57. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถา

[119] หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ หตฺถา ฉินฺนา ยสฺสาติ หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิวจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ มณิพนฺเธติ ปโกฏฺฐนฺเตฯ โส หิ ยสฺมา เอตฺถ มณิสงฺขาตํ อลงฺการวิกติํ พนฺธติ, ตสฺมา มณิพนฺโธติ วุจฺจติฯ กปฺปเรติ กโปณิยํฯ สา หิ ปเรสํ ปิฏฺฐีสุ กปติ หิํสติ อเนนาติ ‘‘กปฺปโร’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส หตฺถา ฉินฺนา โหนฺติ, อยํ หตฺถจฺฉินฺโน นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เอโก วา ปาโทติ โยชนาฯ เหฏฺฐา ‘‘เอโก วา ทฺเว วา หตฺถา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จตูสุ หตฺถปาเทสุ ทฺเว วาติ เอโก หตฺโถ, เอโก ปาโทติ ทฺเว วาฯ กณฺณาติ สทฺทคฺคหาฯ เต หิ กณฺณติ สวติ เอเตหีติ กณฺณาติ วุจฺจนฺติฯ กณฺณาพทฺเธติ กณฺณจฺฉิทฺทสฺส อาพทฺเธฯ สงฺฆาเฏตุนฺติ สงฺฆฏนํ กาตุํ, อาพนฺธนํ กาตุนฺติ อตฺโถฯ อชปทเกติ อชปทสณฺฐาเน ฐาเนฯ นาสาติ ฆานานิฯ ตานิ หิ นาสติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรติ เอตาหีติ นาสาติ วุจฺจนฺติฯ นาสิกาติ นาสาเยวฯ สณฺฐาเปตุนฺติ สุฏฺฐุ ฐเปตุํ, ปกติยา ฐเปตุนฺติ อตฺโถฯ นขเสสนฺติ นโขเยว เสโส ฉินฺนงฺคุลิโตติ นขเสโส, ตํฯ อคฺเค ปุเร อุฏฺฐหตีติ องฺคุฏฺโฐฯ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘นขเสสํ อทสฺเสตฺวา’’ติ วจนํ อติทิสติฯ กณฺฑรนามกาติ มหาสิรนามกาฯ เต หิ กํ สรีรํ ธาเรนฺตีติ กณฺฑราติ วุจฺจนฺติ ธการสฺส ฑการํ กตฺวาฯ เยสูติ กณฺฑเรสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ

ยสฺส วคฺคุลิปกฺขกา วิย องฺคุลิโย สมฺพนฺโธ โหนฺติ, อยํ ผณหตฺถโก นามาติ โยชนาฯ เอตนฺติ ผณหตฺถกํฯ ฉฬงฺคุลาทโยปิ ผณหตฺถเกเยว สงฺคเหตพฺพาติ อาห ‘‘ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย’’ติอาทิฯ ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย โหนฺติ, อยมฺปิ ผณหตฺถโก นาม อุปจาเรนฯ

ขุชฺโชติ เอตฺถ ขุชฺโช สรีโร ยสฺสตฺถีติ ขุชฺโชติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขุชฺชสรีโร’’ติฯ กสฺมา ขุชฺโชติ อาห ‘‘อุรสฺส วา’’ติอาทิฯ ยสฺส ปน วงฺกํ, อยมฺปิ ขุชฺโช นามาติ โยชนาฯ วงฺกนฺติ จ กุฏิลํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ พฺรหฺมุชุคตฺโตติ อุชุํ คตฺตํ อุชุคตฺตํ, พฺรหฺมุโน อุชุคตฺตํ วิย อุชุคตฺตํ อิมสฺส มหาปุริสสฺสาติ พฺรหฺมุชุคตฺโต, มหาปุริโสฯ

สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชงฺฆวามนสฺส หี’’ติอาทิฯ เยสนฺติ อุภินฺนํ กายานํฯ ภูตานนฺติ อมนุสฺสานํ ปิสาจกเปตานํฯ อตฺตภาโว โหติ วิยาติ โยชนาฯ ปริวฏุโมติ ปริสมนฺตโต วฏฺฏุลสรีโรฯ

