อุทฺเทสภตฺตกถา

อยํ นโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ รญฺญา วา ปหิเตติ สมฺพนฺโธฯ สเจ อตฺถีติ สเจ ฐิติกา อตฺถิฯ อุทฺเทสเกนาติ ภตฺตุทฺเทสเกน ฯ น อติกฺกาเมตพฺพนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ น อติกฺกาเมตพฺพํฯ เต ปนาติ ปิณฺฑปาติกา ปนฯ ฐิติกํ ฐเปตฺวาติ ฐิติกํ ฐิตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา มุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ เตสนฺติ มหาเถรานํฯ โยชนนฺตริกวิหารโตปีติ โยชเนน พฺยวธาเน ฐิตวิหารโตปิฯ ฐิตฏฺฐานโตติ ฐิติกาย ฐิตฏฺฐานโตฯ อสมฺปตฺตานมฺปีติ ภตฺตุทฺเทสฏฺฐานํ อสมฺปตฺตานมฺปิฯ วฑฺฒิตา นาม สีมาติ อุปจารสีมา วฑฺฒิตา นามฯ สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปีติ ยาว ทุติยภาโค น ทาตพฺโพ, ตาว สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิฯ วสฺสคฺเคนาติ คณิยตีติ คํ, วสฺสเมว คํ วสฺสคฺคํ, เตน วสฺสคฺเคน, วสฺสคณนายาติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ ‘‘วสฺสคฺเฆนา’’ติ จตุตฺถกฺขเรน ปาโฐ ภเวยฺย, เอวํ สติ วสฺสปริจฺเฉเทนาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, อยเมว ยุตฺตตโรฯ

เอกสฺมิํ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํฯ ตสฺมิํเยว ภตฺตุทฺเทสฏฺฐาเนติ เอตฺถ เอวสทฺเทน อญฺญสฺมิํ ฐาเน คาหณํ ปฏิกฺขิปติฯ เอโกติ เอโก ทายโกฯ เตนาติ ปหิตภิกฺขุนาฯ โส อตฺโถติ โส เหตุฯ ตํทิวสนฺติ ตสฺมิํ ปหิตทิวเสฯ ปมุสฺสตีติ สติปวาเสน มุสฺสติฯ โภชนสาลายาติ ภตฺตุทฺเทสฏฺฐานสงฺขาตาย โภชนสาลายฯ ยา ปกติฏฺฐิติกาติ โยชนาฯ ‘‘เอกาพทฺธา โหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ ทฺวาทสหตฺถนฺตรํ อวิชหิตฺวา’’ติฯ นวํ ฐิติกนฺติ ภตฺตุทฺเทสฏฺฐาเน ฐปิตปกติฏฺฐิติกโต อญฺญํ นวํ ฐิติกํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตนฺติ อุทฺเทสภตฺตํฯ ‘‘สฺเว’’ติ นิยาเมตฺวา วุตฺตตฺตา ทุติยทิวเส น ลพฺภติฯ

โกจีติ ทายโกฯ สกวิหาเร ฐีติกาวเสเนว คาเหตพฺพนฺติ ยํ วิหารํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อปวิฏฺฐตฺตา สกวิหาเร ฐิติกาวเสเนว คาเหตพฺพํฯ ทินฺนํ ปน ภตฺตํ คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สมฺปตฺตานนฺติ ทินฺนฏฺฐานํ สมฺปตฺตานํฯ ตตฺถาติ ทินฺนฏฺฐานํ, สมฺปตฺตานํเยวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส วิหารสฺสาติ ปวิฏฺฐวิหารสฺสฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนติ คามทฺวารวีถิจตุกฺกสงฺขาเต ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ อนฺโตอุปจารคตานนฺติ เอตฺถ อนฺโตอุปจาโร นาม ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตรํฯ

คามทฺวารูปจาร วีถิจตุกฺกูปจาร ฆรูปจาเรสุ ตีสุ ฆรูปจารสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฆรูปจาโร เจตฺถา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ ตีสุ อุปจาเรสุฯ ฆรูปจาโร เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอโก อุปจาโร เอตฺถาติ เอกูปจารํ ฆรํฯ อิเมสนฺติ จตุนฺนํ ฆรานํฯ ตตฺถาติ จตูสุ ฆเรสุฯ เอกกุลสฺส ยํ ฆรนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกวฬญฺชนฺติ เอกทฺวาเรน สมานปริโภคํฯ ตตฺถาติ เอกูปจาเรฯ

ยํ ปน เอกํ ฆรํ กตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สุขวิหารตฺถายาติ กลหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา สุขวิหารตฺถายฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนติ ภิตฺติยา ปริจฺฉินฺเน ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ

ยสฺมิํ ปน ฆเร นิสีทาเปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยมฺปิ นิเวสนนฺติ โยชนาฯ

โย ปน อุทฺเทสลาโภ อุปฺปชฺชติ, โส ปาปุณาตีติ โยชนาฯ กิญฺจาปิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปีติ โยชนาฯ

โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, ลภตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺมินฺติ อตฺตนา อญฺญสฺมิํฯ เตนาติ อุทฺเทสภตฺตํ ลภนฺเตน ภิกฺขุนาฯ

กาลํ ปฏิมาเนนฺเตสูติ โภชนกาลํ ปฏิมาเนนฺเตสุ ภิกฺขูสุ, นิสินฺเนสูติ สมฺพนฺโธฯ โกจิ มนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธฯ สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ เทถ อิติ วาติ โยชนาฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปตฺตสฺส ฐาเน ภิกฺขุํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺเต อติทิสติฯ

เอตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเต, เอวํวจเน วาฯ เปสโลติ ปิยสีโลฯ เตนาติ อุทฺเทสเกนฯ กินฺติ ชานาตีติ อาห ‘‘ทสวสฺเสน ลทฺธ’’นฺติฯ ตสฺสาติ อุทฺเทสกสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อปฺปสทฺทาติ สณิกสทฺทาฯ ‘‘อปสทฺทา’’ติปิ ปาโฐ, นิสฺสทฺทาติ อตฺโถฯ สพฺพนวกสฺสาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นวกสฺสฯ ฉายายปิ ปุจฺฉิยมานายาติ อนาทเร ภุมฺมวจนํ, สามิวจนํ วาฯ น ลภตีติ ปาปุณาปิตตฺตา น ลภติฯ นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อนาทเร สามิวจนํ, ภิกฺขุสฺส นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อตฺโถฯ หีติ สจฺจํฯ

เอตํ ภาชนียภณฺฑํ นามาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ‘‘สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาตี’’ติ วจเนฯ อุปจาเรนาติ ทฺวาทสหตฺถูปจาเรนฯ ตสฺมินฺติ อนฺโตปริกฺเขเปฯ

โกจิ อุปาสโก ปหิณาตีติ สมฺพนฺโธฯ ปณีตโภชนานนฺติ ปณีตโภชเนหิฯ อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเรตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อาคตา มนุสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ เยนาติ ภิกฺขุนาฯ ยนฺติ วตฺถุฯ ติจีวรปริวารนฺติ ติจีวเรน ปริวาริตํ, ติจีวรปริวารวนฺตํ วา อุทฺเทสภตฺตนฺติ อตฺโถฯ หิ สจฺจํ อสฺส ภิกฺขุสฺส ปุญฺญวิเสโส อีทิโสติ โยชนาฯ นนุ อุทกํปิสฺส ปุญฺญวิเสสํ, กสฺมา อญฺญํ อุทฺเทสภตฺตํ ลภตีติ อาห ‘‘อุทกํ ปนา’’ติอาทิฯ

คเหตฺวา อาคตา เต มนุสฺสาติ โยชนาฯ เตสนฺติ มหาเถราทีนํฯ ทหรสามเณเรหีติ ทหเรหิ สามเณเรหิ, ลทฺเธสูติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเตฯ ปุรโตติ มหาเถรานํ ปุรโตฯ ปตฺเตติ สงฺฆุทฺเทสปตฺเต, อคาหิเตเยวาติ สมฺพนฺโธฯ อาหฏมฺปิ อุทฺเทสภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เอโก วทตีติ สมฺพนฺโธฯ โสติ มนุสฺโส, ภณตีติ สมฺพนฺโธฯ ยถา เต รุจฺจติ, ตถา วตฺวา อาหราติ โยชนาฯ วิสฺสฏฺฐทูโต นามาติ อตฺตโน รุจิํ วิสฺสชฺชิตฺวา ตสฺส รุจิยา วิสฺสฏฺโฐ ทูโต นามฯ ปฏิปาฏิปตฺตํ วาติ สงฺฆโต ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ปตฺตํ วา, อิทํ นิมนฺตนภตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยํ อิจฺฉตีติ วิสฺสฏฺฐทูโต ยํ อิจฺฉติฯ โสติ พาโล, น วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ปุจฺฉาสภาเคน วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ วทนการณาฯ

กูฏฏฺฐิติกา นามาติ อญฺเญหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ มิสฺเสตฺวา อุชุกฏฺฐิติกาย ปวตฺติตฺวา กูเฏน ปวตฺตา ฐิติกา นาม โหติฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘รญฺโญ วา หี’’ติอาทิฯ

