1. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[203] โภชนวคฺคสฺส ปฐเม อาวสเถ ปญฺญตฺโต ปิณฺโฑ อาวสถปิณฺโฑติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมนฺตา’’ติอาทิฯ ปริกฺขิตฺตนฺติ ปริวุตํ อาวสถนฺติ สมฺพนฺโธฯ อทฺธํ ปถํ คจฺฉนฺตีติ อทฺธิกาฯ คิลายนฺติ รุชนฺตีติ คิลานาฯ คพฺโภ กุจฺฉิฏฺฐสตฺโต เอตาสนฺติ คพฺภินิโยฯ มลํ ปพฺพาเชนฺตีติ ปพฺพชิตา, เตสํ ยถานุรูปนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺญตฺตานิ มญฺจปีฐานิ เอตฺถาติ ปญฺญตฺตมญฺจปีโฐ, ตํฯ อเนกคพฺภปริจฺเฉทํ อเนกปมุขปริจฺเฉทํ อาวสถํ กตฺวาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ อาวสเถฯ เตสํ เตสนฺติ อทฺธิกาทีนํฯ หิยฺโยสทฺทสฺส อตีตานนฺตราหสฺส จ อนาคตานนฺตราหสฺส จ วาจกตฺตา อิธ อนาคตานนฺตราหวาจโกติ อาห ‘‘สฺเวปี’’ติฯ กุหิํ คตา อิติ วุตฺเตติ โยชนาฯ ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺโต’’ติปทสฺส นามธาตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุกฺกุจฺจํ กโรนฺโต’’ติฯ

[206] ‘‘อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา’’ติอิมินา ‘‘ปกฺกมิตุ’’นฺติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติฯ ‘‘คนฺตุ’’นฺติอิมินา กมุสทฺทสฺส ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อโนทิสฺสา’’ติปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺทิสิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปาสํ เฑตีติ ปาสณฺโฑ, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฏฺฐิปาสํ ขิปตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตณฺหาปาสํ, ทิฏฺฐิปาสญฺจ เฑติ อุฑฺเฑตีติ ปาสณฺโฑ, ตํ ปาสณฺฑํฯ ยาวตตฺโถ ปญฺญตฺโต โหตีติ ยาวตา อตฺโถ โหติ, ตาวตา ปญฺญตฺโต โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ยาวทตฺโถ’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ ทกาโร ปทสนฺธิกโรฯ สกิํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ เอกทิวสํ สกิํ ภุญฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เอกทิวสํ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ

เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ เอกกุเลน วา ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ เอกโต หุตฺวา ปญฺญตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ นานากุเลหิ ปญฺญตฺตํ ปิณฺฑนฺติ โยชนาฯ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ นานากุลานิ เอกโต อหุตฺวา วิสุํ วิสุํ ปญฺญตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

โยปิ ปิณฺโฑ ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปจฺฉินฺทิตฺวาติ อสทฺธิยาทิปาปจิตฺตตฺตา อุปจฺฉินฺทิตฺวาฯ

[208] อนุวสิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ วสิตฺวาฯ อนฺตรามคฺเค คจฺฉนฺตตฺตา ‘‘คจฺฉนฺโต ภุญฺชตี’’ติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ โหตุ, คตฏฺฐาเน ปน คมิตตฺตา กถํ? ปจฺจุปฺปนฺนสมีโปปิ อตีโต เตน สงฺคหิตตฺตา ยุตฺตํฯ ‘‘กุโต นุ ตฺวํ ภิกฺขุ อาคจฺฉสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.130) วิยฯ ตํสมีโปปิ หิ ตาทิโสฯ นานาฏฺฐาเนสุ นานากุลานํ สนฺตเก ปกติยา อนาปตฺติภาวโต นานาฏฺฐาเนสุ เอกกุลสฺเสว สนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติฯ อารทฺธสฺส วิจฺเฉทตฺตา ‘‘ปุน เอกทิวสํ ภุญฺชิตุํ ลภตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘โอทิสฺสา’’ติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ ภิกฺขูเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ภิกฺขูนํเยวา’’ติฯ ปฐมํฯ

