เมนู

153. ยานาทิปฏิกฺเขปกถา

[253] อิตฺถิยุตฺเตนาติ เอตฺถ รูฬีวเสน เธนุปิ อิตฺถี นามาติ อาห ‘‘เธนุยุตฺเตนา’’ติฯ ปุริสนฺตเรนาติ เอตฺถ ปุริโส เอว อนฺตโร อญฺโญ เอตฺถาติ ปุริสนฺตรํ ยานํฯ ปุริสนฺตโร นาม อตฺถโต สารถีติ อาห ‘‘ปุริสสารถินา’’ติ, ยาเนนาติ โยชนาฯ คงฺคามหิยายาติ เอตฺถ คงฺคา จ มหี จ คงฺคามหี, ตตฺถ กีฬิกา คงฺคามหิยาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คงฺคามหีกีฬิกายา’’ติฯ ตตฺถ หิ อิตฺถิปุริสา ยาเนหิ อุทกกีฬํ กีฬนฺติฯ ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปุริสยุตฺตญฺจ หตฺถวฏฺฏกญฺจา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุริสยุตฺตนฺติ ปุริเสน ยุชฺชิตพฺพนฺติ ปุริสยุตฺตํ ยานํฯ หตฺถวฏฺฏกนฺติ หตฺเถน วฏฺเฏตพฺพนฺติ หตฺถวฏฺฏกํ ยานํฯ ยานุคฺฆาเตนาติ ยานสฺส อุลฺลงฺฆิตฺวา คมเนนฯ หนธาตุ หิ คตฺยตฺโถฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยานํ อภิรุหนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘ตปฺปจฺจยา’’ติ อิมินา ยานุคฺฆาเตนาติ เอตฺถ เหตฺวตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติฯ ปีฐกสิวิกนฺติ ปีเฐน สห กตํ สิวิกํฯ ปฏโปฏลิกนฺติ ปฏมยํ โปฏลิกํฯ

154. อุจฺจาสยนมหาสยนปฏิกฺเขปกถา

[254] อุจฺจํ อาสยนํ อุจฺจาสยนํฯ มหนฺตํ อาสยนํ มหาสยนํฯ อาสนฺทิอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปมาณาติกฺกนฺตาสนนฺติ ทีฆาสนํฯ ตญฺหิ อาคมฺม สทติ นิสีทตีติ เอตฺถ, อายตํ วา สุฏฺฐุํ ททาตีติ อาสนฺทีติ วุจฺจติฯ วาฬรูปานีติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬรูปานิฯ ปาเทสุ วาฬรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา องฺกียติ ลกฺขียตีติ ปลฺลงฺโกฯ โคนโกติ ควติ ทีฆโลเมหิ อุคฺคจฺฉติ เอตฺถาติ โคนโกฯ โกชโวติ กุยํ ภูมิยํ ชวติ คจฺฉตีติ โกชโวฯ ตสฺสาติ โคนกสฺสฯ โลมานิ จตุรงฺคุลาธิกานิ โหนฺติ กิราติ โยชนาฯ วานจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโณติ วาเนน สิพฺพเนน สญฺชาตํ จิตฺรรูปเมตฺถาติ วานจิตฺรํ, อุณฺณาย นิพฺพตฺโต อุณฺณามโย, โสเยว อตฺถรโณ อุณฺณามยตฺถรโณ, วานจิตฺรญฺจ ตํ อุณฺณามยตฺถรโณ เจติ วานจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโณฯ เสตตฺถรโณติ เสตตฺถิเกหิ เสวียตีติ โสโต, โสเยว อตฺถรโณ เสตตฺถรโณฯ อิมินา อตฺเถน ปฏติ เสตภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิกาติ กาตพฺพํฯ ปฏิกาสทฺโทยํ อฑฺเฒนฺทุปาสาเณปิ ปวตฺตติฯ ฆนปุปฺผโกติ ฆนํ กถินํ ปุปฺผเมตฺถาติ ฆนปุปฺผโกฯ อิมินา ฆนปุปฺผสงฺขาตํ ปฏลเมตฺถ อตฺถีติ ปฏลิกาติ ทสฺเสติฯ โสติ อตฺถรโณฯ อามลกปโฏติ อามลกปุปฺผํ ทสฺเสตฺวา กโต ปโฏฯ ตูลิกาติ ตูลํ ปูเรตฺวา กตา ตูลิกาฯ วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูเปหิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.15) วิจิตฺตากาเรน กรียตีติ วิกติกาฯ ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ ‘‘อุทฺทโลมีติ อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํฯ เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน ‘‘อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ทฺเว อฏฺฐกถาโย อญฺญมญฺญํ วิสทิสา โหนฺติฯ เอตฺถ ทีฆนิกายฏฺฐกถานเยน วจนตฺถํ กริสฺสามิฯ อุฏฺฐิตํ ทฺวีหิ ปกฺเขหิ, ทฺวีสุ วา ทสาสงฺขาตํ โลมเมตฺถาติ อุทฺทโลมีฯ นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ‘‘อุนฺทโลมี’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ เอกสฺมิํ อนฺเต ทสาสงฺขาตํ โลมเมตฺถาติ เอกนฺตโลมีติฯ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ เอตฺถ โกเสยฺยนฺติ โกสิยสุตฺตํฯ กฏฺฏิสฺสนฺติ กฏฺฏิสฺสนามกํ วากํฯ อิมินา โกเสยฺยญฺจ กฏฺฏิสฺสญฺจ กฏฺฏิสฺสานีติ วิรูเปกเสสํ กตฺวา กฏฺฏิสฺเสหิ ปกตํ อตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนอปริสิพฺพิตํ สุทฺธโกเสยฺยํฯ อิมินา สุทฺธกฏฺฏิสฺสมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

โสฬส นาฏกิตฺถิโย ฐตฺวา นจฺจํ กโรนฺติ เอตฺถาติ กุตฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสฬสนฺน’’นฺติอาทิฯ อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิ, กตอิติ สมฺพนฺโธฯ ปเวณีติ ทุปฏฺฏติปฏฺฏาทีหิ ปรํปรวเสน กตตฺตา ‘‘ปเวณี’’ติ วุจฺจติฯ อชินจมฺมานิ หิ สุขุมตรานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏาทีนิ กตฺวา ปเวณิวเสน กตานิฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อชินปเวณี’’ติฯ ‘‘กทลิมิคจมฺมํ นามา’’ติ อิมินา ตสฺส จมฺมํ กทลิมิคอิติ คเหตพฺพํ อุตฺตรปทโลปวเสน วา อุปจาเรน วาติ ทสฺเสติฯ ปวรสทฺโท อุตฺตมตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมปจฺจตฺถรณ’’นฺติฯ นฺติ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํฯ สอุตฺตรจฺฉทนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สห อุตฺตรจฺฉเทนา’’ติฯ ‘‘อุปรี’’ติ อิมินา อุตฺตรสทฺทสฺส เสฏฺฐาทโย นิวตฺเตติฯ ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สหสทฺทสฺส ตุลฺยตฺถํ นิวตฺเตติฯ