‘‘ปทภาชนํ วุจฺจตี’’ติ อิมินา วิตฺถาเรน ภาชิยติ เอตายาติ วิภตฺตีติ ทสฺเสติฯ วีติกฺกโมติ กายวาจาวีติกฺกโมฯ โส หิ น สํวรติ กายวาจํ น ปิทหตีติ อสํวโรติ วุจฺจติฯ เยสํ วตฺตตีติ เอตฺถ วตฺตติกิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปิฏกญฺจ อฏฺฐกถา จา’’ติฯ ปคุณาติ วาจุคฺคตาฯ เตติ เต ปุคฺคลา, ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตสฺสาติ ปฐมปาราชิกสฺสฯ เกนาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา ธารณโปสนตฺเถสุ (ปาณินี 108 ธาตุปาเฐ) ธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน อานีต’’นฺติ ฯ ‘‘ปรมฺปราย อานีต’’นฺติ อิมินา ปรมฺปราภตนฺติ ปทสฺส ตติยาสมาสํ ทสฺเสติฯ อถวา ‘‘เกนาภต’’นฺติ ปุจฺฉาย อนุรูปํ ยการโลปวเสน วากฺยนฺติ ทสฺเสติฯ

[3] อุปาลิ ทาสโก เจวาติอาทิกา คาถาโย กิมตฺถํ เกหิ ฐปิตาติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ ตนฺติ ปรํ ปรํฯ ตตฺถาติ ตาสุ คาถาสุฯ ยนฺติ วจนํฯ อิมินา นเยนาติ ปฐมปาราชิกสฺส ปุจฺฉาวิสชฺชเน วุตฺเตน อิมินา นเยนฯ

อิติ มหาวิภงฺเค ปญฺญตฺติวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

กตาปตฺติวาราทิวณฺณนา

[157] อิโตติ ปญฺญตฺติวารโต, ปรํ วุตฺตา สตฺต วารา อุตฺตานตฺถา เอวาติ โยชนาฯ กตาปตฺติวาโรติ ‘‘กตาปตฺตี’’ติ ปเทน ลกฺขิโต วาโรฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ตทนนฺตโรติ เตสํ สตฺตนฺนํ วารานํ อนนฺตเร วุตฺโตฯ สมุจฺจยวาโรติ สํ เอกโต อาปตฺติวิปตฺติอาทโย อุจิยนฺติ สมฺปิณฺฑิยนฺติ เอตฺถาติ สมุจฺจโย, โสเยว วาโร สมุจฺจยวาโรฯ

[188] ตโตติ เตหิ อฏฺฐหิ วาเรหิ, ปรํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺจยวเสน วุตฺโต เอโก ปญฺญตฺติวาโรติ โยชนาฯ ปจฺจยวเสนาติ ปจฺจยสทฺทสฺส วเสนฯ ตสฺสาติ ปจฺจยสฺสฯ

เตปีติ อฏฺฐ วาราปิฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ตโตติ มหาวิภงฺคโต, ปรํ อาคตาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ อิเม ทฺวตฺติํส วาราติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตฺถาติ ทฺวตฺติํสวาเรสุฯ

สมุฏฺฐานสีสวณฺณนา

[257] ตทนนฺตรายาติ เตสํ ทฺวตฺติํสวารานํ อนนฺตรํ วุตฺตาย สมุฏฺฐานกถาย เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อนตฺตา อิติ นิจฺฉิตาติ อนตฺตาตฺเวว วินิจฺฉิตาฯ อิมินา อนตฺตา อิติ นิจฺฉยาติ เอตฺถ จิธาตุยา วินิจฺฉยตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนิจฺจาการาทีหี’’ติ อิมินา สภาคธมฺมานนฺติ เอตฺถ อนิจฺจาการาทีหิ สมาโน ภาโค เอเตสนฺติ สภาคา, เตเยว ธมฺมา สภาคธมฺมาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ นามมตฺตมฺปีติ อนิจฺจาทินามมตฺตมฺปิฯ ปิสทฺเทน ปเคว นามิโก อนิจฺจาทิสภาโวติ ทสฺเสติฯ น ปญฺญายตีติ น ขายติฯ อิมินา น นายตีติ เอตฺถ ญาธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขหานินฺติ เอตฺถ ทุกฺขํ ชหาตีติ ทุกฺขหานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขฆาตน’’นฺติฯ ทุกฺขํ หนตีติ ทุกฺขฆาตโน, สทฺธมฺโม, ตํฯ ‘‘ขนฺธกา ยา จ มาติกา’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถาย รสฺสวเสน ปาโฐ อตฺถีติ อาห ‘‘ขนฺธกา ย จ มาติกา’’ติฯ สมุฏฺฐานํ นิยโตกตนฺติ (สํ. นิ. 1.216) เอตฺถ ‘‘สมุฏฺฐานํ นิยตกต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปโรสหสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย โอการาคมวเสน ‘‘สมุฏฺฐานนิยโตกต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺฐานํ นิยตกต’’นฺติฯ เอเตนาติ ‘‘สมุฏฺฐานํ นิยโตกต’’นฺติ ปาเฐนฯ ปจฺเจตพฺโพติ ปติ เอตพฺโพ, ปฏิมุขํ ญาตพฺโพติ อตฺโถฯ อญฺเญหีติ ตีหิ สิกฺขาปเทหิ อญฺเญหิ สิกฺขาปเทหิฯ

ตตฺถาติ สมฺเภทนิทานวจเนสุฯ สมฺเภทวจเนน ปจฺเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ ตานิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ ฐเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺญตฺติเทสสงฺขาตนฺติ ปญฺญตฺติฏฺฐานภูตเทสสงฺขาตํฯ ‘‘อิมานิ ตีณี’’ติ อิมินา ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ กิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปญฺญายนฺตี’’ติ อิมินา ทิสธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติฯ