เมนู

71. สีมานุชานนกถา

[138] นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพาติ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิฯ นิการสฺส หิ อากาโรฯ นิมิตฺตํ กโตติ เอโส ปพฺพโต นิมิตฺตํ กโตติ โยชนาฯ เอเสว นโย ปรโตปิฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กิํ นิมิตฺตํ? ปาสาโณ ภนฺเต, เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติ อตฺถํ อติทิสติฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เกวลํ ปน วนอุทเกสุ ‘‘เอตํ วนํ, เอตํ อุทก’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ นทิยํ ‘‘เอสา นที’’ติ วตฺตพฺพาฯ เอตฺถ ปนาติ เอติสฺสํ อุตฺตรายํ อนุทิสายํ ปนฯ หีติ ผลโชตโกฯ ตตฺถาติ ‘‘นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา’’ติ วจเนฯ สีมมณฺฑลนฺติ สีมพิมฺพํฯ สมฺพนฺธนฺเตนาติ ปุริมนิมิตฺเตน ปจฺฉิมนิมิตฺตํ สมฺพนฺธนฺเตนฯ อิมินา เอกนฺตริกาทิวเสน นิมิตฺตกิตฺตนํ น วฏฺฏติ นิมิตฺเตนปิ นิมิตฺตานํ สมฺพนฺธาภาวโตติ ทสฺเสติฯ ปุริมนิมิตฺเตน ปจฺฉิมนิมิตฺตสฺส สมฺพนฺเธ สติ อชฺช เอกํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา สฺเว เอกํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ เอวํ กาลนฺตเรปิ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา สมฺมนิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

ปพฺพโตติ เอตฺถ ปพฺพํ วุจฺจติ ผฬุ, ตํ เอตสฺมิํ อตฺถีติ ปพฺพโตฯ วาลิกราสิสฺส สุทฺธปํสุปพฺพตปสงฺคตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาลิกราสิ ปน น วฏฺฏตี’’ติฯ อิตโรปีติ วาลิกราสิโต อญฺโญปิ ติวิโธ ปพฺพโตฯ หตฺถิปฺปมาณโตติ อฑฺฒฏฺฐมรตนหตฺถิปมาณโตฯ จตูสุ ทิสาสูติ วิหารสฺส จตูสุ ทิสาสุฯ จตูหิ วา ตีหิ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ตโต อธิกานิปิ คเหตพฺพานิฯ เอเกน วา นิมิตฺเตนาติ โยชนาฯ อิโตติ ปพฺพตนิมิตฺตโตฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอเกน นิมิตฺเตน น วฏฺฏติ, ตสฺมาฯ นฺติ ปพฺพตํฯ ตสฺมาติ เอกสฺเสว นิมิตฺตสฺส กิตฺติตตฺตาฯ โย ปพฺพโต อตฺถิ, ตํ ปพฺพตนฺติ โยชนาฯ อนฺโตติ ปพฺพตสฺส อนฺโตฯ

ตติยภาคํ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ปฐมภาโคปิ เอกเทโสปิ คเหตพฺโพฯ ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปเทสสฺสฯ ตติยภาคาทิโต อปรํ สพฺพปพฺพตํ อนฺโตกตฺวา สมฺมตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ

ปาสาณนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปสติ ฆนภาเวน พนฺธตีติ ปาสาโณฯ อยคุโฬปิ ปาสาณสงฺขเมว คจฺฉติ เตน ตสฺส สทิสตฺตาฯ อยคุโฬปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ตมฺพกํสวฏฺฏโลหสุวณฺณรชตาทโยปิ สงฺคณฺหาติฯ โย โกจีติ สิลาปวาฬมณิอาทีสุ โย โกจิฯ ทฺวตฺติํสปลคุฬปิณฺฑปริมาณตา สณฺฐานโต คเหตพฺพา, น ตุลิตฺวา คณนวเสนฯ

ขุทฺทกตโร ปาสาโณติ โยชนาฯ โย ปิฏฺฐิปาสาโณ วา โย อุฏฺฐิตปาสาโณ วาติ โยชนา กาตพฺพา – อุตฺตรวากฺเย ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสวจนตฺตา ‘‘ปาสาณสงฺขํเยวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน ‘‘น ปพฺพตสงฺข’’นฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ มหโต ปิฏฺฐิปาสาณสฺสาติ อายามวิตฺถารุพฺเพธโต มหนฺตสฺส ปิฏฺฐิปาสาณสฺส สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลปิฏฺฐิปาสาณสฺส วิยฯ นฺติ ปิฏฺฐิปาสาณํฯ น วฏฺฏตีติ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ หีติ ลทฺธโทสโชตโกฯ นฺติ ปิฏฺฐิปาสาณํฯ สีมายาติ สีมโตฯ วิหาโรปีติ น เกวลํ นิมิตฺตเมว, วิหาโรปิฯ ปิฏฺฐิปาสาโณ น กิตฺเตตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ กิตฺเตตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปิฏฺฐิปาสาณ’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ

วนนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ วนิยติ มยูรโกกิลาทีหิ สตฺเตหิ สมฺภชิยตีติ วนํ, วนนฺติ สมฺภชนฺติ เอตฺถาติ วา วนํฯ ตโจ เอว สาโร เอเตสนฺติ ตจสาโร, ตาลนาฬิเกราทโยฯ อาทิสทฺเทน เวณุอาทโย สงฺคณฺหาติฯ อนฺโต สาโร เอเตสนฺติ อนฺโตสารา, สากสาลาทโยฯ อาทิสทฺเทน ขทิราทโย สงฺคณฺหาติฯ อนฺโตสารมิสฺสกานนฺติ อนฺโตสาเรหิ รุกฺเขหิ มิสฺสกานํฯ รุกฺขานํ วนนฺติ เอตฺถ อวยวอวยวิภาเวน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิมินา ติณวนํ รุกฺขวนนฺติ เอตฺถ ‘‘ติณานํ วน’’นฺติ วา ‘‘รุกฺขานํ วน’’นฺติ วา อตฺถํ ทสฺเสติฯ ติณเมว วนํ, รุกฺโขเยว วนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ จตฺตาโร วา ปญฺจ วา รุกฺขาติ จตุปญฺจรุกฺขา, เต มตฺตํ ปมาณเมตฺถาติ จตุปญฺจรุกฺขมตฺตํ วนํ, ตโตติ จตุปญฺจรุกฺขมตฺตโตฯ เอกเทสนฺติ วนสฺส เอกเทสํฯ วนมชฺเฌติ วนสฺส เวมชฺเฌ, วนสฺสูปรีติ อตฺโถฯ รุกฺขนฺตเรสุ เอว หิ วิหารํ กโรนฺติฯ เอกเทสนฺติ วนสฺส เอกเทสํฯ ตตฺถาติ วเนฯ ‘‘ฐิตวน’’นฺติ ปทํ ‘‘กิตฺเตตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํฯ

รุกฺขนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ รุกฺขิยติ ผลาทิกาเมหิ สํวริยติ รกฺขิยตีติ รุกฺโข, มหิยํ รุหตีติ วา รุกฺโขฯ

ชีวมานโกติ โลกโวหารวเสน มูลงฺกุราทิหริตสงฺขาตชีวมานโก ปริณาหโตติ วิสาลภาวโตฯ สูจิทณฺฑกปมาโณติ สูจิยา เลขนิยา ทณฺฑภูตเวฬุปมาโณฯ โส เวฬุ กนิฏฺฐงฺคุลิปมาโณติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตโตติ อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธสูจิทณฺฑกปมาณปริณาหรุกฺขโตฯ วํสนฬกสราวาทีสูติ วํโส จ นฬโก จ สราโว จ วํสนฬกสราวา, เต อาทโย เยสํ กปาลาทีนนฺติ วํสนฬกสราวาทโย, เตสุฯ ตโตติ วํสาทิโตฯ ตํขณมฺปีติ ตสฺมิํ นิมิตฺตกฺขเณปิฯ อการณนฺติ อปมาณํฯ เอตนฺติ นวมูลสาขานิคฺคมนํฯ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สามญฺญนาเมนปิ วิเสสนาเมนปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อิมินา ปพฺพตาทีสุปิ ‘‘ปพฺพโต’’ติ สามญฺญนาเมนปิ ‘‘วงฺกปพฺพโต เวปุลฺลปพฺพโต’’ติ วิเสสนาเมนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

มคฺคนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ มคฺคิยติ ปถิเกหิ, มคฺคมูฬฺเหหิ วา อนฺเวสิยตีติ มคฺโคฯ โย ยาทิโส ชงฺฆมคฺโค วา สกฏมคฺโค วา วินิวิชฺฌิตฺวา ทฺเว ตีณิ คามนฺตรานิ คจฺฉติ, โส ตาทิโส ชงฺฆมคฺโค วา สกฏมคฺโค วา วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อุกฺกมิตฺวาติ ปกฺกมิตฺวาฯ โย ชงฺฆมคฺโค โอตรติ, โส น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อวฬญฺชาติ อปริโภคาฯ คมนํ ชเนตีติ ชงฺโฆฯ ชณฺณุโคปฺผกานํ มชฺฌปเทโสฯ สห อตฺเถน ปณิยธเนนาติ สตฺโถ, ชงฺเฆน วิจรนฺโต สตฺโถ ชงฺฆสตฺโถฯ สกติ สมตฺเถติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฏ, เตน วิจรนฺโต สตฺโถ สกฏสตฺโถฯ ชงฺฆสตฺโถ จ สกฏสตฺโถ จ ชงฺฆสกฏสตฺถา, เตหิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตนฺติ นิมิตฺตํฯ

โกณนฺติ วิหารโกณํฯ คตํ ปน มคฺคนฺติ โยชนาฯ ปรภาเคติ วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ จตูหิ มคฺเคหิ ปรภาเคฯ ทสสุ นาเมสูติ สติปฏฺฐานฏฺฐกถาทีสุ อาคเตสุ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช’’ติอาทีสุ, อภิธานาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106) จ อาคเตสุ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ อทฺธา’’ติอาทีสุ ทสสุ มคฺคนาเมสุฯ

เยน เกนจิ นาเมนาติ อิมินา ปพฺพตาทีสุปิ ‘‘ปพฺพโต คิริ เสโล อทฺทิ นโค อจโล สิลุจฺจโย สิขรี ภูธโร’’ติอาทีสุ อเนเกสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

วมฺมิกนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อุปจิกาหิ วมิยติ, สรพูฆรโคลิกาทโย สตฺเต วมตีติ วา วมฺมิโกฯ ตํทิวสชาโตติ ตสฺมิํ นิมิตฺตกิตฺติตทิวเส ชาโตฯ ตโตติ อฏฺฐงฺคุลุพฺเพธโควิสาณปมาณวมฺมีกโตฯ

นทีนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ นทติ สนฺทตีติ นที, นทนฺโต เอติ คจฺฉตีติ วา นทีฯ ยสฺสาติ นทิยา, โสตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทินา เอกปกฺเข ติกฺขตฺตุํ เอกมาเส ฉกฺขตฺตุํ วสฺสนฺตภาวํ ทีเปติฯ วิคตมตฺเต สตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อีทิเส’’ติ อิมินา ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทิอตฺถํ อติทิสติฯ ติมณฺฑลนฺติ เหฏฺฐา ชาณุมณฺฑลํ, อุปริ นาภิมณฺฑลนฺติ ติมณฺฑลํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ติตฺเถ วา อติตฺเถ วาฯ อุทเกน เตมิยตีติ โยชนา, ตินฺติยตีติ อตฺโถฯ น เกวลํ นิมิตฺเตเยว อยํ นที โหติ, อถ โข นทีปารคมนาทิเกปีติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติอาทิฯ อิทํ ‘‘นทีปารคมเนปี’’ติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ยา ปนาติ นที ปน, คตาติ โยชนาฯ นฺติ นทิํฯ วตินฺติ ปาฬิํฯ รุกฺขปาเทติ รุกฺขสฺส มูเลฯ อุทกญฺจ อาวรณํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปวตฺตติเยวาติ โยชนาฯ ยถาติ เยนากาเรนฯ อปวตฺตมานา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ทุพฺพุฏฺฐิกาเลติ คิมฺหสทิเส ทุพฺพุฏฺฐิกาเลฯ ‘‘นิรุทกภาเวนา’’ติ อิมินา ‘‘อาวรณภาเวนา’’ติ วิเสสนํ นิวตฺเตติฯ สาติ อุทกมาติกาฯ สมฺปาเทนฺตี หุตฺวา นิจฺจํ ปวตฺตตีติ โยชนาฯ นิมิตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มนุสฺเสหิ นีหฏตฺตา, สยญฺจ อคมนตฺตา น วฏฺฏติฯ ยา ปนาติ อุทกมาติกา ปนฯ มูเลติ ปฐมกาเลฯ กาลนฺตเรน นที โหตีติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ อุทกมาติกํฯ

อุทกนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อุทติ ปสวตีติ อุทกํฯ ภูมิคตเมว อุทกนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตญฺจาติ ภูมิคตอุทกญฺจฯ อาวาฏ…เป.… สมุทฺทาทีสุ ฐิตํ อปวตฺตนกอุทกนฺติ โยชนาฯ อุกฺเขปิมนฺติ อุกฺขิปิตฺวา คหิตํฯ นฺติ วจนํฯ สูกรขตายปีติ สูกเรหิ ขตาย วาปิยาปิฯ ตํขณญฺเญวาติ ตสฺมิํ นิมิตฺเต กิตฺตนกฺขเณเยวฯ อาวาโฏเยว ขุทฺทกฏฺเฐน อาวาฏกํฯ ตนฺติ นิมิตฺตสญฺญากรณํฯ กาตุญฺจาติ สยํ กาตุญฺจฯ การาเปตุญฺจาติ ปเรหิ การาเปตุญฺจฯ กสฺมา ลาภสีมายํ น วฏฺฏติ? ลาภสีมา หิ อญฺเญสํ ปีฬนํ กโรตีติฯ อิติ อิมมตฺถํ นยโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมานสํวาสกสีมา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ สมานสํวาสกสีมายํฯ

อฏฺฐทิสํ สนฺธาย อฏฺฐ นิมิตฺตานิ วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สาติ สีมาฯ เอเกน วา นิมิตฺเตนาติ โยชนาฯ ติณฺณํ นิมิตฺตานํ กิตฺตเน นิมิตฺตานํ ฐิตทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติอาทินา กิตฺเตตพฺพํฯ นิมิตฺตานํ สตกิตฺตเน สีมาย อฏฺฐทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา เอกิสฺสายปิ ทิสาย พหุนิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิฯ สิงฺฆาฏกสณฺฐานาติ ติณฺณํ มคฺคานํ สมาคมฏฺฐาเน สิงฺฆาฏกสณฺฐานา, ติโกณา นาม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ จตุรสฺสาติ สมจตุรสฺสาฯ สิงฺฆาฏกสณฺฐานาติ จตุนฺนํ มคฺคานํ สโมธานฏฺฐาเน สิงฺฆาฏกสณฺฐานาฯ อฑฺฒจนฺทมุทิงฺคาทิสณฺฐานา ปน นิมิตฺตานํ ฐิตสณฺฐาเนน โหตีติ ทฏฺฐพฺพาฯ นฺติ สีมํฯ พนฺธิตุกาเมหิ นิสฺสญฺจารสมเย พนฺธิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ พทฺธสีมวิหารานนฺติ พทฺธา สีมา เอเตสูติ พทฺธสีมา, เต เอว วิหาราติ พทฺธสีมวิหารา, เตสํฯ ทิสาจาริกภิกฺขูนนฺติ ทิสาสุ จาริกภิกฺขูนํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ เอกคามเขตฺเต, ภิกฺขูนํ เปเสตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกชฺฌนฺติ เอกโตฯ อญฺญานิปีติ สีมพนฺธคามเขตฺตโต อญฺญานิปิฯ มหาปทุมตฺเถโร ปน อาหาติ โยชนาฯ ตโตติ เตหิ นานาคามเขตฺเตหิฯ อาคนฺตพฺพนฺติ สามีจิทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อาคมนมฺปิ อนาคมนมฺปิ วฏฺฏตี’’ติฯ เอกสีมภาวโต วุตฺตํ ‘‘อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ อาคนฺตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ สนฺนิปติเตสุ สนฺเตสุ สีมา พนฺธิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ปริยนฺตํ กตฺวาติ เหฏฺฐิมปริยนฺตํ กตฺวาฯ

ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทีนนฺติ เอตฺถ ภณฺฑุกมฺมาปุจฺฉนํ (มหาว. อฏฺฐ. 98; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 144) สนฺธาย ปพฺพชฺชาคหณํ วุตฺตํฯ ขณฺฑสีมาติ วิหารปจฺจนฺตํ ขณฺฑิตํ วิย ฉินฺทิตํ วิย ปวตฺตา สีมา ขณฺฑสีมาฯ นฺติ ขณฺฑสีมํฯ วตฺตํ ชานิตพฺพนฺติ เอตฺถ วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ สีมนฺติ ขณฺฑสีมํฯ ยถาติ เยนากาเรน พนฺธิยมาเนติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสา ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา’’ติอาทิฯ สาติ ขณฺฑสีมาฯ อพฺภานกมฺเม สทฺธิํ กมฺมารเหน วีสติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกวีสติ ภิกฺขู’’ติฯ ตโตติ เอกวีสติภิกฺขุโตฯ คณฺหนฺตีปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สหสฺสโต โอรํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ สหสฺสโต อธิกํ คณฺหนฺตีปิ วิหารปจฺจนฺเต ขณฺฑิเต ขณฺฑสีมาเยว นามฯ นฺติ ขณฺฑสีมํฯ

ตตฺราติ ขณฺฑสีมมหาสีมาสุ อาธาเร ภุมฺมํฯ อถาติ อนนฺตรํฯ เอวนฺติ อิมาย อวิปฺปวาสกมฺมวาจาย สมฺมนิยมาเนฯ หีติ ผลโชตโกฯ สีมนฺติ สมานสํวาสกสีมํฯ น สกฺขิสฺสนฺตีติ ปฐมํ อวิปฺปวาสํ อสมูหนิตฺวา สีมํ สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ สีมนฺตริกปาสาณาติ ทฺวินฺนํ สีมานํ อนฺตเร เวมชฺเฌ ฐปิตา ปาสาณาฯ จตุรงฺคุลปมาณาปีติ ปิสทฺโท เอกงฺคุลิปมาณาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

สมนฺตาติ ขณฺฑสีมาย สมนฺตาฯ อนุปริยายนฺเตหีติ อนุกฺกเมน ขณฺฑสีมปริยายนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ เตหิ สีมนฺตริกปาสาเณหิ, ทฺวินฺนํ สีมานํ นิมิตฺตานิ ปฐมํ กิตฺเตตฺวา ปจฺฉา ตาสุ ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ พนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ยถิจฺฉิตํ พนฺธิตุํ วฏฺฏนฺโตปิ โปราณาจิณฺณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิฯ อุภินฺนมฺปีติ ทฺวีสุ สีมาสุ ฐิตานํ อุภินฺนมฺปิ กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

จสทฺโท วากฺยารมฺภโชตโกฯ เอสา สีมา นามาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ปิฏฺฐิปาสาณาทีสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุฯ นิมิตฺตปาสาณา ยถาฐาเน น ติฏฺฐนฺตีติ ปิฏฺฐิปาสาณสฺสุปริ นิมิตฺตปาสาณํ ฐปิตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปิฏฺฐิปาสาณํ ปน วิชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปาสาณํ ตตฺถ นิขณิตฺวา ยถา ฐานา น จาเวนฺติ, ตถา ฐเปนฺติฯ

เอวํ สนฺเต ยถาฐาเน ติฏฺฐนฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น สีมาติ สีมาย ปถวิสนฺธารกํ อุทกํ ปริยนฺตํกตฺวา คตตฺตา สีมา น ฌายติฯ

กุฏิเคเหปีติ เอตฺถ กุฏีติ จ เคหนฺติ จ อคารสฺเสว นามํฯ อคารญฺหิ สีตาทิทุกฺขสฺส กุฏนฏฺเฐน ฉินฺทนฏฺเฐน จ นานาทพฺพสมฺภารสฺส คหณฏฺเฐน จ กุฏิเคหนฺติ วุจฺจติฯ กุฏิ เอว เคหํ กุฏิเคหํ, ตสฺมิมฺปิฯ ภิตฺติํ อกิตฺเตตฺวาติ อิทํ อิฏฺฐกทารุมยํ ภิตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สเจ สิลามยา ภิตฺติ นิมิตฺตูปคา ภเวยฺย, ภิตฺติปิ กิตฺเตตพฺพาฯ อนฺโต กริตฺวาติ กุฏิเคหสฺส ภิตฺติยา วา อนฺโต กตฺวาฯ ปมุเขติ กุฏิเคหสฺส อาลินฺเทฯ นิพฺโพทกปตนฏฺฐาเนติ นิคฺคลิตฺวา อุทกสฺส ปตนฏฺฐาเนฯ เอวํ สมฺมตาย สีมายาติ โยชนาฯ

‘‘กุฏฺฏํ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อิทํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อนฺโตติ เลณสฺส, กุฏฺฏสฺส วา อนฺโตฯ โอกาเสติ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาเสฯ เอวนฺติ อิมินากาเรน สมฺมนิยมาเนฯ อนฺโตติ ภิตฺติยา อนฺโตฯ

