ยถาธมฺโมติ ‘‘คณโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 209) วุตฺตาย มาติกาวิภงฺคปาฬิยา อนุรูปํ ฯ ปญฺจวตฺถุยาจนกถาติ ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจนสฺส กถาฯ อายุกปฺปนฺติ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺโป นาม เอโก อนฺตรกปฺโปติ ชินาลงฺการฏีกาทีสุ (มิ. ป. 4.1.3; กถา. อฏฺฐ. 654-657; อิติวุ. อฏฺฐ. 18; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.343; อ. นิ. ฏี. 3.662) วุตฺโตฯ ‘‘เอโก อสงฺเขฺยยฺยกปฺโป’’ติ สมฺโมหวิโนทนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 809; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.128; วิ. วิ. ฏี. 1.410; วชิร. ฏี. ปาราชิกณฺฑ 410) วุตฺโตฯ เสฏฺฐํ ปุญฺญนฺติ มหนฺตํ ปุญฺญํฯ อิมินา พฺรหํ ปุญฺญนฺติ พฺรหสทฺโท มหนฺตตฺโถติ ทสฺเสติฯ พฺรห วุทฺธิยนฺติ ธาตุปาเฐสุ (ปาณินี 735; สทฺทนีติธาตุมาลายํ 16 หการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา พฺรหสทฺโท มหนฺตวาจโก โหติฯ พฺรหธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหา’’ติปิ, มปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมา’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ อายุกปฺปเมวาติ สคฺเคสุ อายุกปฺปเมวฯ

สงฺฆเภทกถา

[344] โสติ เทวทตฺโต, คโต กิราติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺเถวาติ วิหารสีมายเมวฯ อาเวณิกนฺติ ภิกฺขุสงฺฆโต อาเวณิกํฯ

[345] อาคิลายตีติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ, คิเลธาตุ พาธนตฺโถติ อาห ‘‘เวทนาภิภูตา พาธตี’’ติฯ ตนฺติ ปิฏฺฐิํฯ ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสิตฺวา เทสยติ เอตายาติ อาเทสนา, สา เอว ปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ อนุสาสติ เอตายาติ อนุสาสนี, อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมฺปิ เต’’ติอาทิฯ

[346] มมานุกฺรุพฺพนฺติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺโค อนุกิริยตฺโถ กรธาตุ อนฺตปจฺจโย คจฺฉนฺตาทิคโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มมานุกิริยํ กุรุมาโน’’ติฯ ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ อิมินา กปโณติ เอตฺถ กปธาตุ หิํสนตฺโถติ ทสฺเสติฯ มหาวราหสฺสาติ วราหสทฺทสฺส สูกรตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มหานาคสฺสา’’ติฯ

‘‘ปถวิ’’นฺติ อิมินา มหิํ วิกุพฺพโตติ เอตฺถ มหีสทฺทสฺส เอวํนามกํ มหานทิํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘ปทาเลนฺตสฺสา’’ติ อิมินา กรธาตุยา วิตฺยูปสคฺควเสน ปทาลนตฺถํ ทสฺเสติฯ ภิสํ ฆสมานสฺสาติ เอตฺถ มานสทฺโท กตฺวตฺโถติ อาห ‘‘ภิสํ ฆสนฺตสฺสา’’ติฯ ฆสนฺตสฺสาติ ภกฺขนฺตสฺสฯ นทีนามกํ ตํ โปกฺขรณินฺติ โยชนาฯ อิมินา นทีสุ ชคฺคโตติ เอตฺถ นที นาม โปกฺขรณีติ ทสฺเสติฯ ชคฺคโตติ หตฺถิยูถํ ปาเลนฺตสฺสฯ

[347] ‘‘สุตาติ โสตา’’ติ อิมินา ปาฬิยา ทฺวิธาภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘นิสฺสนฺเทโห’’ติ อิมินา อสนฺทิทฺโธติ เอตฺถ ทิหธาตุํ ทสฺเสติ, ทิสธาตุํ นิวตฺเตติฯ

[350] พุทฺธสหสฺเสนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว เอเกน พุทฺเธนาติ ทสฺเสติฯ

‘‘สตฺโต’’ติ อิมินา โกจิสทฺทสฺส ปธานปทํ ทสฺเสติฯ อฏฺฐาติ อาขฺยาตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฐิโต’’ติฯ เทวทตฺโตติ เม สุตนฺติ เอตฺถ ‘‘เม’’ติ ปทํ ภควนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควตา’’ติฯ ตเทวาติ สุตเมวฯ อิทนฺติ ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ วจนํฯ อนุจินาตีติ อนุวฑฺเฒติฯ ‘‘ปตฺวา’’ติ อิมินา อาสชฺชนนฺติ เอตฺถ สทธาตุยา คตฺยตฺถํ, กิริยาวิเสสนญฺจ ทสฺเสติฯ อวีจินิรยํ ปตฺโตติ เอตฺถ อิทานิ น เทวทตฺโต อวีจินิรยํ ปตฺโต โหติ, อายติํ ปน อวีจินิรเย อวสฺสมฺภาวิยตฺตา ‘‘อวีจินิรยํ ปตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อาสํสายํ อตีตวจน’’นฺติฯ อาสํสายนฺติ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถฯ เภสฺมา หิ อุทธี มหาติ เอตฺถ เภสฺมาสทฺโท ภยานกปริยาโยติ อาห ‘‘ภยานโก’’ติฯ

อุปาลิปญฺหากถา

[351] เอกโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส สตฺตมฺยตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทีปกฺเข’’ติฯ ‘‘อนุนยนฺโต’’ติ อิมินา อนุสฺสาเวตีติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ อนุนยนฺโตติ ปุนปฺปุนํ นยนฺโตฯ สาวนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตุมฺหากํเยวา’’ติอาทิฯ อยํ อธมฺโม วา อยํ อวินโย วา อิทํ อสตฺถุสาสนํ วา ยทิ ภเวยฺยาติ โยชนาฯ ‘‘โพเธตี’’ติ อิมินา สาเวตีติ เอตฺถ สุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนุสฺสาเวตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหตี’’ติ เอตฺถ อนุสฺสาวนกิริยา ปุพฺพภาเค ปวตฺตา, สลากคฺคาหกิริยา ปจฺฉาภาเคติ ทสฺเสติฯ

เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อนุสฺสาวนสลากคฺคาหมตฺเตนฯ น ปน สงฺโฆ ภินฺโน โหติ, อนุสฺสาเวตฺวา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ สงฺฆกมฺเม กเตเยว สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถ ฐตฺวา กสฺสจิ โจทกสฺส อนุโยโค สิยาติ โยชนาฯ กินฺติ สิยาติ อาห ‘‘เอวํ เทวทตฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวนฺติ ปกตตฺเต สงฺเฆ ภินฺเท สตีติ อตฺโถฯ กถนฺติ เกนากาเรนฯ ปุน กถนฺติ กสฺมา การณาฯ รญฺโญติ อชาตสตฺตุรญฺโญ, การิตกมฺมํฯ ‘‘ฆาตาปิตตฺตา’’ติ พิมฺพิสารราชานํ ฆาตาปิตตฺตาฯ ตตฺถาติ ‘‘ภิกฺขุ โข อุปาลี’’ติอาทิวจเน, ฐตฺวา ปริหารํ วทามาติ โยชนาฯ วิรทฺธตฺตาติ วิราธิตตฺตาฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ เอวญฺหีติ เอวเมวฯ ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ กุมาโร ปนาติ อชาตสตฺตุกุมาโร ปน, กตมตฺเตเยว น วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สงฺฆเภทโต ปุพฺเพ รุหิตุปฺปาทกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ ปจฺฉา อภพฺพภาโว โรปิโต, ตสฺมาฯ

เภทกรวตฺถูสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ธมฺมาธมฺมาทีนํ สุตฺตนฺตวินยปริยาเยน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สุตฺตนฺตเทสนาย, สุตฺตนฺตเทสนานยโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตถาติ ตโต อญฺญถาฯ