มิคจมฺเม ปน กิญฺจิ วฏฺฏติ, น กิญฺจิ วฏฺฏติ ฯ ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มิคจมฺเม’’ติอาทิฯ เอเตสํเยวาติ เอณิมิคาทีนํ ฉนฺนเมวฯ อญฺเญสํ ปนาติ ฉหิ มิเคหิ อวเสสานํ ปนฯ เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ

คาถายํ มกฺกโฏ จ กาฬสีโห จ สรโภ จ กทลิมิโค จ เกจิ เย วาฬมิคา อตฺถิ, เต จาติ โยชนาฯ เตสนฺติ มกฺกฏาทีนํฯ

ตตฺถาติ คาถาย, มกฺกฏาทีสุ วาฯ ‘‘สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา’’ติ อิมินา วาฬมิคานํ สรูปํ ทสฺเสติฯ เอตฺตกาเยว วาฬมิคาติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิฯ เอเตสํเยวาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉานเมวฯ น จมฺมํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ เยสนฺติ ฉนฺนํ เอณิมิคาทีนํฯ เตติ ฉ เอณิมิคาทิเกฯ หิ สจฺจํ สพฺเพสํ เอเตสํ วาฬมิคานํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อาหริตฺวา วา น ทินฺนนฺติ อาหริตฺวา วา หตฺเถ วา ปาทมูเล วา ฐเปตฺวา น ทินฺนํฯ ‘‘คณนํ น อุเปตี’’ติ อิมินา คณนํ อุปคจฺฉตีติ คณนูปคนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อธิฏฺฐิตญฺจาติ อธิฏฺฐิตํ ปนฯ ยทาติ ยสฺมิํ กาเลฯ ตโตติ กาลโตฯ

อิติ จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

6. เภสชฺชกฺขนฺธกํ

160. ปญฺจเภสชฺชาทิกถา

[260] เภสชฺชกฺขนฺธเก สรทกาเล อุปฺปนฺโน สารทิโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรทกาเล อุปฺปนฺเนนา’’ติฯ ‘‘ปิตฺตาพาเธนา’’ติ อิมินา อาพาธสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ ปิตฺตาพาธสฺส การณํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตสฺมิํ หี’’ติอาทิฯ เตนาติ เหตุนาฯ เตสนฺติ ภิกฺขูนํฯ โกฏฺฐพฺภนฺตรคตนฺติ โกฏฺฐสฺส อพฺภนฺตรํ คตํฯ อนฺตสฺส อนฺโต ปวิสนํ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อาหารตฺถนฺติ อาหารสฺส กิจฺจํ, อาหาเรน วา กตฺตพฺพํ กิจฺจํฯ

[261] นจฺฉาเทนฺตีติ ตานิ เภสชฺชานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติฯ กสฺมา? โภชนานํ อชีรณตฺตา ฯ

อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ชีรนฺตี’’ติฯ นจฺฉาทตฺตา น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘น ชีรนฺตี’’ติ อิมินา นจฺฉาทนสฺส การณํ ทสฺเสติฯ ‘‘น วาต…เป.… สกฺโกนฺตี’’ติ อิมินา ตสฺเสว ผลํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สินิทฺธานี’’ติ อิมินา สินิหนฺตีติ เสเนหิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ภตฺตจฺฉนฺนเกนาติ เอตฺถ ภตฺตสฺส อจฺฉนฺนกํ นาม ภตฺตสฺส อโรจิกํ ภตฺตสฺส รุจิยา อนุปฺปาทกนฺติ อาห ‘‘ภตฺตาโรจเกนา’’ติฯ

[262] อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปาฬิยํ ‘‘ปฏิคฺคหิตํ นิปฺปกฺกํ สํสฏฺฐ’’นฺติ ปทานํ กิริยาวิเสสนํ กตฺวา ‘‘ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติ อาทีสู’’ติอาทิฯ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุนฺติ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สตฺตาหกาล’’นฺติฯ

161. มูลาทิเภสชฺชกถา

[263] มูลเภสชฺชาทิวินิจฺฉโยปีติ ปิสทฺโท อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉยํ อเปกฺขติฯ อิธาติ เภสชฺชกฺขนฺธเกฯ ยํ ยนฺติ วินิจฺฉยํฯ ปิสนสิลาติ ปิสติ เอตฺถาติ ปิสนา, สาเยว สิลาติ ปิสนสิลาฯ อิมินา อจลํ หุตฺวา นิสีทตีติ นิสโทติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปิสนโปตโกติ ปิสติ อเนนาติ ปิสโน, โสเยว โปตโกติ ปิสนโปตโก, อิมินา นิสทโต โปตโกติ นิสทโปตโกติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ หิงฺคุชาติโยติ หิงฺคุกุลานิฯ

สามุทฺทนฺติ เอตฺถ สมุทฺเท สนฺติฏฺฐตีติ สามุทฺทนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทฺทตีเร’’ติอาทิฯ ‘‘ตีเร’’ติ อิมินา สมุทฺเทติ เอตฺถ สตฺตมีวิภตฺติยา สมีปตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ ปกติโลณนฺติ สภาวโลณํ, น ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปพฺพเต อุฏฺฐหตี’’ติ อิมินา สินฺธุนามเก ปพฺพเต อุฏฺฐหตีติ สินฺธวนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