เหฏฺฐา น โอตรตีติ เหฏฺฐา อากาสตลตฺตา น โอตรติฯ นนุ ถมฺเภ อนุสาริตฺวา โอตรโณ ภเวยฺย, กสฺมา น โอตรตีติ? ถมฺภานมุปริ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสาภาวโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เหฏฺฐา โอตรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ตุลานนฺติ ถมฺภานมุปริ ติริยวเสน ฐิตานํ รุกฺขวิเสสานํฯ อุฏฺฐหิตฺวาติ ภูมิโต อุฏฺฐหิตฺวาฯ ตุลารุกฺเขหีติ ตุลาสงฺขาเตหิ รุกฺเขหิฯ ‘‘เอกสมฺพนฺโธ’’ติ อิมินา น เกวลํ ตุลารุกฺเขเหว เอกสมฺพนฺโธ, จตูสุ ทิสาสุ จตุนฺนํ ภิตฺตีนํ อญฺญมญฺญมฺปิ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติฯ เหฏฺฐาปิ โอตรตีติ ภิตฺตีนมุปริ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสปโหนกตฺตา วุตฺตํฯ สเจ ถมฺภมตฺถเก…เป.… โหตีติ อิมินา พหูหิ ถมฺเภหิ กตปาสาทสฺส เอเกกสฺมิํ ถมฺภมตฺถเก เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาเส สติ เหฏฺฐา โอตรตีติ ทสฺเสติฯ นิยฺยูหกาทีสูติ นาคทนฺตกาทีสุฯ อาทิสทฺเทน ภิตฺติขิลาทโย สงฺคณฺหาติฯ ภิตฺติ จาติ อิฏฺฐกทารุมยา ภิตฺติ จฯ

สเจ สิลามยา ภิตฺติ จ ถมฺภา จ โหนฺติ, กิตฺเตตพฺพาฯ ภิตฺติลคฺเคติ ภิตฺตีสุ ลคฺเค, ภิตฺตีนํ วา ลคฺคฏฺฐาเนฯ เหฏฺฐาปาสาทสฺสาติ เหฏฺฐาปาสาเท ‘‘ฐิต’’อิติ ปเท สมฺพนฺโธฯ เหฏฺฐาปาสาทสฺส วา ถมฺภานนฺติ โยชนาฯ เหฏฺฐา สมฺมตาย สีมาย อุปริ อาโรหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ นิพฺโพทกปตนฏฺฐาเนติ ฉทนโกฏิยํฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตเลฯ ปิฏฺฐิปาสาเณ สีมํ พนฺธนฺติ วิย พนฺธนฺตีติ โยชนาฯ เตเนว ปริจฺเฉเทนาติ เตเนว ตลปริจฺเฉเทนฯ ตาลมูลปพฺพเตปีติ เอตฺถ ตาลมูลํ นาม เหฏฺฐา มหนฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน ตนุกํ โหติ, เตน สทิเส ปพฺพเตปิฯ วิตานสณฺฐาโนติ อุลฺโลจสฺส สณฺฐาโนฯ จตูสุ ทิสาสุ นิคฺคตสาขรุกฺขสณฺฐาโน วา ขุชฺชรุกฺขสณฺฐาโน วา โหติฯ ยถา ปพฺพโต วิตานสณฺฐาโน โหติ, เอวํ มุทิงฺคสณฺฐาโน วา โหติ ปณวสณฺฐาโน วาติ โยชนาฯ ตตฺถ มุทิงฺโค มชฺเฌ ถูโล โหติ, มูเล จ อนฺเต จ ตนุโกฯ ปณโว มชฺเฌ ตนุโก โหติ, มูเล จ อคฺเค จ ถูโลฯ เตสํ สณฺฐาโน มุทิงฺคสณฺฐาโน วา ปณวสณฺฐาโน วาฯ เหฏฺฐา วาติ มุทิงฺคสณฺฐานสฺส ปพฺพตสฺส เหฏฺฐา วาฯ มชฺเฌ วาติ ปณวสณฺฐานสฺส มชฺเฌ วาฯ ทฺเว กูฏานีติ ทฺเว สิขรานิฯ กูฏนฺตรนฺติ กูฏานํ มชฺฌํฯ จินิตฺวา วาติ อิฏฺฐกสิลาหิ จินิตฺวา วาฯ ปูเรตฺวา วาติ ปํสุวาลิกาหิ ปูเรตฺวา วาฯ

สปฺปผณสทิโสติ สปฺปสฺส ผเณน สทิโส, ขุชฺโช ปพฺพโตติ อตฺโถฯ อากาสปพฺภารนฺติ ภิตฺติยา อปริกฺขิตฺตํ อากาสสงฺขาตํ ปพฺภารํฯ สีมปฺปมาโณติ สทฺธิํ อนฺโตสุสิเรน สีมปฺปมาโณฯ อคฺคโกฏินฺติ อคฺคสงฺขาตํ โกฏิํฯ สเจ ปน ปพฺพตสฺส เหฏฺฐา อนฺโตเลณํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปริมสฺสาติ อนฺโตเลณสฺส อุปริ ฐิตสฺสฯ ปารโตติ พาหิรโตฯ อสฺสาติ ปพฺพตสฺส พหีติ สมฺพนฺโธฯ โอรโตติ อนฺตโตฯ เลณํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กิตฺตกํ มหนฺตนฺติ อาห ‘‘สีมาปริจฺเฉทมติกฺกมิตฺวา ฐิต’’นฺติฯ กิตฺตกํ ขุทฺทกนฺติ อาห ‘‘สพฺพปจฺฉิมสีมาปริมาณ’’นฺติฯ

นฺติ ขุทฺทกํ เลณํ อติขุทฺทกนฺติ สพฺพปจฺฉิมสีมาปริมาณาภาวโต อติขุทฺทกํฯ ตโตติ อุปริสีมโตฯ พหีติ สีมโต พหิฯ ‘‘ยทิ สีมปฺปมาณํ, สีมา โหติเยวา’’ติ อิมินา ยทิ น สีมปฺปมาณํ, น สีมา โหติเยวาติ ทสฺเสติฯ

