เมนู

147. โสณโกฬิวิสวตฺถุกถา

[242] จมฺมกฺขนฺธเก อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ เอตฺถ อิสฺสรสฺส ภาโว อิสฺสริยํ, อธิปติโน ภาโว อาธิปจฺจํ, อิสฺสริยญฺจ อาธิปจฺจญฺจ, เตหิ สมนฺนาคตํ อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺสรภาเวน จ อธิปติภาเวน จ สมนฺนาคต’’นฺติฯ ‘‘ราชภาว’’นฺติ อิมินา รชฺชนฺติ เอตฺถ รญฺโญ ภาโว รชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘รญฺญา กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติ อิมินา รญฺโญ อิทํ รชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘โกฬิวีโสติ โคตฺต’’นฺติ อิทํ อฏฺฐกถาวาทวเสน วุตฺตํ , อปทาเน ปน ตสฺส ชาตกฺขเณ ปิตรา โกฏิวีสธนสฺส ทินฺนตฺตา ‘‘โกฬิวีโส นามา’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ

‘‘ชาตปุตฺตสฺส เม สุตฺวา, ปิตุ ฉนฺโท อยํ อหุ;

ททามหํ กุมารสฺส, วีสโกฏี อนูนกา’’ติฯ

อิมินา ปาฬินเยน ‘‘โกฏิวีโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘จกฺกวาฬ’’นฺติอาทีสุ วิย ฏการสฺส ฬการํ กตฺวา โกฬิวีโสติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺชนวณฺณานีติ อญฺชนสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอเตสนฺติ อญฺชนวณฺณานิฯ โลมานิ ชาตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ โสติ โสโณฯ ฐเปสิ กิราติ สมฺพนฺโธฯ เตหีติ อสีติสหสฺสปุริเสหิฯ ปณฺณสาลนฺติ ปณฺเณน ฉาทิตํ, เตน จ ปริกฺขิตฺตํ สาลํฯ อุณฺณปาวารณนฺติ อุณฺณมยํ อุตฺตราสงฺคํฯ ปาทปุญฺฉนิกนฺติ ปาทํ ปุญฺฉติ โสเธติ อเนนาติ ปาทปุญฺฉนิยํ, ตเทว ปาทปุญฺฉนิกํฯ สพฺเพวาติ โสเณน สห อสีติสหสฺสปุริสา เอวฯ ตสฺส จาติ โสณสฺส จฯ ปุพฺพโยโคติ ปุพฺพูปาโยฯ

อสีติคามิกสหสฺสานีติ เอตฺถ คาเมสุ วสนฺตีติ คามิกา, เตสํ อสีติสหสฺสานิ อสีติคามิกสหสฺสานีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติอาทิฯ

ตตฺถ ‘‘กุลปุตฺตาน’’นฺติ อิมินา วสนฺตฺยตฺเถ ปวตฺตสฺส ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘อสีติสหสฺสานี’’ติ อิมินา สทฺทนฺตโรปิ อสีติสหสฺสสทฺทานํ สมาสภาวํ ทสฺเสติฯ เกนจิเทวาติ เอตฺถ ‘‘เกนจิ อิวา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา ทกาโร ปทสนฺธิมตฺโต, อิวสทฺโท อุปมตฺโถติ อาห ‘‘เกนจิ กรณีเยน วิยา’’ติฯ อถ วา ‘‘น ปนา’’ติอาทินา เอวผลสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘เกนจิ เอวา’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เอวตฺโถปิ ยุชฺชเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อสฺสาติ พิมฺพิสารรญฺโญฯ ตสฺสาติ โสณสฺสฯ ทสฺสนาย อญฺญตฺร กิญฺจิ กรณียํ น อตฺถีติ โยชนาฯ ราชาติ พิมฺพิสาโร ราชา, สนฺนิปาตาเปสีติ สมฺพนฺโธฯ ทิฏฺฐธมฺมิเก อตฺเถติ เอตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสทฺโท อิธโลกตฺโถ, อิกสทฺโท หิตตฺเถ ปวตฺโตติ อาห ‘‘อิธโลกหิเต’’ติฯ ‘‘อมฺหาก’’นฺติ อิมินา ‘‘โส โน ภควา’’ติ เอตฺถ โนสทฺโท อมฺหสทฺทการิโยติ ทสฺเสติฯ อมฺหากํ โส ภควาติ โยชนาฯ สมฺปรายิเกติ ปรโลกหิเตฯ

