เมนู

‘‘อุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ การิตกมฺมํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ การิตกิริยํ อเปกฺขิตฺวา กมฺมํ โหติฯ ‘‘ขิยฺยตี’’ติ สุทฺธกิริยาย อเปกฺขาย วิภตฺติวิปลฺลาโส โหตีติ อาห ‘‘ตสฺส วา’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเกติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ สงฺเฆน สมฺมตํ อุปสมฺปนฺนํฯ ‘‘สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ น อปโลกนกมฺเมน อสมฺมตํ, กมฺมวาจาย ปน อสมฺมตนฺติ อาห ‘‘กมฺมวาจายา’’ติอาทิฯ ทฺเว ตโย หุตฺวา กมฺมวาจาย สมฺมนิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อสมฺมตนฺติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺรา’’ติอาทิฯ ยตฺราติ ยสฺมิํ วิหาเรฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุติโย ทาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ปุพฺพโวหารวเสน สมฺมตนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ นฺติ อนุปสมฺปนฺนภาเว ฐิตํฯ พฺยตฺตสฺสาติ วิยตฺตสฺสฯ สงฺเฆน วา กโตติ โยชนาติฯ ตติยํฯ

4. ปฐมเสนาสนสิกฺขาปทํ

[108] จตุตฺเถ หิมเมว หิมนฺโต, หิมนฺเต นิยุตฺโต เหมนฺติโก, กาโลติ อาห ‘‘เหมนฺตกาเล’’ติฯ โอตาเปนฺตา ปกฺกมิํสูติ สมฺพนฺโธฯ กาลสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สมฺพนฺธาเปกฺโขติ อาห ‘‘ยสฺส กสฺสจี’’ติฯ หิมวสฺเสนาติ หิเมน จ วสฺเสน จฯ

[110] ‘‘วสฺสิโก’’ติ น สงฺเกตาติ อวสฺสิกสงฺเกตาฯ ‘‘อฏฺฐ มาเส’’ติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ ‘‘อวสฺสิกสงฺเกเต’’ติ วิเสสิตตฺตา เหมนฺติกคิมฺหิกมาสาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘จตฺตาโร เหมนฺติเก’’ติอาทิฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ รุกฺเขฯ น อูหทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กากา วา’’ติ เอตฺถ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตนาห ‘‘อญฺเญ วา สกุนฺตา’’ติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อนุชานาติ, ตสฺมาฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ รุกฺเข, วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ ยสฺมินฺติ รุกฺเข, กตฺวา วสนฺตีติ โยชนาฯ อฏฺฐ มาเส เอวาติ สมฺภวโต อาห ‘‘เยสุ ชนปเทสู’’ติอาทิ เตสุปีติ ชนปเทสุปิฯ อวสฺสิกสงฺเกเต เอวาติ สมฺภวโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิฯ

ยตฺถาติ เยสุ ชนปเทสุฯ ‘‘วิคตวลาหกํ วิสุทฺธํ นภํ โหตี’’ติ อิมินา สเจ อวิคตวลาหกํ อวิสุทฺธํ นภํ โหติ, นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ‘‘เอวรูเป กาเล’’ติ ปทํ ‘‘นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปเท อาธาโรฯ

