เมนู

9. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทํ

[135] นวเม ปิฏฺฐสงฺฆาฏสฺสาติ ทฺวารพาหายฯ สา หิ ปิฏฺเฐ ทฺวินฺนํ กวาฏานํ สํ เอกโต ฆาโฏ ฆฏนํ สมาคโม เอตสฺสตฺถีติ ปิฏฺฐสงฺฆาโฏติ วุจฺจติฯ กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ นฺติ มหาอฏฺฐกถาย วุตฺตวจนํฯ เอวํ ‘‘ตเทวา’’ติ เอตฺถาปิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ภควตาปีติ น มหาอฏฺฐกถาจริเยหิ เอว วุตฺตํ, อถ โข ภควตาปิ กโตติ โยชนาฯ ทฺวารพนฺเธน อคฺคฬสฺส อวินาภาวโต ‘‘อคฺคฬฏฺฐปนายา’’ติ วุตฺเตปิ อคฺคเฬน สห ทฺวารพนฺธฏฺฐปนายาติ อตฺโถว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สกวาฏกทฺวารพนฺธฏฺฐปนายา’’ติฯ อคฺคโฬติ กวาฏผลโกฯ อิมเมวตฺถนฺติ มยา วุตฺตํ อิมํ เอว อตฺถํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ ‘‘อคฺคฬฏฺฐปนายา’’ติวจเนฯ อธิปฺปาโยติ ภควโต อภิสนฺธิฯ หิ-สทฺโท วิตฺถารโชตโกฯ กมฺปตีติ ภุสํ กมฺปติฯ จลตีติ อีสํ จลติฯ เตนาติ เตน สิถิลปตนเหตุนาฯ มาติกายํ, ปทภาชนียญฺจ ‘‘อคฺคฬฏฺฐปนายา’’ติปทสฺส สมฺพนฺธาภาวโต ตสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อคฺคฬฏฺฐปนายา’’ติวจเน น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อตฺถสฺส การณสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺฐุปฺปตฺตีติ วุจฺจติ ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวาฯ อธิการโต ทฏฺฐพฺโพติ โยชนาฯ

ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺสาติ มหาวิหารสฺสฯ อุปรีติ ทฺวารโต อุปริฯ ตีสุ ทิสาสูติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, อุปรีติ ตีสุ ทิสาสุฯ ตตฺราปีติ ขุทฺทเก วิหาเรปิฯ สาติ ภิตฺติฯ อปริปูรอุปจาราปีติ สมนฺตา กวาฏปมาเณน อปริปูรอุปจาราปิฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทนาติ อุกฺกํสปมาเณนฯ หตฺถปาสโต อติเรกํ น ลิมฺปิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ตีสุ ทิสาสุ เอว ลิมฺปิตพฺโพ น โหติ, เลโปกาเส สติ อโธภาเคปิ ลิมฺปิตพฺโพติ อาห ‘‘สเจ ปนสฺสา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ วิหารสฺสฯ อาโลกํ สนฺเธนฺติ ปิทหนฺตีติ ‘‘อาโลกสนฺธี’’ติ วุตฺเต วาตปานกวาฏกาเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติฯ วาตํ ปิวตีติ วาตปานํ, ทฺวารํ, ตสฺมิํ ฐิตา กวาฏกา วาตปานกวาฏกาฯ เตติ วาตปานกวาฏกา ปหรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ อาโลกสนฺธิมฺหิฯ สพฺพทิสาสูติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, เหฏฺฐา, อุปรีติ จตูสุ ทิสาสุฯ ‘‘ตสฺมา’’ติปทํ ‘‘ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วา’’ติปททฺวเย เหตุฯ เอตฺถาติ ‘‘อาโลกสนฺธิปริกมฺมายา’’ติปเทฯ

อิมินาติ เสตวณฺณาทินาฯ สพฺพเมตนฺติ เอตํ สพฺพํ เสตวณฺณาทิกํฯ

นฺติ กิจฺจํฯ กตฺตพฺพํ กิจฺจนฺติ สมฺพนฺโธฯ สทฺทนฺตรพฺยวหิโตปิ ทฺวตฺติสทฺโท ปริยายสทฺเทน สมาโส โหตีติ อาห ‘‘ฉทนสฺส ทฺวตฺติปริยาย’’นฺติฯ

ทฺเว วา ตโย วา ปริยายา สมาหฏาติ ทฺวตฺติปริยายํ , สมาหาเร ทิคุ, ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อกาโร โหติฯ ปริกฺเขโปติ อนุกฺกเมน ปริกฺเขโปฯ อปตฺยูปสคฺคสฺส ปฏิเสธวาจกตฺตา ‘‘อหริเต’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ ‘‘อปหริเต’’ติ ปเทฯ ‘‘หริต’’นฺติ อิมินา อธิปฺเปตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาทิกปฺปกาเล อปรณฺณโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพณฺณํ, อปรสฺมิํ ปุพฺพณฺณโต ปจฺฉา ปวตฺตํ อนฺนํ อปรณฺณํ, นการทฺวยสฺส ณการทฺวยํ กตฺวาฯ เตเนวาติ อธิปฺเปตตฺตา เอวฯ

