรมฺปีติ อสีติวสฺสาทิกาลมฺปิฯ นิพฺพานํ อรหโต คตีติ สํวณฺเณตพฺพปทํฯ ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา อรหโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตู’’ติ อิมินา ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ ปทสฺส อิธ อธิปฺเปตนิพฺพานํ ทสฺเสติฯ คาถาย เต เต อตฺถา สํคเหตฺวา คณิยนฺติ เอตฺถาติ คาถาสงฺคณิกํ

อิติ ปฐมคาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

อธิกรณเภทํ

อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา

[340] อธิกรณเภเท เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว สมเถติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ สมถานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขาวินยญฺจ เยภุยฺยสิกญฺจา’’ติฯ ‘‘ปฏิเสเธตี’’ติ อิมินา อุกฺโกเฏตีติ เอตฺถ กุฏธาตุยา เฉทนตฺถํ อตฺถโต ทสฺเสติฯ เฉทนํ นาม อตฺถโต สมถปฏิเสธนนฺติ อตฺโถฯ

[341] ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ อกตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพาฯ อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุนฺนิหตํ, ปุน นิหนิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพาฯ

อวินิจฺฉิตนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุวินิจฺฉิตํ, ปุน วินิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพาฯ อวูปสนฺตนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุวูปสนฺตํ, ปุน วูปสเมตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพาฯ อปิจาติ สามญฺญโต ปนฯ

ตตฺถ ชาตกนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมิํวิหาเร’’ติฯ ยสฺมิํวิหาเร อุปฺปนฺนํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญมญฺญสฺส อตฺเตสุ, อตฺตานํ วา ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตปจฺจตฺถิกาฯ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนวาติ ปาฬิยํ อาคเตหิ สมเถหิ มุตฺตเกน ธมฺมเทสนามตฺตวินิจฺฉเยเนวฯ อิทนฺติ อธิกรณํฯ เยนาปิ วินิจฺฉเยนาติ ปาฬิมุตฺตเกน เยนาปิ วินิจฺฉเยนฯ

อญฺโญติ เนวาสิเกหิ อญฺโญ วินยธโร ปุจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เตหิ จาติ เนวาสิเกหิ จฯ

เอตสฺสาติ วินยธรสฺสฯ อยนฺติ วินยธโรฯ ตตฺถาติ ตํ คามํฯ อญฺญมญฺญํ วา สญฺญาเปนฺตีติ อตฺตปจฺจตฺถิกา อญฺญมญฺญํ วา สญฺญาเปนฺติฯ เต ภิกฺขูติ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา ภิกฺขูฯ นิชฺฌาเปนฺตีติ สญฺญาเปนฺติฯ อุกฺโกเฏติ โยติ โย อุกฺโกเฏติฯ เอเตติ อตฺตปจฺจตฺถิเก ภิกฺขู, ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ คามํฯ ตตฺเถวาติ อนฺตรามคฺเค เอวฯ

ตตฺเถวาติ คามเมวฯ ตตฺเถวาติ ตสฺมิํเยว ฐาเนฯ ตตฺถ คตนฺติ ตํ คามํ คตํฯ

‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปาจิตฺติยเมว อติทิสติฯ

สงฺเฆน…เป.… อธิกรเณ วทนฺโตปีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ปเนตํ อาปตฺติวุฏฺฐานํ นาม โหตีติ โยชนาฯ เอตนฺติ อาปตฺติวุฏฺฐานํฯ วทนฺโตปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏนฺโตเยว อุกฺโกเฏติ นาม, อถ โข วทนฺโตปีติ ทสฺเสติฯ

ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺโตติอาทีสุ อคติคมนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธโร หุตฺวา’’ติอาทิฯ อตฺถาย อุกฺโกเฏนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ อนตฺถํ จรนฺตสฺสฯ มนฺโท ปน อุกฺโกเฏติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอโก พลวนิสฺสิโต จ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

คหนมิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ คหนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปวนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ อตฺโถฯ พลวนฺเต จาติ เอตฺถ สทฺโท สพฺพกมฺเมสุ โยเชตพฺโพฯ นิสฺสิตตฺตาติ เอกสฺส นิสฺสิตตฺตาฯ พลวนิสฺสิโต จาติ เอตฺถาปิ จ สทฺโท สพฺพกตฺตูสุ โยเชตพฺโพฯ ตสฺสาติ วิสมาทินิสฺสิตสฺสฯ

โสติ สามเณโรฯ มงฺกุภูตาตฺถาติ มงฺกู หุตฺวา ภูตา, มงฺกุํ วา ปตฺตา อตฺถ ภวถาติ อตฺโถฯ เตติ ปราชยภิกฺขูฯ ตสฺสาติ สามเณรสฺสฯ โสติ สามเณโรฯ เตติ ปราชยภิกฺขูฯ นฺติ สามเณรํฯ โสติ ทหโรฯ ตโตติ สนฺนิปาตการณาฯ หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเหฯ อิตีติ เอวํ วเทติฯ โสติ ทหโรฯ อิทํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ โยชนาฯ คจฺฉาติ คจฺฉาหิฯ อิตีติ เอวํ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ

สงฺเฆน สทฺธิํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ เอกํ ภิกฺขุนฺติ โยชนาฯ กิสฺสาติ เกน การเณนฯ เอวํ อิมินากาเรน วินิจฺฉิตพฺพํ นนูติ โยชนาฯ โสติ วินิจฺฉยการโก ภิกฺขุฯ ฉนฺททายโก สุวิญฺเญยฺโยเยวฯ

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา

[342] กิํนิทานนฺติอาทีสุ ฉสุ ปเทสุ สมาสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิํนิทานมสฺสา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺสฯ ‘‘กิํนิทาน’’นฺติ ปทานํ สติปิ สมาสภาเว พฺยญฺชนนฺตปกติกตฺตา ‘‘กิ’’นฺติ นิคฺคหิตนฺตภาเวน อุจฺจารณํ กาตพฺพํฯ สพฺพาเนตานีติ สพฺพานิ นิทานนฺติอาทีนิ เอตานิ ปทานิฯ เววจนานีติ เอกสฺมิํเยว ‘‘การณ’’นฺติ อตฺเถ วิวิธานิ วจนานิ วิวจนานิ, ตานิเยว เววจนานิฯ อถ วา วิวิธํ วจนเมตสฺสตฺถสฺสาติ วิวจนํ, การณสงฺขาโต อตฺโถ, อภิเธยฺยอภิธานภาเวน สมฺพนฺธตฺตา วิวจนสฺส เอตานิ เววจนานิ, ปทานิฯ

‘‘อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต’’ติ อิมินา วิวาทสรูปํ ทสฺเสติฯ วิวาทนฺติ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาตํ วิวาทํฯ