อิทนฺติ มหาวิกฏํ, ปริภุญฺชีกพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ อญฺเญสุ ปนาติ สปฺปทฏฺฐโต อญฺเญสุ ปนฯ สเจ ภูมิปตฺโต คูโถ โหติ, ปฏิคฺคเหตพฺโพติ โยชนาฯ

[269] วสีกรณปานกสมุฏฺฐิตโรโคติ กนฺติภาวสงฺขาตํ วสํ กโรติ อเนนาติ วสีกรณํ, เภสชฺชํ, ปิวเต ปานํ, ตํเยว ปานกํ, วสีกรณสฺส ปานกํ วสีกรณปานกํ, เตน สมุฏฺฐิโต โรโค วสีกรณปานกสมุฏฺฐิตโรโคฯ อิมินา ฆรทินฺนกาพาโธติ เอตฺถ ฆรณิยา ทินฺเนน วสีกรณปานเกน สมุฏฺฐิโต อาพาโธ ฆรทินฺนกาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สีตาย อาโลเฬตพฺพนฺติ สีตาโลฬํ, อุทกํฯ สีตาสทฺโท นงฺคลเลขาสงฺขาตํ ผาลปทฺธติํ มุขฺยโต วทติ, ผาลปทฺธติกเร ผาเล ลคฺคมตฺติกํ อุปจารโต วทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สีตาย อาโลเฬตพฺพ’’นฺติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นงฺคเลนา’’ติอาทิฯ

วิปกฺกคหณิโกติ วิเสเสน ปาจาปนคหณิโกฯ มุตฺตหรีตกนฺติ เอตฺถ ‘‘มุตฺต’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ โคมุตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โคมุตฺตปริภาวิตํ หรีตก’’นฺติฯ อิมินา มุตฺเตน ปริภาวิตํ หรีตกํ มุตฺตหรีตกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตณฺฑุลกสโฏติ ตณฺฑุลโธวโนทกกสโฏ โธตสินิทฺโธ, โสว มุคฺคปจิตปานีโยติ โยชนาฯ ‘‘มํสรเสนา’’ติ อิมินา มํสรโส มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพนฺติ ปฏิจฺฉาทนียนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ

163. คุฬาทิอนุชานนกถา

[272] หีติ สจฺจํฯ ปกฺกตฺตาติ มุคฺคานํ ปกฺกภาวโตฯ เตติ มุคฺคาฯ

[274] อกปฺปิยกุฏิยนฺติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโตฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺปีติ อุณฺหยาคุมฺปิฯ ปิสทฺเทน ปเคว อามิสํ ปจิตุนฺติ ทสฺเสติฯ อุตฺตณฺฑุลภตฺตนฺติ ปกฺกตณฺฑุลโต วิโยโคติ อุตฺตณฺฑุโล, อุกาโร หิ วิโยคตฺถวาจโก, อปกฺกตณฺฑุโลติ อตฺโถฯ อุตฺตณฺฑุลมยํ ภตฺตนฺติ อุตฺตณฺฑุลภตฺตํฯ สกิํ กุถิเตสุ ขีรตกฺกาทีสุ อคฺคิํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

พิฬาลาทีนํ สตฺตานํ สมูโห รูฬฺหีวเสน อุกฺกปิณฺฑโกติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘พิฬาลมูสิกโคธามงฺคุสา’’ติฯ วิฆาสาทภาเวน นิหตมานตฺตา กายวาจํ ทเมตีติ ทมโก วิฆาสาโทติ อาห ‘‘วิฆาสาทา’’ติฯ

[276] ตโต นีหฏนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ นีหฏนฺติ นีหริตฺวา หริตํฯ

[278] วนฏฺฐํ โปกฺขรฏฺฐนฺติ เอตฺถ วเน ติฏฺฐตีติ วนฏฺโฐ, โปกฺขเร ติฏฺฐตีติ โปกฺขรฏฺโฐติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วเน เจวา’’ติอาทิฯ ‘‘ปทุมินิคจฺเฉ’’ติ อิมินา โปกฺขรสทฺโท ปทุมวาจโกติ ทสฺเสติฯ ยสฺส พีชํ องฺกุรํ น ชเนติ, ตํ ผลํ อพีชํ นามาติ โยชนาฯ

167. สตฺถกมฺมปฏิกฺเขปกถา

[279] ทุกฺเขน รุปตีติ ทุโรปโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺเขน รุหตี’’ติฯ สตฺถกมฺมํ วา วตฺถิกมฺมํ วาติ เอตฺถ สตฺเถน กาตพฺพํ กมฺมํ สตฺถกมฺมํ, วตฺถิปีฬนํ กาตพฺพํ กมฺมํ วตฺถิกมฺมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปฏิจฺฉนฺเน’’ติอาทิฯ ‘‘สูจิยา วา’’ติอาทินา สตฺถกมฺมนฺติ เอตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ ปทํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘สตฺเถน วา’’ติ ปทํ ‘‘ฉินฺทนํ วา ผาลนํ วา’’ติปเทหิ โยเชตพฺพํฯ ‘‘สูจิยา วา กณฺฏเกน วา สตฺติกาย วา’’ติปทานิ ‘‘วิชฺฌนํ วา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิฯ ‘‘ปาสาณสกฺขลิกาย วา นเขน วา’’ติ ปทานิ ‘‘เลขนํ วา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิฯ เอตนฺติ สตฺเถน ฉินฺทนาทิกมฺมํฯ เอตฺถ จาติ สตฺถกมฺมวตฺถิกมฺเมสุฯ ตตฺถ ปนาติ สมฺพาเธ ปนฯ เตนาติ ขาราทินาฯ วจฺจมคฺเค ยาย เภสชฺชมกฺขิตาทานวฏฺฏิยา ขารกมฺมํ วา กโรนฺติ, ยาย เวฬุนาฬิกาย เตลํ วา ปเวเสนฺติ, สา เภสชฺชมกฺขิตาทานวฏฺฏิ วา สา เวฬุนาฬิกา วา วฏฺฏติเยวาติ โยชนาฯ