คลคณฺฑีติ เอตฺถ คเล คณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ คลคณฺฑีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ เอตนฺติ ‘‘คลคณฺฑี’’ติ เอตํ วจนํฯ ตตฺถาติ คลคณฺฑิปพฺพาชเนฯ ยนฺติ วจนํฯ

สิปทีติ เอตฺถ สิถิลํ ปทํ อิมสฺสาติ สิปทีติ วุตฺเต ภารปาโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ภารปาโท วุจฺจตี’’ติฯ ภารํ ปาทํ ยสฺสาติ ภารปาโทฯ เอเต ทฺเว ถูลปาทโรคีสุ วตฺตนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สญฺชาตปิฬโกติ สญฺชาตโผโฏฯ อุปนาหนฺติ ภุสํ พนฺธนํฯ อุทกอาวาเฏติ อุทเกน ปุณฺณายํ กาสุยํฯ อุทกวาลิกายาติ อุทกตินฺเตน มรุนาฯ ยถา สิรา ปญฺญายนฺติ, เอวํ มิลาเปตุนฺติ โยชนาฯ อีทิสนฺติ สิราปญฺญายนชงฺฆเตลนาฬิกสภาวํฯ ตถาติ ยถา ปพฺพชฺชากาเล กโรติ, ตถา กตฺวาติ อตฺโถฯ

ปาปโรคีติ เอตฺถ ปาปโรคสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริส’’อิติอาทิฯ ตตฺถ อริโส จ ภคนฺทโร จ ปิตฺตญฺจ เสมฺโห จ กาโส จ โสโส จาติ ทฺวนฺโท, เต อาทโย เยสํ เตติ อริส…เป.… โสสาทโยฯ อาทิสทฺเทน เหฏฺฐา วุตฺเต อาพาเธ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ปิตฺตเสมฺหสทฺเทหิ ตํสมุฏฺฐาโน โรโค คเหตพฺโพฯ ‘‘นิจฺจาตุโร’’ติ อิมินา ปาปโรคีติ เอตฺถ มนฺตุตฺเถ ปวตฺตสฺส อีปจฺจยสฺส นิจฺจโยคตฺถํ ทสฺเสติฯ

ปริสทูสโนติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย, ปริสทูสโน นามาติ หิ อตฺโถฯ โย อตฺตโน วิรูปตาย ปริสํ ทูเสติ, อยํ ปริสทูสโน นามาติ โยชนาฯ ฉสรีรโทสํ อาทิํ กตฺวา ปริสทูสนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อติทีโฆ วา’’ติอาทิฯ อติทีโฆ วาติ เอตฺถ น เกวลํ ปเรสํ ทฺวงฺคุลาทิมตฺตทีโฆ, อถ โข ทิคุณาทิทีโฆวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อญฺเญส’’นฺติอาทิฯ นาภิปเทโสติ อตฺตโน นาภิปเทโสฯ ยถา หิ อติทีเฆ ปรวจเนน อติทีฆสฺส สรูปํ เวทิตพฺพํ, ตถา อติรสฺสาทีสุปิ อติรสฺสสรูปนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ มโหทโรติ มหาอุทโรฯ

กปฺปสีโส วาติ หตฺถิสีโส วิย ยุคสีโส วาฯ กปฺปสทฺโท เหตฺถ ยุคตฺถวาจโกฯ กณฺณิกเกโส วาติ กณฺณิกสทิเสหิ เกเสหิ สมนฺนาคโตฯ ‘‘ชาติปลิเตหี’’ติ อิมินา ชราวาเตน ปหตํ ปลิตํ นิวตฺเตติฯ ปกติตมฺพเกโสติ เอตฺถ ปกติสทฺเทน เกนจิ ปโยเคน ตมฺพเกสํ นิวตฺเตติฯ อาวฏฺฏสีโสติ ปุนปฺปุนํ วฏฺฏตีติ อาวฏฺโฏ, เกสาวฏฺโฏ, โส เอตสฺส สีเส อตฺถีติ อาวฏฺฏสีโสฯ อุทฺธคฺเคหีติ อุทฺธํ โกฏีหิฯ ชาลพทฺเธน วิยาติ ชาเลน พทฺเธน อิวฯ