อพฺโภกาสิเกนาปีติ อพฺโภกาสธุตงฺคยุตฺเตนาปิฯ ปิสทฺโท รุกฺขมูลิกสฺส อเปกฺขโกฯ วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ อพฺโภกาสิกสฺสฯ หิสทฺโท วิตฺถารโชตโกฯ ตตฺเถวาติ ปุคฺคลิกมญฺจเกเยวฯ สงฺฆิกํ มญฺจนฺติ สมฺพนฺโธฯ วีตมญฺจโกติ วายิตมญฺจโกฯ ตสฺมินฺติ วีตมญฺจเกฯ ปุราณมญฺจโก นสฺสนฺโตปิ อนคฺโฆติ อาห ‘‘ปุราณมญฺจโก คเหตพฺโพ’’ติฯ จมฺเมน อวนหิตพฺโพติ โอนทฺโธ, โส เอว โอนทฺธโกฯ คเหตฺวา จ ปน ปญฺญเปตฺวา นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อสมเยติ วสฺสิกสงฺขาเต อกาเลฯ จตุคฺคุเณนาปีติ จตุปฏเลนปิฯ วฏฺฏนฺติ วลาหกา อาวฏฺฏนฺติ อสฺมิํ สมเยติ วฏฺฏุโล, โส เอว วฏฺฏลิโก, สตฺตาหํ วฏฺฏลิโก, สตฺตาโห วา วฏฺฏลิโก สตฺตาหวฏฺฏลิโก, โส อาทิ เยสํ ตานีติ สตฺตาหวฏฺฏลิกาทีนิฯ อาทิสทฺเทน สตฺตาหโต อูนาธิกานิ คเหตพฺพานิฯ กายานุคติกตฺตาติ กายํ อนุคมกตฺตา กายสทิสตฺตาติ อตฺโถฯ

ปณฺณกุฏีสูติ ปณฺเณน ฉาทิตกุฏีสุฯ สภาคภิกฺขูนนฺติ อตฺตนา สภาคภิกฺขูนํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธฯ อโนวสฺสเก ฐาเนติ โยชนาฯ ลคฺเคตฺวาติ ลมฺเพตฺวา, อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘สมฺมชฺชนิ’’นฺติ ปทํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘ฐเปตพฺพา’’ติ ปเท วุตฺตกมฺมํฯ โธวิตฺวาติ สมฺมชฺชนิํ สุทฺธํ กตฺวาฯ อุโปสถาคาราทีสูติอาทิสทฺเทน ปริเวณาทีนิ คเหตพฺพานิฯ

โย ปน ภิกฺขุ คนฺตุกาโม โหติ, เตนาติ โยชนาฯ ตตฺถาติ สาลายํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ฐาเนฯ ปากติกฏฺฐาเนติ ปกติยา คหิตฏฺฐาเนฯ

ตตฺร ตตฺเรวาติ เตสุ เตสุ เจติยงฺคณาทีสุเยว อสนสาลนฺติ อสนฺติ ภกฺขนฺติ อสฺสํ สาลายนฺติ อสนา, อสนา จ สา สาลา เจติ อสนสาลา, โภชนสาลาติ อตฺโถฯ ตตฺราติ ตสฺส สมฺมชฺชนฺตสฺส, ตสฺมิํ ‘‘วตฺตํ ชานิตพฺพ’’นฺติ ปาเฐ วาฯ มชฺฌโตติ ปวิตฺตโต, สุทฺธฏฺฐานโตติ อตฺโถฯ ปาทฏฺฐานาภิมุขาติ สมฺมชฺชนฺตสฺส ปาทฏฺฐานํ อภิมุขาฯ วาลิกา หริตพฺพาติ ปํสุ จ วาลิกา จ อปเนตพฺพาฯ สมฺมุญฺจนีสลากาย ปรํ เปลฺเลตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ พหีติ สมฺมชฺชิตพฺพตลโต พหิฯ