วุตฺตนฺติ วปิตํ, ยถา ‘‘สุเมธภูโต ภควา’’ติเอตฺถ โพธิํ อสมฺปตฺโตปิ โพธิสตฺโต สุเมธภูโต ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติ อวสฺสมฺภาวิยตฺตา, เอวํ หริตํ อสมฺปตฺตมฺปิ เขตฺตํ ‘‘หริต’’นฺติ วุจฺจติ อวสฺสมฺภาวิยตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมิมฺปิ เขตฺเต’’ติอาทินาฯ

อหริเตเยวาติ หริตวิรเห เอว เขตฺเตติ โยชนาฯ ตตฺราปีติ อหริตเขตฺเตปิฯ ‘‘ปิฏฺฐิวํสสฺสา’’ติปทํ ‘‘ปสฺเส’’ติปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, อิมินา ปกติเคหํ ทสฺเสติฯ ‘‘กูฏาคารกณฺณิกายา’’ติปทํ ‘‘อุปริ, ถูปิกายา’’ติปเท สามฺยตฺถฉฏฺฐี, อิมินา เอกกูฏยุตฺเต มาฬาทิเก ทสฺเสติฯ ฐิตํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิสินฺนกํ ยํกญฺจิ ชนนฺติ โยชนาฯ ตสฺสาติ ฐิตฏฺฐานสฺสฯ อนฺโตติ อพฺภนฺตเร, หิ ยสฺมา อยํ โอกาโส ปตโนกาโสติ โยชนาฯ

[136] ฉาทิตํ นามาติ เอตฺถ ฉาทิตสทฺโท ภาวตฺโถ โหติ, เตนาห ‘‘ฉาทน’’นฺติฯ อุชุกเมวาติ ฉทนุฏฺฐาปนโต อุทฺธํ อุชุกํ เอวฯ นฺติ ฉาทนํฯ อปเนตฺวาปีติ นาเสตฺวาปิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ลพฺภติ, ตสฺมา, ปกฺกมิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปริกฺเขเปนาติ ปริวาเรน ฉาเทนฺตสฺสาติ โยชนาฯ อิธาปีติ ปริยายฉาทเนปิ อธิฏฺฐหิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตุณฺหีภูเตนาติ ตุณฺหีภูโต หุตฺวาฯ ฉทนุปรีติ ฉทนสฺส อุปริฯ หีติ สจฺจํฯ ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ’’นฺติ เอตฺถ ตโต ทฺวตฺติปริยายโต อุปรีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วา’’ติอาทิฯ

[137] กเรน หตฺเถน ลุนิตพฺโพ, ฉินฺทิตพฺโพ, ลาตพฺโพ คเหตพฺโพติ วา กรโฬติ กเต อตฺถปกรณาทิโต ติณมุฏฺฐิ เอวาติ อาห ‘‘ติณมุฏฺฐิย’’นฺติฯ นวมํฯ

10. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ

[140] ทสเม ‘‘ชาน’’นฺติ คจฺฉนฺตาทิคโณติ อาห ‘‘ชานนฺโต’’ติฯ สํ วิชฺชติ ปาโณ เอตฺถาติ สปาณกํฯ เอตนฺติ อุทกํฯ สยํ ชานนฺโตปิ ปเรน ชานาเปนฺโตปิ ชานาติเยว นามาติ อาห ‘‘ยถา ตถา วา’’ติฯ สปาณกํ อุทกนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, เตนาห ‘‘เตน อุทเกนา’’ติฯ ปุพฺเพติ ปถวิขณนสิกฺขาปทาทิเกฯ

ตตฺถาติ ‘‘สิญฺเจยฺย วา สิญฺจาเปยฺย วา’’ติปเทฯ ธารนฺติ โสตํฯ มาติกํ ปมุขนฺติ มาติกํ อภิมุขํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ อญฺญโต ฐานโต อญฺญํ ฐานํ เนตีติ โยชนาฯ ‘‘สปาณกํ อุทก’’นฺติ สามญฺญวจนสฺสปิ วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อิธ วิเสสอุทกนฺติ สนฺธายภาสิตตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิฯ อิทํ ปน น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ อุทกํ ‘‘คจฺฉตี’’ติปเท กตฺตาฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อุทเกติฯ ทสมํฯ

ภูตคามวคฺโค ทุติโยฯ

3. โอวาทวคฺโค