สมฺพทฺธภมุโก วาติ อญฺญมญฺญสมฺพทฺธภมุโก วาฯ มกฺกฏภมุโกติ มกฺกฏสฺส ภมุ วิย ภมุ เอตสฺสาติ มกฺกฏภมุโกฯ วาสิโกเณนาติ ตจฺฉนีโกฏิยาฯ วิสมจกฺกโลติ เอตฺถ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกโลฯ เกกโรติ วลิโรฯ โส หิ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโรติ วุจฺจติฯ กกฺกฏสฺเสวาติ กกฺกฏสฺส อิวฯ มูสิกกณฺโณติ อาขุกณฺโณฯ ชฏุกกณฺโณติ วคฺคุลิกณฺโณฯ อวิทฺธกณฺโณติ อจฺฉิทฺทกณฺโณฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โสติ อวิทฺธกณฺโณฯ กณฺเณ ภคนฺทโร เอตสฺสาติ กณฺณภคนฺทโร, โสเยว กณฺณภคนฺทริโกฯ คณฺโฑ กณฺเณ เอตสฺสาติ คณฺฑกณฺโณฯ ปคฺฆริตปุพฺเพนาติ ปคฺฆริตปูเยนฯ ฏงฺกิโต กณฺโณ ยสฺสาติ ฏงฺกิตกณฺโณฯ โคภตฺตนาฬิกายาติ คุนฺนํ ภตฺตปานตฺถํ กตาย นาฬิกายฯ พิฬารกฺขิ วิย อติปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ อติปิงฺคลกฺขิฯ มธุวณฺโณ วิย ปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ มธุปิงฺคลกฺขิฯ นิปฺปขุมกฺขีติ เอตฺถ ปขุมํ วุจฺจติ อกฺขมฺหิ ชาตํ โลมํฯ ตญฺหิ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตตฺตา ปขุมนฺติ วุจฺจติฯ นตฺถิ ปขุมํ อกฺขิมฺหิ เอตสฺสาติ นิปฺปขุมกฺขิฯ อสฺสุปคฺฆรณํ อกฺขิมฺหา เอตสฺสาติ อสฺสุปคฺฆรณกฺขิฯ ปุปฺผํ สญฺชาตํ ยสฺส อกฺขิโนติ ปุปฺผิตํฯ ปุปฺผิตํ อกฺขิ ยสฺสาติ ปุปฺผิตกฺขิฯ อกฺขิปาเกนาติ อกฺขิโน ทลปริยนฺเตสุ ปจฺจนเกน โรเคนฯ

จิปิฏนาสิโกติ อนุนฺนตนาสิโกฯ สุกตุณฺฑสทิสายาติ สุวานํ มุเขน สทิสายฯ

ปฏงฺคมณฺฑูกสฺเสวาติ ปฏงฺคนามกสฺส มณฺฑูกสฺส มุขนิมิตฺตํ อิว มุขนิมิตฺตํเยวาติ โยชนาฯ อุกฺขลิมุขวฏฺฏิสทิเสหีติ อุกฺขลิยา มุขวฏฺฏินา สทิเสหิฯ เภริจมฺมสทิเสหีติ เภริยา มุเข นหิตจมฺเมน สทิเสหิฯ เอฬมุโขติ เอฬาย นิจฺจปคฺฆริตํ มุขเมตสฺเสติ เอฬมุโขฯ อุปฺปกฺกมุโขติ อุปฺปกฺกํ กุถิกํ มุขเมตสฺสาติ อุปฺปกฺกมุโขฯ สงฺขตุณฺฑโกติ สงฺขสฺส ตุณฺเฑน สทิโส โอฏฺโฐ เอตสฺสาติ สงฺขตุณฺฑโกฯ

อฏฺฐกทนฺตสทิเสหีติ อฏฺฐกนามกสฺส นงฺคลสฺส ทนฺเตหิ สทิเสหิฯ ทนฺเต ปิทหิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเร, ทนฺตมชฺเฌ วาฯ กลนฺทกทนฺโต วิยาติ กาฬกานํ ทนฺโต วิยฯ