[111] มสารโกตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย, มสารโก นามาติ อตฺโถฯ เอวํ พุนฺทิกาพทฺโธตีติอาทีสุปิฯ ปาเท มสิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ อฏนิโย ปเวเสตพฺพา เอตฺถาติ มสารโกฯ พุนฺโท เอว พุนฺทิโก, ปาโท, ตสฺมิํ อาพทฺธา พนฺธิตา อฏนี ยสฺสาติ พุนฺทิกาพทฺโธฯ กุฬีรสฺส ปาโท วิย ปาโท ยสฺสาติ กุฬีรปาทโก, ยถา กุฬีโร วงฺกปาโท โหติ, เอวํ วงฺกปาโทติ วุตฺตํ โหติฯ อาหจฺจ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิโต ปาโท ยสฺสาติ อาหจฺจปาทโกฯ อาณินฺติ อคฺคขิลํฯ มญฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มญฺโจฯ ปีฐติ วิสมทุกฺขํ หิํสตีติ ปีฐํฯ ปณโวติ เอโก ตูริยวิเสโส, ตสฺส สณฺฐานํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ตญฺหิ เอตรหิ พุทฺธปฏิมสฺส ปลฺลงฺกสณฺฐานํ โหติฯ นฺติ โกจฺฉํฯ กโรนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เสนาสนปริโภเคฯ หีติ สจฺจํฯ นฺติ โกจฺฉํ มหคฺฆํ โหติ, มหคฺฆตฺตา ภทฺทปีฐนฺติปิ วุจฺจติฯ เยนาติ เยน ภิกฺขุนาฯ ‘‘ถามมชฺฌิมสฺสา’’ติ ปเทน ปมาณมชฺฌิมํ นิวตฺเตติฯ

เอตฺถาติ ‘‘อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติ ปเทฯ เถโร อาณาเปตีติ โยชนาฯ อาณาเปตีติ จ อาณ-ธาตุยา เอว เปสนสงฺขาตสฺส เหตฺวตฺถสฺส วาจกตฺตา ณาเปสทฺโท สฺวตฺโถวฯ โสติ ทหโรฯ ตถาติ ยถา เถเรน วุตฺโต, ตถา กตฺวาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ทิวาฏฺฐาเน, มญฺจปีเฐ วาฯ ตโตติ ฐปนกาลโตฯ ปริพุนฺเธติ หิํ เสตีติ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อญฺญถา ชาโตฯ

โส ปลิโพโธ อญฺญตฺถ อาวาสาทิโก, อิธ ปน สนฺถราปิตมญฺจาทิโกฯ สายนฺติ สายนฺเห, ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ เถโร ภณตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ มญฺจปีเฐฯ ‘‘พาโล โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุคฺคหิตวตฺโต’’ติฯ อนุคฺคหิตํ วตฺตํ เยนาติ อนุคฺคหิตวตฺโต, เถโรฯ ตชฺเชตีติ อุพฺเพเชติฯ ตสฺมินฺติ ทหเรฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ

อาณตฺติกฺขเณเยวาติ เถรสฺส เปสนกฺขเณเยวฯ ทหโร วทตีติ โยชนาฯ ‘‘เถโร’’ติ ปทํ ‘‘วตฺวา คจฺฉตี’’ติ ปททฺวเย กตฺตา, ‘‘กาเรตพฺโพ’’ติ ปเท กมฺมํฯ นนฺติ มญฺจปีฐํ, ‘‘ปญฺญเปตฺวา’’ติปทมเปกฺขิย เอวํ วุตฺตํฯ นนฺติ ทหรํ วาฯ ‘‘วตฺวา’’ติ ปทมเปกฺขิย เอวํ วุตฺตํฯ ตตฺเถวาติ มญฺจปีเฐเยวฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ ตตฺถาติ ทิวาฏฺฐาเนฯ โภชนสาลโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺโตติ โภชนสาลโต นิกฺขมิตฺวา มญฺจปีฐปญฺญาปนฏฺฐานโต อญฺญํ ฐานํ คจฺฉนฺโต, เถโรติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ ทิวาฏฺฐาเนเยวฯ ยตฺริจฺฉตีติ ยํ ฐานํ คนฺตุมิจฺฉตีติ อตฺโถฯ อนฺตรสนฺนิปาเตติ สกลํ อโหรตฺตํ อสนฺนิปาเตตฺวา อนฺตเร สนฺนิปาเต สตีติ โยชนาฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฐาเนฯ อาคนฺตุกา คณฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ คณฺหนโตฯ เตสนฺติ อาคนฺตุกานํ เยหีติ อาวาสิโก วา โหตุ, อาคนฺตุโก วา, เยหิ ภิกฺขูหิฯ เตติ นิสินฺนกภิกฺขูฯ อุทฺธํ ปาฬิปาฐํ สาเรติ ปวตฺเตตีติ อุสฺสารโกฯ ธมฺมกถายํ สาธูติ ธมฺมกถิโกฯ ตสฺมินฺติ อุสฺสารเก วา ธมฺมกถิเก วาฯ อโหรตฺตนฺติ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยคปทํฯ อิตรสฺมินฺติ ปฐมํ นิสินฺนภิกฺขุโต อญฺญสฺมิํ ภิกฺขุมฺหีติ โยชนาฯ อนฺโตอุปจารฏฺเฐเยวาติ เลฑฺฑุปาตสงฺขาตสฺส อุปจารสฺส อนฺโต ฐิเตเยว, อนาทเร เจตํ ภุมฺมํฯ สพฺพตฺถาติ อาปตฺติวารอนาปตฺติวาเรสุฯ