‘‘ชานาเปมี’’ติ อิมินา ‘‘ปฏิเวเทมี’’ติ เอตฺถ วิทธาตุยา ญาณตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิกาย นิมุชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ปฏิกาสทฺโท อฑฺเฒนฺทุปาสาณวาจโกติ อาห ‘‘อฑฺฒจนฺทปาสาเณ’’ติฯ โส หิ ปฏติ อฑฺฒภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิกาติ วุจฺจติฯ ปฏิกาสทฺโทยํ อตฺถรณวิเสเสปิ วตฺตติฯ ยสฺส ทานีติ เอตฺถ ยสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ หิตกรณียตฺถสฺสา’’ติฯ อิมินา อยํ ยํสทฺโท น ตํสทฺทาเปกฺโขติ ทสฺเสติฯ อถ วา ยสฺสาติ โย อสฺสฯ อสฺส เตสํ หิตกรณียตฺถสฺส โย กาโล อตฺถิ, ตํ กาลํ ภควา ชานาตีติ โยชนาฯ เตสนฺติ อสีติคามิกสหสฺสานํฯ ปจฺฉายายนฺติ เอตฺถ ปกาโร ปจฺจนฺตตฺถวาจโกติ อาห ‘‘วิหารปจฺจนฺเต ฉายาย’’นฺติฯ สมฺมนาหรนฺตีติ สํ ปุนปฺปุนํ มนสาคตํ อภิมุขํ หรนฺตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ มนสิกโรนฺตี’’ติฯ ‘‘ปสาทวเสนา’’ติ อิมินา ‘‘โกธวเสนา’’ติอาทีนิ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘ปุน วิสิฏฺฐตร’’นฺติ อิมินา ภิยฺโยโส มตฺตายาติ นิปาตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ

โสณสฺส ปพฺพชฺชากถา

[243] ‘‘มกฺขิโต’’ติ อิมินา ผุรติ วิปฺผารติ พฺยาเปตีติ ผุโฏติ วุตฺเต ผุรธาตุยา วิปฺผารณํ นาม มกฺขิตตฺโถติ ทสฺเสติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ อิมินา คาโว อาหนนฺติ เอตฺถาติ ควาฆาตนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสภิฯ ตนฺติสฺสเรติ ตนฺติยา คุณสฺส สเรฯ วาทนกุสโลติ วาทเน กุสโลฯ ขรมุจฺฉิตาติ ขเรน มุจฺฉิตาฯ ‘‘สรสมฺปนฺนา’’ติ อิมินา สโร เอติสฺสมตฺถีติ สรวตี, วีณาติ ทสฺเสติฯ กมฺมญฺญาติ เอตฺถ กมฺมสทฺทโต ขมตฺเถ ญฺญปจฺจโยติ อาห ‘‘กมฺมกฺขมา’’ติฯ มนฺทมุจฺฉนาติ มนฺเทน มุจฺฉนาฯ สเม คุเณติ เอตฺถ สโม นาม มชฺฌิโม, คุโณ นาม มุขฺยโต วีณาย ชิยา, อุปจารโต สโรติ อาห ‘‘มชฺฌิเม สเร’’ติฯ วีริยสมถนฺติ เอตฺถ วีริยญฺจ สมโถ จาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถ’’นฺติฯ อิมินา วีริเยน สมฺปยุตฺตํ สมถํ วีริยสมถนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘วีริยํ สมเถน โยเชหี’’ติ อิมินา วีริเยน สมถํ โยเชหีติ อตฺโถปิ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อินฺทฺริยานญฺจ สมตนฺติ เอตฺถ สทฺธาทีนิ ปญฺจินฺทฺริยาเนว คเหตพฺพานิ, น อญฺญานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยาน’’นฺติฯ ‘‘สมภาว’’นฺติ อิมินา ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ ‘‘อินฺทฺริยานํ สมต’’นฺติปาเฐ, สทฺธาทีสุ อินฺทฺริเยสุ วาฯ ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ เอตฺถ ภาเวนภาวลกฺขเณ ถปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมิํ สมเถ สตี’’ติฯ อาทาเส สติ มุขพิมฺเพน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ อิว, ตสฺมิํ สมเถ สติ เยน นิมิตฺเตน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ โยชนาฯ สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํ, อินฺทฺริยานํ สมภาโวฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ สมถนิมิตฺตาทีนิ จตฺตาริ เอกเสเสน วา สามญฺญนิทฺเทเสน วา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ

[244] อญฺญํ พฺยากเรยฺยนฺติ เอตฺถ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต อตฺตานํ ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปตีติ อาห ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปยฺย’’นฺติฯ