มหาหนุโกติ มหนฺโต หนุ เอตสฺสาติ มหาหนุโกฯ จิปิฏหนุโกติ อนุนฺนตหนุโกฯ นิมฺมสฺสุทาฐิโกติ นตฺถิ มสฺสุ จ ทาฐิ จ เอตสฺสาติ นิมฺมสฺสุทาฐิโกฯ ภฏฺฐอํสกูโฏติ ภฏฺโฐ ปติโต อํสกูโฏ อิมสฺสาติ ภฏฺฐอํสกูโฏฯ โคธาคตฺโตติ โคธาย คตฺตํ วิย คตฺตํ อิมสฺสาติ โคธาคตฺโต ฯ สพฺพํเปตนฺติ สพฺพมฺปิ เอตํ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิวจนํฯ เอตฺถาติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิวจเนฯ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ

ภฏฺฐกฏิโกติ ภฏฺฐา ปนฺนา กฏิ เอตสฺสาติ ภฏฺฐกฏิโกฯ อจฺจุคฺคเตหิ อานิสทมํเสหีติ สมฺพนฺโธฯ วาตณฺฑิโกติ วาเตน ปูริโต อณฺฑโกโส เอตสฺสาติ วาตณฺฑิโกฯ สงฺฆฏฺฏนชาณุโกติ อนฺโต นตตฺตา อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺฏนํ ชาณุ เอตสฺสาติ สงฺฆฏฺฏนชาณุโกฯ วิกโฏติ ติริยคมนปาโทฯ อุปฑฺฒปิณฺฑิกสฺส อตฺถํ สห เภเทน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทุวิโธ โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก สมนฺนาคโตติ โยชนาฯ อถ วา โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก เหฏฺฐา โอรูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วา อุปริ อารูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วาติ ทุวิโธติ โยชนาฯ ปิฏฺฐิกปาโทติ ปิฏฺฐิยํ อุฏฺฐิโต ปาโท เอตสฺสาติ ปิฏฺฐิกปาโทฯ

คณฺฑิกงฺคุลิ วาติ คณฺเฑน อุฏฺฐิโต องฺคุลิ เอตสฺสาติ คณฺฑิกงฺคุลิฯ สพฺโพเปสาติ เอส สพฺโพปิ ชโนฯ ปริสํ ทูเสตีติ ปริสทูสโนฯ

ปุพฺพาทีหีติอาทิสทฺเทน จกฺขุปสาทสฺส อนฺตรายกรานิ อญฺญานิปิ วตฺถูนิ คเหตพฺพานิฯ ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ, เอเกน วา อกฺขินาติ โยชนาฯ อุภยมฺปีติ ทฺวินฺนํ อฏฺฐกถาจริยานํ อุภยมฺปิ วจนํฯ ปาฬิยํ ‘‘อนฺธํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘กาณํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํฯ มหาอฏฺฐกถายญฺหิ ‘‘ชจฺจนฺโธ’’ติ อิมินา ทฺเวอกฺขิกาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กุณีติ กุณนํ สํโกจนํ กุณํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณีฯ ขญฺโชติ ขญฺชติ คติเวกลฺลภาเวน ปวตฺตตีติ ขญฺโชฯ กุณฺฑปาทโกติ เอตฺถ กุณฺโฑติ ขญฺชสฺเสว นามํฯ ขญฺโช หิ กุฑติ คมนํ ปฏิหนตีติ กุณฺโฑติ วุจฺจติฯ กสฺมา กุณฺฑปาทโก? กสฺมา ปิฏฺฐิปาทมชฺเฌน จงฺกมนฺโตติ อาห ‘‘มชฺเฌ สํกุฏิตปาทตฺตา’’ติฯ อิมินา หิ กุณฺฑปาทสฺส จ ปิฏฺฐิปาทมชฺเฌน จงฺกมนสฺส จ เหตุํ ทสฺเสติฯ เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิฯ สพฺโพเปสาติ เอส สพฺโพปิ ชโนฯ