นฺติ ขณฺฑสีมํฯ ปูเรตฺวาติ อิฏฺฐกมตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวาฯ อฏฺฏํ พนฺธิตฺวาติ อฏฺฏาลกํ พนฺธิตฺวาฯ อุมงฺคนทีติ เอตฺถ อุกาโร โอการวิปรีโต, ตสฺมา ปถวิยํ โอตริตฺวา ปวิสิตฺวา มงฺคติ คจฺฉตีติ อุมงฺคาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุมงฺคาจ สา นที เจติ อุมงฺคนทีฯ ตตฺถาติ อุมงฺคนทิยํฯ เหฏฺฐาปถวิตเล ฐิโตติ สีมาย เหฏฺฐาปถวิตเล อิทฺธิยา ฐิโตฯ

สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมาย มาฬเกฯ วฏรุกฺโขติ นิคฺโรธรุกฺโขฯ ตโตติ วฏรุกฺขโตฯ นิคฺคตปาโรโหติ ปวทฺธํว หุตฺวา รุกฺโข อาโรหติ อเนนาติ ปาโรโห, เอโก มูลวิเสโสฯ นิคฺคโต ปาโรโห นิคฺคตปาโรโหฯ มหาสีมํ โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม มหาสีมคตานํ ภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนํ, สีมโต วา พหิกรณํฯ พหิทฺธาติ ทฺวีหิ สีมาหิ พหิทฺธาฯ ‘‘พหิฏฺฐา’’ติปิ ปาโฐฯ พหิ ฐิตา กาตพฺพาติ อตฺโถฯ อนาหจฺจาติ มหาสีมาย ปถวีตลํ วา ตตฺถชาตรุกฺขาทีนิ วา น อาหนิตฺวาฯ เอวนฺติ ยถา ขณฺฑสีมาย, เอวํ ตถาติ อตฺโถฯ สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมามาฬเกฯ

สีมามาฬเกติ ทฺวินฺนํ สีมานํ องฺคเณฯ สีมามาฬกสฺสาติ กมฺมสฺส กตฏฺฐานสฺส สีมามาฬกสฺสฯ เวหาสฏฺฐิตสาขายาติ กมฺมสฺส อกตฏฺฐาเน สีมามาฬเก อุฏฺฐิตาย เวหาเส ฐิตาย สาขายฯ ตสฺสาติ ภิกฺขุโน ปาทา วา นิวาสนปารุปนํ วาติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมนเยปีติ ‘‘สีมามาฬเก วฏรุกฺโข โหตี’’ติอาทินา วุตฺเต ปุริมนเยปิฯ ตตฺราติ ปุริมนเยฯ อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทฺวีหิ สีมาหิ อุฏฺฐิตรุกฺขสฺส สาขา วา ตโต นิคฺคตปาโรโห วา ทฺวีสุ สีมาสุ ปถวีตลํ วา ตตฺถ ชาตรุกฺขาทีนิ วา อาหจฺจ ฐิตตฺตา อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติฯ

อาเนตพฺโพติ เอตฺถ ทฺวิกมฺมิกาย นีธาตุยา อปธานกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปธานกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อพฺภํ อากาสํ อุคฺคจฺฉติฯ ตตฺราติ ปพฺพเตฯ กสฺมา อาเนตพฺโพติ อาห ‘‘พชฺฌมานาเยว หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ พชฺฌมานาเยวาติ กมฺมวาจาย พชฺฌมานาเยวฯ อิมินา อพทฺธสีมา ปมาณรหิตํ เทสํ โอตรตีติ ทสฺเสติฯ ยํกิญฺจีติ ยํกิญฺจิ ปพฺพตาทิฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมิํ กสฺมิํจิ ฐาเนฯ เอกสมฺพนฺเธนาติ พทฺธสีมาย เอกสมฺพนฺเธนฯ อิตีติ ตสฺมา อาเนตพฺโพติ โยชนาฯ

[140] ตีณิ โยชนานิ ติโยชนํฯ ‘‘ปมาณ’’นฺติ อิมินา ปรมสทฺทสฺส อติเรกอุตฺตมตฺเถ นิวตฺเตติฯ เอติสฺสาติ สีมายฯ สมฺมนนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ โกณโต มินิตํ โกณนฺติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อาปตฺติญฺจาติ ทุกฺกฏาปตฺติญฺจฯ

ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติฯ ‘‘กิตกาภิเธยฺยลิงฺคา’’ติ (กจฺจายนสาเร 45 คาถายํ) วจนโต อภิเธยฺยภูตํ สีมํ สนฺธาย อิตฺถิลิงฺควเสน ปาราติ วุตฺตํฯ นทิยาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ นทินฺติ หิ อตฺโถฯ นทิํ อชฺโฌตฺถรมานํ สีมนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ นทิปารสีมายํฯ ยตฺถสฺสาติ เอตฺถ ยตฺถ อสฺสาติ ปทวิภาคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถ นทิยา’’ติอาทิฯ ‘‘นทิยา’’ติ อิมินา ยํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ธุวนาวาติ เอตฺถ ธุวสทฺโท นิจฺจตฺโถติ อาห ‘‘นิจฺจสญฺจรณนาวา’’ติฯ อิมินา ธุเวน นิจฺเจน สญฺจรณนาวา ธุวนาวาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ โหติ, ภเวยฺย วาฯ นาวาย ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยาติ นาวาฯ ปาชนปุริเสนาติ เอตฺถ ปาชนํ นาม เอโก นาวาย คมนูปกรณวิเสโสฯ โส หิ ปชติ นาวา คจฺฉติ อเนนาติ ปาชนนฺติ วุจฺจติฯ ชการสฺส จการํ กตฺวา ปาจนนฺติปิ ยุชฺชเตวฯ ตสฺส คาหเกน ปุริเสน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ สา นาวา นีตาติ สมฺพนฺโธฯ อุทฺธํ วา อโธ วาติ นทิยา ปฏิโสตํ วา เหฏฺฐาโสตํ วาฯ เถเนหิ วาติ โจเรหิ วาฯ กิญฺจาปิ หฏา, ปน ตถาปิ อวสฺสํ ลพฺภเนยฺยา, ธุวนาวาว โหตีติ โยชนาฯ วาเตน วาติ มาลุเตน วา ‘‘ฉินฺน’’อิติ สมฺพนฺโธฯ วีจีหีติ ตรงฺเคหิฯ

ตรงฺโค หิ วิจิตฺตากาเรน จิโนติ วฑฺฒตีติ วีจีติ วุจฺจติฯ กิญฺจาปิ นทีมชฺฌํ นีตา, ปน ตถาปิ อวสฺสํ อาหริตพฺพา, ธุวนาวาว โหตีติ โยชนาฯ โอคเตติ โอตริตฺวา คเตฯ ถลํ อุสฺสาริตาติ ถลํ อุกฺขิปิตฺวา สาริตา ปาปิตา นาวาปีติ สมฺพนฺโธฯ วิสงฺขตปทราติ สงฺขตวิรหิตผลกา วาฯ ธุวนาวาว โหตีติ นิมิตฺตกิตฺตนกาเล นิจฺจสญฺจรณนาวตฺตา ธุวนาวาว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺราติ ‘‘ธุวนาวา’’ติวจเนฯ นิมิตฺตํ วา สีมา วา กมฺมวาจาย คจฺฉตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ น นิมิตฺตํ กมฺมวาจาย คจฺฉติ, สีมาย ปน อวินาภาวโต วุตฺตํ ‘‘กมฺมวาจาย คจฺฉตี’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมาว นาวาย อาคจฺฉนฺตาปิ ภควตา อนุญฺญาตา, ตสฺมาฯ

ยตฺถาติ นทิปารสีมสมฺมนนฏฺฐาเนฯ รุกฺขสงฺฆาฏมโยติ รุกฺขสมูเหน กโตฯ ปทรพทฺโธติ ผลเกหิ พทฺโธฯ สญฺจรณโยคฺโคติ สญฺจรณกฺขโมฯ ปาฬิยํ ‘‘อสฺสา’’ติ ฐาเน อฏฺฐกถายํ ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อสฺสา’’ติปทสฺส โหตีติ อตฺโถเยว ทฏฺฐพฺโพฯ ตํขณญฺเญวาติ ตสฺมิํ นิมิตฺตกิตฺตกฺขเณเยวฯ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา กโตติ สมฺพนฺโธฯ เอกปทิกเสตูติ เอเกน ปเทน คมนโยคฺโค เอกปทิโก, โสเยว เสตูติ เอกปทิกเสตุฯ อกปฺปิยเสตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ เตนาติ เสตุนาฯ สญฺจริตุํ น สกฺกา โหตีติ โยชนาฯ

ยตฺถาติ ยสฺมิํ นทิปารสีมสมฺมนนฏฺฐาเนฯ อภิมุขติตฺเถเยวาติ สีมาย อภิมุขติตฺเถ เอวฯ ธุวนาวา วา ธุวเสตุ วา อภิมุขติตฺถโต อีสกํ อุทฺธํ อาโรหนฺโตปิ อโธ โอโรหนฺโตปิ กปฺปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ อีสกนฺติ เอกอุสภ ทฺวิอุสภาทิวเสน มนํ อปฺปมตฺตํฯ อุทฺธํ วาติ อภิมุขติตฺถโต อุปริ วาฯ อโธ วาติ ตโต เหฏฺฐา วาฯ คาวุตมตฺตพฺภนฺตเรติ คาวุตปมาณสฺส ฐานสฺส อพฺภนฺตเรฯ

สหนิมิตฺตกิตฺตนวิธินา สมฺมนิตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมญฺจ ปนา’’ติอาทิฯ

ทฺวีสุ ตีเรสุ ฐาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺมิํ ตีเร ฐตฺวา’’ติฯ ตโตติ นิมิตฺตโตฯ อตฺตานนฺติ นิมิตฺตกิตฺตนํ วินยธรํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริกฺขิปนฺเตนาติ ปริยายนฺเตนฯ ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปริจฺเฉทสฺสฯ สมฺมุขฏฺฐาเนติ อโธโสเต นทิตีเร ฐิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุขฏฺฐาเนฯ ตโตติ นิมิตฺตโตฯ ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปริจฺเฉทสฺสฯ สมฺมุขา นทิตีเร นิมิตฺตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ สงฺฆเฏตพฺพนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อถาติ นิมิตฺตกิตฺตนโต ปจฺฉาฯ ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ฐิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา’’ติ อิทํ สพฺพํ เอกํ คามเขตฺตํ พฺยาเปตฺวา สมฺมนิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สเจ สกลํ คามเขตฺตํ อพฺยาเปตฺวา เอกเทเส สมฺมนิตํ โหติ, นิมิตฺตโต พหิ ฐิเต ภิกฺขูปิ หตฺถปาสคเต กตฺวา สมฺมนิตพฺพาฯ กมฺมนฺติ สีมสมฺมุติกมฺมํฯ ‘‘ฐเปตฺวา นทิ’’นฺติวจนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นที ปน พทฺธสีมสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติฯ

ทีปโก โหตีติ เอตฺถ ทีโปติ อนฺตรทีโปฯ โส หิ ยสฺมา ชลมชฺเฌ ทิปฺปติ, ยสฺมา จ ทฺวิธา อาโป เอตฺถ สนฺทติ, ตสฺมา ทีโปติ วุจฺจติ, โสเยว ขุทฺทกฏฺเฐน ทีปโกฯ กกาโร หิ ขุทฺทกตฺถวาจโกฯ นฺติ ทีปกํฯ อตฺตนาติ วินยธเรนฯ โอริมนฺเต จ ปาริมนฺเต จาติ อโธโสเต นทิตีเร ฐิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุเข โอริมนฺเต จ ปาริมนฺเต จฯ ปรตีเร นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ กิสฺส สมฺมุขฏฺฐาเน นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘นทิยา โอริมตีเร นิมิตฺตสฺส สมฺมุขฏฺฐาเน’’ติฯ ตโตติ นิมิตฺตโตฯ สมฺมุขา นิมิตฺตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ปาริมนฺเต จ โอริมนฺเต จาติ ปรตีเร อุปริโสเต ฐิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุเข ปาริมนฺเต จ โอริมนฺเต จฯ ปฐมกิตฺติตนิมิตฺเตนาติ โอริมตีเร อุปริโสเต ปฐมํ กิตฺติเตน นิมิตฺเตนฯ เอกา สีมา อิมสฺสาติ เอกสีโม, ทีปโกฯ ‘‘ตีรทฺวยญฺจา’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา ‘‘เอกสีม’’นฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ วจฺจมนเปกฺขิตฺวา ‘‘เอกสีมา’’ติปิ นิจฺจอิตฺถิลิงฺควเสน ปาโฐ อตฺถิฯ

อุทฺธํ วา อโธ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถฯ อถาติ ตสฺมิํ อธิกตเร สตีติ โยชนาฯ

วิหารสีมปริจฺเฉทนิมิตฺตสฺส อุชุกเมวาติ สเจ ทีปโก อโธ อธิกตโร โหติ, โอริมตีเร อโธโสเต ฐิตสฺส วิหารสีมปริจฺเฉทนิมิตฺตสฺส อุชุกเมว สิขรนฺติ สิงฺคํฯ ตญฺหิ สิขํ มตฺถกํ ราติ คณฺหาตีติ สิขรนฺติ วุจฺจติฯ ตโตติ ทีปกสฺส ปาริมนฺตนิมิตฺตโตฯ ปรตีรนิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อยํ ทีปกสฺส วิหารสีมปริจฺเฉทโต อโธ อธิกตเร วินิจฺฉโยฯ อุทฺธํ อธิกตเรปิ อิมินานุสาเรน เวทิตพฺโพติ โส น ทสฺสิโตฯ ปพฺพตสณฺฐานาติ ปพฺพเตน สมํ ฐานํ เอติสฺสาติ ปพฺพตสณฺฐานาฯ

อุทฺธมฺปิ อโธปีติ ปิสทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ อุโภปิ สิขรานีติ อุทฺธํ สิขรํ, อโธ สิขรนฺติ อุโภปิ สิขรานิฯ มุทิงฺคสณฺฐานาติ มูเล จ อคฺเค จ ตนุกสฺส มชฺเฌ ถูลสฺส มุทิงฺคสฺส สณฺฐานาฯ

สพฺพปฐเมน นเยนาติ อุทฺธํ อธิกนยสฺส, อโธ อธิกนยสฺส, อุทฺธํอโธอธิกนยสฺส จาติ สพฺเพสํ นยานํ ปฐเมน วิหารสีมทีปกานํ สเมน นเยนฯ ปณวสณฺฐานาติ มูเล จ อคฺเค จ ถูลสฺส มชฺเฌตนุกสฺส ปณวสฺส สณฺฐานาฯ

72. อุโปสถาคาราทิกถา

[141] อนุปริเวณิยนฺติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส วิจฺฉตฺถํ, ปริเวณสทฺทสฺส จ ลิงฺควิปลฺลาสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปริเวเณ’’ติฯ ปริเวณสทฺโท หิ นปุํสกลิงฺโค, อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํฯ ‘‘สงฺเกตํ อกตฺวา’’ติ อิมินา อสงฺเกเตนาติ ปทสฺส กิริยาวิเสสนตฺตํ ทีเปติฯ ‘‘กมฺมวาจายา’’ติ อิมินา สมูหนิตฺวาติ ปทสฺส กรณํ ทสฺเสติฯ

[142] ยโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส การณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา’’ติฯ ‘‘หตฺถปาเส’’ติ อิมินา หตฺถปาสโต พหิ นิสินฺเน อกโตวสฺส อุโปสโถ โหตีติ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ วตฺถุวเสนาติ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสนฯ อุโปสถสฺส ปมุขสฺส อพฺโภกาเส วา มาฬกาทีสุ วาติ สมฺพนฺโธฯ นิมิตฺตุปคา วา อนิมิตฺตุปคา วาติ เหฏฺฐา อฏฺฐสุ นิมิตฺเตสุ วุตฺตา นิมิตฺตุปคา วา อนิมิตฺตุปคา วา ปพฺพตาทโย วา อญฺเญ วา กิตฺเตตพฺพาฯ