เอกจาริกภตฺตานีติ ปติ เอกํ กตฺวา จริตพฺพานิ ภกฺขิตพฺพานีติ เอกจาริกานิ, อญฺเญหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ อมิสฺเสตฺวา ปติ เอกํ กตฺวา ภกฺขิตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ, ตานิเยว ภตฺตานิ เอกจาริกภตฺตานิฯ เอกจฺเจ ภิกฺขู คตาติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ เอกจฺเจสุ ภิกฺขูสุฯ ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมิํ นิสินฺนกฺขเณเยวฯ ปุน ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมิํ คาหณกฺขเณเยวฯ ‘‘ปณีตภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กติวสฺสโต ปฏฺฐายา’’ติ วทนฺติ, ‘‘เอตฺตกวสฺสโต นามา’’ติ วุตฺเตติ โยชนาฯ คาหิเตติ ฐิติกํ อชานนฺเตหิ อาคนฺตุเกหิ ปตฺเต คาหิเตฯ อาคเตหิปิ ฐิติกํ ชานนกภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ เอเสว นโย ปรโตปิฯ ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ ปตฺตํ อคฺคเหตฺวา ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ อธิปฺปาโยฯ

เนติ ฐิติกํ อชานนฺเต อาคนฺตุเกฯ ราชา โภเชตฺวาติ ราชา อตฺตโน เคเห โภเชตฺวาฯ เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ, ปตฺเตปีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ อาหฏนฺติ ยํ ภตฺตํ อภุญฺชิตฺวา อาหฏํฯ ตํ น คาเหตพฺพนฺติ ตํ ภตฺตํ ฐิติกาย น คาเหตพฺพํ โถกตฺตาฯ เนสนฺติ อาคนฺตุกานํฯ คีวา โหตีติ อิณํ โหติฯ อิณํ นาม ปฏิทาตพฺพสภาโว โหติ, ตสฺมา ปฏิทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถาติ ฐิติกํ อชานิตฺวา ภุตฺตฏฺฐาเนฯ ตาว นิสีทิตพฺพนฺติ ตาว อาคเมตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ ปตฺตฏฺฐาเนน คาหณมฺปิ คีวาสทิโสติ ปุริมเถรสฺส มติ ภเวยฺยฯ เอวญฺหิ สติ ทฺวินฺนํ เถรานํ วาโท สทิโสเยวฯ

เอโก ปิณฺฑปาโตติ สมฺพนฺโธฯ ตถารูโปติ ติจีวรปริวาโร สตคฺฆนโกฯ อยนฺติ ปิณฺฑปาโตฯ อิติ วุตฺตํ อฏฺฐกถาสุฯ

เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตราภฏฺฐโกติ อุทฺเทสภตฺตสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ ภสฺสติ คลตีติ อนฺตราภฏฺฐโกฯ ปริปุณฺณวสฺโส โย ปน สามเณโรติ โยชนาฯ ตสฺส อุปสมฺปชฺชิตสามเณรสฺส ฐิติกา อติกฺกนฺตาติ สมฺพนฺโธฯ โสติ อุทฺเทสภตฺตปตฺโต ภิกฺขุฯ สมีเปติ อตฺตโน สมีเปฯ ตญฺเจ เถยฺยาย หรนฺตีติ ตํ ปตฺตํ ปตฺตหารกา เถยฺยาย หรนฺติ เจฯ คีวา โหตีติ ปตฺตทาปกสฺส คีวา โหติฯ โส ภิกฺขูติ สมีเป นิสินฺโน โส ภิกฺขุฯ อสฺสาติ ปตฺตทาปกสฺสฯ ‘‘อย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ อตฺถิ, โส น สุนฺทโรฯ ตโตติ อุทฺเทสภตฺตฆรโตฯ ‘‘สุหโฏ’’ติ วจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา คีวา น โหตี’’ติฯ

สาทิยนโกติ อุทฺเทสภตฺตสาทิยนโก, โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ทสหิปิ ปตฺเตหิ ภตฺตํ อาหราเปตฺวาติ โยชนาฯ ภิกฺขุทตฺติยํ นามาติ ภิกฺขุนา ทตฺติยํ นามฯ โส ภิกฺขูติ สาทิยนโก โส ภิกฺขุฯ เต ภิกฺขูติ ปิณฺฑปาติเก เต ภิกฺขูฯ เอถ ภนฺเต มยฺหํ สหายา โหถ อิติ วตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ อุปาสกสฺสฯ ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเรฯ ตสฺเสวาติ สาทิยนกสฺเสวฯ อิตเรติ นวปิณฺฑปาติกาฯ เนสนฺติ ทสนฺนํ ภิกฺขูนํฯ ตสฺส ภิกฺขุโนติ สาทิยนกสฺส ภิกฺขุโนฯ ภุตฺตาวีนนฺติ ภุตฺตวนฺตานํฯ