2. คณโภชนสิกฺขาปทํ

[209] ทุติเย ปหีนลาภสกฺการสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส กิรา’’ติอาทิฯ โสติ เทวทตฺโตฯ ‘‘อโหสี’’ติ จ ‘‘ปากโฏ ชาโต’’ติ จ โยเชตพฺโพฯ อชาตสตฺตุนาติ อชาตสฺเสเยว ปิตุราชสฺส สตฺตุภาวโต อชาตสตฺตุนา, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํฯ ราชานนฺติ พิมฺพิสารราชํ, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท ธาตุกมฺมํฯ อภิมาเรติ อภินิลียิตฺวา ภควโต มารณตฺถาย เปสิเต ธนุธเรฯ คูฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ คุหิโต หุตฺวา ปฏิจฺฉนฺโนฯ ปริกถายาติ ปริคุหนาย กถายฯ ‘‘ราชานมฺปี’’ติปทํ ‘‘มาราเปสี’’ติปเท ธาตุกมฺมํฯ ปวิชฺฌีติ ปวฏฺเฏสิฯ ตโตติ ตโต วุตฺตโต ปรํ อุฏฺฐหิํสูติ สมฺพนฺโธฯ นคเร นิวสนฺตีติ นาคราฯ ราชาติ อชาตสตฺตุราชาฯ สาสนกณฺฏกนฺติสาสนสฺส กณฺฏกสทิสตฺตา สาสนกณฺฏกํฯ ตโตติ นีหรโตฯ อุปฏฺฐานมฺปีติ อุปฏฺฐานมฺปิ, อุปฏฺฐานตฺถายปิ วาฯ อญฺเญปีติ ราชโต อญฺเญปิฯ อสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ กิญฺจิ ขาทนียโภชนียํ ‘‘ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํฯ กิญฺจิ วา อภิวาทนาทิ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ กุเลสุ วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชนสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา เม’’ติอาทิฯ โปเสนฺโต หุตฺวา ภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ

[211] ภตฺตํ อนธิวาเสนฺตานํ กสฺมา จีวรํ ปริตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ภตฺตํ อคณฺหนฺตาน’’นฺติอาทิฯ

[212] จีวรการเก ภิกฺขู ภตฺเตน กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ อาห ‘‘คาเม’’ติอาทิฯ

[215] นานาเวรชฺชเกติ เอตฺถ รญฺโญ อิทํ รชฺชํ, วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, นานปฺปการํ วิรชฺชํ นานาวิรชฺชํฯ นานาวิรชฺเชหิ อาคตา นานาเวรชฺชกาฯ มชฺเฌ วุทฺธิ โหตีติ อาห ‘‘นานาวิเธหิ อญฺญรชฺเชหิ อาคเต’’ติฯ อญฺญรชฺเชหีติ ราชคหโต อญฺเญหิ รชฺเชหิฯ รญฺชิตพฺพนฺติ รญฺชนฺติ วุตฺเต นิคฺคหิตสฺส อนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นานาเวรญฺชเกอิติปิ ปาโฐ’’ติฯ

[218] คณโภชเนติ คณสฺส โภชนํ คณโภชนํ, คณโภชนสฺส โภชนํ คณโภชนํ, ตสฺมิํ คณโภชเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ‘‘รตฺตูปรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.10; ม. นิ. 1.293) วิย เอกสฺส โภชนสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ นนุ อุโปสเถ วิย ทฺเว ตโย คโณ นามาติ อาห ‘‘อิธ คโณ นาม จตฺตาโร’’ติอาทิฯ เตน ทฺเว ตโย คโณ นาม น โหนฺติ, จตฺตาโร ปน อาทิํ กตฺวา ตทุตฺตริ คโณ นามาติ ทสฺเสติฯ ตํ ปเนตนฺติ เอตฺถ เอตสทฺโท วจนาลงฺกาโร ทฺวีสุ สพฺพนาเมสุ ปุพฺพสฺเสว เยภุยฺเยน ปธานตฺตาฯ ปสวตีติ วฑฺฒติ, ชายตีติ อตฺโถฯ เววจเนน วาติ ‘‘ภตฺเตน นิมนฺเตมิ, โภชเนน นิมนฺเตมี’’ติ ปริยาเยน วาฯ ภาสนฺตเรน วาติ มูลภาสาโต อญฺญาย ภาสาย วาฯ เอกโต นิมนฺติตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปมาณนฺติ การณํฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘วิหาเร’’ติปเทน โยเชตพฺพํฯ ฐิเตสุเยวาติ ปทํ นิทฺธารณสมุทาโยฯ เอโก นิมนฺติโตติ สมฺพนฺโธฯ