1. ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถา

[383] ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธเก นนฺทิมุขิยา รตฺติยาติ เอตฺถ นนฺทิยติ ตุสิยตีติ นนฺทิ, อิการนฺโตยํ นปุํสกลิงฺโคฯ ‘‘นนฺทิเสโน (ชา. อฏฺฐ. 3.4.1) นนฺทิวิสาโล’’ติอาทีสุ อิการนฺโตยํ ปุลฺลิงฺโค โหติ, อิธ ปน มุขํ อเปกฺขิตฺวา อิการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โหติฯ อรุณุฏฺฐิตกาเล โอทาตทิสามุขตาย นนฺทิ มุขํ เอติสฺสํ รตฺติยนฺติ นนฺทิมุขี, รตฺติ, ตาย นนฺทิมุขิยา รตฺติยา, เตน วุตฺตํ ‘‘อรุณุฏฺฐิตกาเลปิ หิ นนฺทีมุขา วิย รตฺติ ขายตี’’ติฯ อนฺโตปูตินฺติ เอตฺถ กายสฺส อนฺโต กุณปปูตินฺติ อตฺถํ ปฏิปกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อตฺตจิตฺตสนฺตาเน’’ติอาทิฯ ‘‘กิเลสวสฺสนวเสนา’’ติ อิมินา อุทกวสฺสนวเสนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ อวสฺสุตนฺติ ตินฺตํ, กิลินฺนนฺติ อตฺโถฯ กสมฺพุชาตนฺติ เอตฺถ กสมฺพูติ สงฺกาโรฯ โส หิ สมฺมุญฺจนิยา กสิยมาเน วิเลขิยมาเน สมฺพติ สทฺทํ กโรตีติ กสมฺพุ, ตํ วิย ชาตนฺติ กสมฺพุชาตนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ ปน อธิปฺปายวเสน ‘‘อากิลิฏฺฐชาต’’นฺติ วุตฺตํ, อติวิย กิลิฏฺฐชาตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อากิณฺณโทสตาย กิลิฏฺฐชาต’’นฺติปิ ปาโฐฯ ‘‘ยาว พาหาคหณาปิ นามา’’ติ อิมินา ปาเฐน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ ปทปูรณมตฺตํฯ เตนาติ โมฆปุริเสนฯ ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา ‘‘พาหาคหณาปี’’ติ เอตฺถ ปญฺจมีวิภตฺติ อวธิอตฺเถ โหติฯ นาม-สทฺโท ครหตฺถโชตโก, ตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘อาคเมสฺสตี’’ติ เอตฺถ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ (สทฺทนีติสุตฺตมาลาย 893 สุตฺเต)ฯ อาคเมสฺสติ นามาติ โยชนาฯ อาคเมสฺสตีติ อีสํ อธิวาเสสฺสติฯ ‘‘อาโต คมุอีสมธิวาสเน’’ติ หิ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 18 มการนฺตธาตุ) วุตฺตํฯ

[384] น อายตเกเนว ปปาโตติ เอตฺถ ทีเฆเนว ปปาโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปฐมเมว คมฺภีโร’’ติฯ อายตสทฺโท หิ ทีฆปริยาโยฯ ‘‘น อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ’’ติอาทีสุ (จูฬว. 249) วิย ปปาโต ทีเฆน ตีรสฺส อาทิมฺหิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมเมวาติ ตีรสฺส อาทิมฺหิเยวฯ ‘‘อนุปุพฺเพน คมฺภีโร’’ติ อิมินา ‘‘น ปฐมเมว คมฺภีโร’’ติ วจนสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ ฐิตธมฺโมติ ตีรสฺส อนฺโตเยว ฐิตสภาโว ฯ เวลํ นาติวตฺตตีติ เอตฺถ เวลาสทฺทสฺส ตีรมริยาทตฺเถสุ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอสกฺกนกนฺทรํ มริยาทเวล’’นฺติฯ ตตฺถ ‘‘โอสกฺกนกนฺทร’’อิติ ปเทน ตีรตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘มริยาท’’ อิติ ปเทน มริยาทตฺถํฯ เกน อุทเกน ทริตพฺโพติ กนฺทโร, อุทเกน โอสกฺกโน กนฺทโร เอตฺถาติ โอสกฺกนกนฺทรํ, ตีรํฯ โอสกฺกนกนฺทรภูตญฺจ มริยาทภูตญฺจ เวลํ ตีรํ นาติกฺกมตีติ อตฺโถฯ ตีรํ วาเหตีติ เอตฺถ วหธาตุยา ปาปุณนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตีรํ อปฺเปตี’’ติฯ ตตฺถ อปฺเปตีติ ปาปุณาเปติฯ ‘‘อุสฺสาเรตี’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘ถลํ อุสฺสาเรตี’’ติ ปเทน ‘‘ตีรํ วาเหตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ อุสฺสาเรตีติ อุทฺธริตฺวา คมาเปติฯ อญฺญาปฏิเวโธติ เอตฺถ อาชานาติ, อาชานิตฺถาติ วา อญฺญํ อรหตฺตมคฺโค วา อรหตฺตผลํ วา, ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ อญฺญาปฏิเวโธ, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, อญฺญาปฏิเวโธ นาม อรหตฺตุปฺปตฺติเยว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตุปฺปตฺตี’’ติฯ

[385] ฉนฺนมติวสฺสตีติ อุทานปาฬิยา สนฺธายภาสิตปาฬิภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ นวาปตฺติอาปชฺชนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ

4. ปาติโมกฺขสวนารหกถา

[386] ปุเร วา ปจฺฉา วาติ ญตฺติโต ปุเร วา ปจฺฉา วาฯ เขตฺเตติ ปาติโมกฺขฏฺฐปนสฺส เขตฺเตฯ เขตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ เรการํ ภณตีติ ฉตฺติํสตฺยกฺขเรสุ เร-การํ ญตฺติฏฺฐปนโก ภณติฯ อิทนฺติ ปญฺจติํสตฺยกฺขรานํ อุจฺจารณฏฺฐานํฯ วุตฺเตติ ญตฺติฏฺฐปนเกน วุตฺเตฯ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วจเน อนารทฺเธเยวาติ โยชนาฯ

5. ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺฐปนกถา

[387] เตน ปุคฺคเลนาติ เตน จุทิตเกน ปุคฺคเลนฯ สา วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติอาทิสงฺขาตา สา วิปตฺติฯ สญฺญาอมูลิกวเสนาติ ‘‘กตา’’ อิติ สญฺญาย อมูลิกวเสนฯ กตญฺจาติ เอกนฺเตน กตญฺจฯ อกตญฺจาติ เอกนฺเตน อกตญฺจฯ

โกเปตุกามตาย เนว อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ อนาคมนาทิการเณนฯ อาปชฺชตีติ ปาติโมกฺขฏฺฐปนโก อาปชฺชติฯ อิจฺจสฺสาปีติ อิติ เอวํ อสฺส ปาติโมกฺขฏฺฐปนกสฺสาปิ ฯ ปจฺจาทิยตีติ ปติ อาทิยติ, ‘‘อกตํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปุน อาทียติ, ปุน อารภตีติ อตฺโถฯ

6. ธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺฐปนกถา

[388] มคฺคปฏิปาทนาทีสูติ มคฺคสฺมิํ ปฏิปาทนาทีสุฯ อาทิสทฺเทน เถยฺยจิตฺเตน อวหาราทโย สงฺคณฺหาติฯ อาการาทิสญฺญาติ อาการสญฺญา ลิงฺคสญฺญา นิมิตฺตสญฺญาฯ ตนฺติ ปริสงฺกํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