เตติ นวปิณฺฑปาติกา, วุตฺตา คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเรฯ ตตฺราติ ทสสุ ภิกฺขูสุฯ มธุเรน สเรน อนุโมทนํ กโรนฺตสฺส เอกสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวาติ โยชนาฯ อกตภาโค นามาติ ปุพฺเพ น กริยิตฺถาติ อกโต, โสเยว ภาโค โกฏฺฐาโสติ อกตภาโค, อาคนฺตุกภาโค นามาติ อตฺโถฯ

เอโก อุปาสโก เทตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมนฺติ ขาทนียโภชนียํฯ ปตฺตสามิกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนาฯ ฐเปตฺวาติ ปกติยา ฐเปตฺวาฯ ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ภุญฺชตู’’ติ วตฺวา จ กิญฺจิ อวตฺวา จ คเตปิ ปฐมเมว ‘‘สพฺพํ สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาเชตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํฯ

ปาติยา อาหริตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอเกกํ อาโลปนฺติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส เอเกกํ อาโลปํฯ อจฺฉตีติ วสติฯ กสฺส เตติ กสฺส อตฺถาย ตยา, อานีตนฺติ โยชนาฯ ‘‘เอเกน ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘คาเหตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ภตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติฯ

กิํ อาหรียตีติ อวตฺวาติ กิํ วตฺถุ ตยา อาหรีตีติ อุปาสกํ อปุจฺฉิตฺวาฯ ‘‘กิํ อาหริสฺสสี’’ติปิ ปาโฐ, กิํ วตฺถุํ ตฺวํ อาหริสฺสสีติ อตฺโถฯ

สปริวาราย ยาคุยา จ มหคฺฆานํ ผลานญฺจ ปณีตานํ ขชฺชกานญฺจ ตถา อาเวณิกา ฐิติกา กาตพฺพาติ โยชนา ฯ เอกา เอว ฐิติกาติ สมานา เอว ฐิติกาฯ ตถา ผาณิตสฺสาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘‘เอกา เอว ฐิติกา วฏฺฏตี’’ติ ปทํ อติทิสติฯ

อิติ อุทฺเทสภตฺตกถาย โยชนา สมตฺตาฯ

นิมนฺตนภตฺตกถา

นิมนฺตนํ ปุคฺคลิกํ สงฺฆิกญฺจาติ ทุวิธํฯ ตตฺถ ปุคฺคลิกํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลิกํ เจ สยเมว อิสฺสโร’’ติฯ ‘‘เอตฺตเก ภิกฺขู สงฺฆโต อุทฺทิสถา’’ติอาทีนิ อวตฺวา ‘‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ทินฺนํ สงฺฆิกํ นิมนฺตนํ นามฯ เอตฺถาติ นิมนฺตเนฯ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติฯ ปฏิปาฏิยาติ สงฺฆโต ลทฺธปฏิปาฏิยาฯ อาคตมนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธฯ วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเห จ คจฺฉถา’’ติ วจนํ วิจฺฉินฺทิตฺวาฯ

นิมนฺตนภตฺตฆรโตติ นิมนฺตนภตฺตสฺส ทินฺนฆรโตฯ เอโก อาหรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปูเรตฺวาติ ภตฺตสฺส ปูเรตฺวาฯ ตนฺติ ภตฺตํฯ อิธาปีติ นิมนฺตเนปิฯ

ตโตติ วทนการณาฯ ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ ปทํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปเท ปกติกตฺตา, ‘‘ชิคุจฺฉนีโย’’ติ ปทํ ตตฺเถว วิกติกตฺตาฯ อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วาฯ ‘‘ปตฺตตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส ตสฺส ปตฺโต ทาตพฺโพติ โยชนาฯ ภตฺตาหรณกปตฺตนฺติ ภตฺตํ อาหรติ อเนนาติ ภตฺตาหรณโก, โสเยว ปตฺโต ภตฺตาหรณกปตฺโต, ตํฯ ปฏิปาฏิภตฺตนฺติ ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ภตฺตํฯ

อาโลปภตฺตฏฺฐิติกโตติ เอเกกอาโลเปน ลทฺธสฺส ภตฺตสฺส ฐิติกโตฯ อาโลปสงฺเขเปนาติ เอเกกสฺมิํ อาโลเป ตํสํขิปเนนฯ อยํ นโย อุทฺเทสภตฺตโต วิเสโสฯ กสฺส เต อาภตนฺติ กสฺส อตฺถาย ตยา อาภตนฺติ โยชนาฯ สงฺฆสฺส เม ภตฺตนฺติ สงฺฆสฺส อตฺถาย มยา ภตฺตํ อาภตํฯ เถรานํ เม ภตฺตนฺติ เถรานํ มยา ภตฺตํ อาภตํฯ