[112] จิมิลิกํ วาติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ นฺติ จิมิลิกตฺถรณํฯ

อุตฺตริ อตฺถริตพฺพนฺติ อุตฺตรตฺถรณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุตฺตรตฺถรณํ นามา’’ติอาทิฯ ภูมิยนฺติ สุธาทิปริกมฺเมน อกตายํ ปกติภูมิยํฯ จมฺมขณฺโฑติ เอตฺถ จมฺมํเยว อนฺเต ขณฺฑตฺตา ฉินฺนตฺตา จมฺมขณฺโฑติ วุจฺจติฯ นนุ สีหจมฺมาทีนิ น กปฺปนฺตีติ อาห ‘‘อฏฺฐกถาสุ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา น ทิสฺสติ, ตสฺมาฯ ปริหรเณเยวาติ อตฺตโน สนฺตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา, ปุคฺคลิกนฺติ วา ปริคฺคเหตฺวา ตํ ตํ ฐานํ หรเณเยวฯ ปาโท ปุญฺฉียติ โสธียติ เอตายาติ ปาทปุญฺฉนีติ กตฺวา รชฺชุปิโลติกาโย ปาทปุญฺฉนีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปาทปุญฺฉนี นามา’’ติอาทิฯ มยสทฺทโลปํ กตฺวา ผลกปีฐนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ผลกปีฐํ นาม ผลกมยํ ปีฐ’’นฺติฯ ผลกญฺจ ปีฐญฺจ ผลกปีฐนฺติ วา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อถ วา’’ติฯ เอเตนาติ ‘‘ผลกปีฐ’’นฺติ ปเทนฯ ‘‘สงฺคหิต’’นฺติ ปเท กรณํ, กตฺตา วาฯ พีชนิปตฺตกนฺติ จตุรสฺสพีชนีเยว สกุณปตฺตสทิสตฺตา พีชนิปตฺตกํ, สทิสตฺเถ โกฯ ‘‘อชฺโฌกาเส’’ติ ปทํ ‘‘ปจิตฺวา’’ติ ปเท อาธาโรฯ อคฺคิสาลายนฺติ อคฺคินา ปจนสาลายํฯ ปพฺภาเรติ เลณสทิเส ปพฺภาเรฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ

ยสฺมินฺติ ปุคฺคเลฯ ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิกมิว โหตี’’ติ อิมินา อนาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ

[113] โย ภิกฺขุ วา ลชฺชี โหติ, ตถารูปํ ภิกฺขุํ วา ติ โยชนาฯ ‘‘ลชฺชี โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มญฺญตี’’ติฯ โยติ อาปุจฺฉโก ภิกฺขุฯ ‘‘เกนจิ อุปทฺทุตํ โหตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิฯ หิสทฺโท วิตฺถารโชตโกฯ วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ ตํ ปเทสนฺติ เสนาสนฏฺฐปิตฏฺฐานํฯ อาปทาสูติ วิปตฺตีสูติฯ จตุตฺถํฯ

5. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทํ

[116] ปญฺจเม มญฺจกภิสีติ มญฺเจ อตฺถริตพฺโพ มญฺจโก, โสเยว ภิสีติ มญฺจกภิสิฯ เอวํ ปีฐกภิสิปิฯ ปาวาโร โกชโวติ ทฺเวเยว ปจฺจตฺถรณนฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ปาวาโร’’ติอาทิฯ วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺตํฯ ทุติยาติกฺกเมติ ทุติยปาทาติกฺกเมฯ เสนาสนโตติ สเจ เอกํ เสนาสนํ โหติ, ตโตฯ อถ พหูนิ เสนาสนานิ โหนฺติ, สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโตฯ เอโก เลฑฺฑุปาโต เสนาสนสฺส อุปจาโร โหติ, เอโก ปริกฺเขปารโหติ อาห ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติฯ

สเจ ภิกฺขุ, สามเณโร, อารามิโก จาติ ตโย โหนฺติ, ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา สามเณโร วา อารามิโก วา น อาปุจฺฉิตพฺโพฯ อถ สามเณโร, อารามิโก จาติ ทฺเว โหนฺติ, สามเณรํ อนาปุจฺฉิตฺวา อารามิโกว น อาปุจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุมฺหิ สตี’’ติอาทิฯ ตีสุปิ อสนฺเตสุ อาปุจฺฉิตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิมฺปิ อสตี’’ติอาทิฯ เยนาติ อุปาสเกน, ‘‘การิโต’’ติ ปเท กตฺตาฯ ตสฺสาติ วิหารสามิกสฺสฯ ตสฺมิมฺปิ อสติ คนฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ ปาสาเณสูติ ปาสาณผลเกสุฯ สเจ อุสฺสหตีติ สเจ สกฺโกติฯ อุสฺสหนฺเตน ภิกฺขุนา ฐเปตพฺพนฺติ โยชนาฯ เตปีติ อุปาสกาปิ, น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ทารุภณฺฑาทีสุฯ

ปริจฺเฉทากาเรน เวณียติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํฯ ‘‘อถ โข’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ ปเท อรุจิลกฺขณํฯ ‘‘อาสนฺเน’’ติ อิมินา อุปจารสทฺทสฺส อุปฏฺฐานตฺถอญฺญโรปนตฺเถ นิวตฺเตติฯ ยสฺมา วมฺมิกราสิเยว โหติ, ตสฺมาติ โยชนาฯ อุปจินนฺตีติ อุปจิกา, ตาหิ นิมิตฺตภูตาหิ ปลุชฺชติ นสฺสตีติ อตฺโถฯ เสนาสนนฺติ วิหารํฯ ขายิตุนฺติ ขาทิตุํ, อยเมว วา ปาโฐฯ นฺติ มญฺจปีฐํฯ มญฺจปีฐํ วิหาเร อปญฺญเปตฺวา วิหารูปจาเร ปญฺญาปนสฺส วิเสสผลํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘วิหารูปจาเร ปนา’’ติอาทิฯ วิหารูปจาเร ปญฺญปิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[118] ‘‘คจฺฉนฺเตนา’’ติ ปทํ ‘‘คนฺตพฺพ’’นฺติ ปเท กตฺตาฯ ตเถวาติ ยถา ปุริมภิกฺขุ กโรติ, ตเถวฯ วสนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสาเมตพฺพนฺติ โยชนาฯ รตฺติฏฺฐานนฺติ รตฺติํ วสนฏฺฐานํฯ

ยา ทีฆสาลา วา ยา ปณฺณสาลา วา อุปจิกานํ อุฏฺฐานฏฺฐานํ โหติ, ตโตติ โยชนาฯ ตสฺมินฺติ ทีฆสาลาทิเกฯ