เตปีติ อฏฺฐ วาราปิฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ตโตติ มหาวิภงฺคโต, ปรํ อาคตาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ อิเม ทฺวตฺติํส วาราติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตฺถาติ ทฺวตฺติํสวาเรสุฯ

สมุฏฺฐานสีสวณฺณนา

[257] ตทนนฺตรายาติ เตสํ ทฺวตฺติํสวารานํ อนนฺตรํ วุตฺตาย สมุฏฺฐานกถาย เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อนตฺตา อิติ นิจฺฉิตาติ อนตฺตาตฺเวว วินิจฺฉิตาฯ อิมินา อนตฺตา อิติ นิจฺฉยาติ เอตฺถ จิธาตุยา วินิจฺฉยตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนิจฺจาการาทีหี’’ติ อิมินา สภาคธมฺมานนฺติ เอตฺถ อนิจฺจาการาทีหิ สมาโน ภาโค เอเตสนฺติ สภาคา, เตเยว ธมฺมา สภาคธมฺมาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ นามมตฺตมฺปีติ อนิจฺจาทินามมตฺตมฺปิฯ ปิสทฺเทน ปเคว นามิโก อนิจฺจาทิสภาโวติ ทสฺเสติฯ น ปญฺญายตีติ น ขายติฯ อิมินา น นายตีติ เอตฺถ ญาธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขหานินฺติ เอตฺถ ทุกฺขํ ชหาตีติ ทุกฺขหานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขฆาตน’’นฺติฯ ทุกฺขํ หนตีติ ทุกฺขฆาตโน, สทฺธมฺโม, ตํฯ ‘‘ขนฺธกา ยา จ มาติกา’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถาย รสฺสวเสน ปาโฐ อตฺถีติ อาห ‘‘ขนฺธกา ย จ มาติกา’’ติฯ สมุฏฺฐานํ นิยโตกตนฺติ (สํ. นิ. 1.216) เอตฺถ ‘‘สมุฏฺฐานํ นิยตกต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปโรสหสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย โอการาคมวเสน ‘‘สมุฏฺฐานนิยโตกต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺฐานํ นิยตกต’’นฺติฯ เอเตนาติ ‘‘สมุฏฺฐานํ นิยโตกต’’นฺติ ปาเฐนฯ ปจฺเจตพฺโพติ ปติ เอตพฺโพ, ปฏิมุขํ ญาตพฺโพติ อตฺโถฯ อญฺเญหีติ ตีหิ สิกฺขาปเทหิ อญฺเญหิ สิกฺขาปเทหิฯ

ตตฺถาติ สมฺเภทนิทานวจเนสุฯ สมฺเภทวจเนน ปจฺเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ ตานิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ ฐเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺญตฺติเทสสงฺขาตนฺติ ปญฺญตฺติฏฺฐานภูตเทสสงฺขาตํฯ ‘‘อิมานิ ตีณี’’ติ อิมินา ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ กิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปญฺญายนฺตี’’ติ อิมินา ทิสธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติฯ

ตตฺถาติ สมุฏฺฐานนิยมสมฺเภทนิทานสงฺขาเตสุ ตีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ อิตรํ ปนาติ สมุฏฺฐานนิยมสมฺเภเทหิ อญฺญํ ปนฯ

อาฬวีติ อาฬวิยํฯ สกฺเกสุ ภคฺเคสุ จาติ เอตฺถ ชนปทนามตฺตา พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ

ทฺวีสุ วิภงฺเคสุ ปญฺญตฺตํ ยํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิสนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘วิภงฺเคสู’’ติ อิมินา วิภงฺเคติ เอตฺถ สุการโลโปติ ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ สิกฺขาปทสฺสฯ ยถาญายนฺติ ยุตฺติยา อนุรูปํฯ ตนฺติ สมุฏฺฐานํฯ เม สุณาถาติ มม สนฺติกา สุณาถฯ อิตีติ อยมตฺโถฯ

กถินนฺติ ปฐมกถินสมุฏฺฐานํฯ อนนุญฺญาตาย สทฺธินฺติ อนนุญฺญาตสมุฏฺฐาเนน สทฺธิํฯ สทิสา อิธ ทิสฺสเรติ เอตฺถ อิธสทฺโท อตฺถปกรณวเสน อุภโตวิภงฺควิสโยติ อาห ‘‘อิธ อุภโตวิภงฺเค’’ติฯ ‘‘สทิสานี’’ติ อิมินา สทิสาติ เอตฺถ นิการสฺสาการาเทโส ทสฺสิโตฯ ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา ทิสฺสเรติ เอตฺถ อนฺติสทฺทสฺส เรกาโร (นิรุตฺติทีปนิยํ 570 สุเต) ทสฺสิโตฯ

สมุฏฺฐานสีโส

ปฐมปาราชิกสมุฏฺฐานวณฺณนา

[258] กิมตฺถํ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจเนฯ สมุฏฺฐานสีสนฺติ สมุฏฺฐานานํ, สมุฏฺฐาเนสุ วา สีสํฯ เสสานีติ ปฐมปาราชิกโต เสสานิ ปญฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิฯ เตนาติ ปฐมปาราชิเกนฯ ‘‘สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจนํ สํวณฺเณนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจเนฯ

ขุทฺทกวณฺณนาวสาเนติ ขุทฺทกฏฺฐกถาย อวสาเนฯ

ลิงฺควิปริยาโยติ ลิงฺควิปลฺลาโสฯ กายมานสิกา กตาติ เอตฺถ กายมานเสสุ ปวตฺตา กายมานสิกาติ วุตฺเต สมุฏฺฐานาติ อาห ‘‘กายจิตฺตสมุฏฺฐานา กตา’’ติฯ