ปกฺขหโตติ เอตฺถ เอโก ปกฺโข หโต วินาโส เอตสฺสาติ ปกฺขหโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอโก หตฺโถ วา’’ติอาทิฯ ‘‘ปกฺขปาโต’’ติปิ ปาโฐ, โส อปาโฐเยวฯ ปกฺขสทฺโท หิ โกฏฺฐาสวาจโก, น ปงฺคุลปริยาโย, ปีฐสพฺพี วุจฺจตีติ ปีเฐน สพฺพติ คจฺฉติ สีเลนาติ ปีฐสพฺพี วุจฺจติฯ ‘‘ชิณฺณภาเวน ทุพฺพโล’’ติ อิมินา ชีรณํ ชรา, ตาย ทุพฺพโล ชราทุพฺพโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ พลวา โหตีติ อาคนฺตุกโรคานมภาเวน พลวา โหติ, ‘‘วจีเภโท นปฺปวตฺตตี’’ติ อิมินา มุขมตฺตเมว คจฺฉติ ปวตฺตติ, น วจีเภโท เอตฺถ ชเนติ มูโคติ ทสฺเสติฯ ยสฺส วจีเภโท น ปวตฺตติ, อยํ มูโค นามาติ โยชนาฯ มมฺมนนฺติ ขลิตวจนํฯ โย เอกเมว อกฺขรํ จตุปญฺจกฺขตฺตุํ วทติ, ตสฺเสตมธิวจนํฯ

พธีโรติ สุติหีโนฯ โส หิ หนนํ โสตปสาทสฺส นาสนํ วโธ, ตํ อีรติ คจฺฉตีติ พธีโรติ วุจฺจติฯ โย สพฺเพน สพฺพํ น สุณาติ, อยํ พธีโร นามาติ โยชนาฯ

อิมินา นฏฺฐปสาทตํ ทสฺเสติ ฯ อุภยโทสวเสนาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ อนฺธมูคพธิรปพฺพาชเน ติโทสวเสนปิ วุตฺตตฺตาฯ เตติ หตฺถจฺฉินฺนาทโย ทฺวตฺติํสชเนฯ โอสารณํ อปตฺโต ปุคฺคโล อตฺถิ, ตํ ปุคฺคลํ สงฺโฆ โอสาเรติ เจติ โยชนาฯ โอสาเรตีติ สงฺเฆ ปเวเสติฯ

58. อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถา

[120] ‘‘อลชฺชีนํ โอวาท’’นฺติ ปาฐเสเสน โยชิเต สามฺยตฺเถ สามิวจนมฺปิ ยุชฺชเตวฯ ตํ นยํ อทสฺเสตฺวา ‘‘อุปโยคตฺเถ สามิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ภิกฺขูหิ สภาคต’’นฺติ อิมินา ภิกฺขูหิ สมาโน สีลาทิคุณสงฺขาโต ภาโค อิมสฺสาติ ภิกฺขุสภาโค, ตสฺส ภาโว ภิกฺขุสภาคตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ลชฺชิภาว’’นฺติ อิมินา ภาวปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ นวฏฺฐานนฺติ อภินวฏฺฐานํฯ คเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ

เถโรติ นิสฺสยทายโก เถโรฯ คเหตุกาโมติ นิสฺสยํ คเหตุกาโมฯ อาจารนฺติ นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส อาจารํฯ ตทเหวาติ ตสฺมิํ คตอหนิ เอวฯ อาโภคสฺส กตตฺตา, อรุณุคฺคมนสฺส จ อชานนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติฯ อรุณุคฺคมนํ อชานนฺโตปิ อาโภคสฺส อกตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อรุณุคฺคมเน ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ‘‘ทฺเว ตีณิ ทิวสานี’’ติ ปเทน จตุ ปญฺจ ฉ ทิวสานิปิ คเหตพฺพานิ ลกฺขณหารนเยน อนิสฺสิเตน วสิตพฺพภาเวน สมานผลตฺตาฯ เตนาห ‘‘สตฺตาหํ วสิสฺสามี’’ติฯ ลทฺธปริหาโรติ ลทฺโธ ปริหาโร อาปตฺติอปนยนํ เยนาติ ลทฺธปริหาโรฯ