เมนู

ยถา อุปชฺฌายมูลกํ จีวรํ ปริเยสิตพฺพํ, ปตฺตมฺปิ ตเถวาติ อตฺโถฯ อิทนฺติ ปตฺตจีวรํฯ อิมสฺสาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺสฯ อญฺเญติ อุปชฺฌายโต อปเรฯ เตหิปีติ อญฺเญหิปิฯ วิโลมาติ ปฏิโลมาฯ อายตฺตนฺติ อธีนํฯ อายตฺตชีวิกตฺตาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺส อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวิกตฺตาฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ วจนกโรติ วจนํ กโรฯ วากฺเยปิ สมาเสปิ วจนสทฺทสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ ปทเมว อเปกฺขตฺตา ‘‘วจนกโร’’ติ สมาโส โหติฯ เอเสว นโย ‘‘อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวกตฺตา’’ติ เอตฺถาปิฯ เตนาติ วจนกรเหตุนาฯ

อคฺคิปริจรณกาติ =06 อคฺคิปูชกาฯ อิมินา อคฺคิํ ปริจรนฺตีติ อคฺคิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตาปสาติ ชฏาธราฯ เต หิ ยสฺมา ชฏา จ ตโป จ เอเตสมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ชฏิลา’’ติ จ ‘‘ตาปสา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ เอเตติ ชฏิลกาฯ ‘‘กิริยํ น ปฏิพาหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติฯ เอตเทว ปพฺพชฺชนฺติ เอตํ เอว ตาปสปพฺพชฺชํฯ เอเตสนฺติ ชฏิลานํฯ สาสเนติ พุทฺธสฺส สาสเนฯ เตสนฺติ ญาตีนํ, อิมํ ปริหารนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตติ ญาตโยฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ญาติเสฏฺฐสฺสาติ ญาติเยว เสฏฺโฐ, ญาตีนํ วาติ ญาติเสฏฺโฐ, ตสฺส, พุทฺธสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ

26. ปญฺจาพาธวตฺถุกถา

[88] มคเธสูติ เอตฺถ พหุวจนปเทน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธนามเก ชนปเท’’ติฯ อมนุสฺสานญฺจาติ มนุสฺเสหิ อญฺญสตฺตานญฺจฯ อุสฺสนฺนสทฺโท จ อุสฺสทสทฺโท จ วุฑฺฒิปฺปตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘อุสฺสนฺนา วุฑฺฒิปฺปตฺตา’’ติฯ ‘‘ผาติปฺปตฺตา’’ติ อิมินา ตเมวตฺถํ ทสฺเสติฯ เตหีติ กุฏฺฐาทีหิ ปญฺจหิ อาพาเธหิฯ

ตตฺถาติ กุฏฺฐาทีสุ ปญฺจสุ อาพาเธสุฯ อาพาธิกํ อาภุโส พาธติ ปีเฬตีติ อาพาโธ, องฺคปจฺจงฺคํ กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺฐํฯ ‘‘รตฺตกุฏฺฐํ วา’’ติอาทีสุ วาสทฺเทน เสตกุฏฺฐาทีนิปิ สงฺคณฺหาติฯ

กีฏิภ ททฺทุ ขชฺชุ อาทิปฺปเภทมฺปีติ กีฏิโภ จ ททฺทุ จ ขชฺชุ จ กีฏิภททฺทุขชฺชุโย , ตา อาทโย เยสํ กุฏฺฐานนฺติ กีฏิภททฺทุขชฺชุอาทโย, เตสํ ปเภโท กีฏิภททฺทุ ขชฺชุอาทิปฺปเภโท, ตมฺปิฯ ตตฺถ กีฏิโภติ กีฏ อิโภติ ปทวิภาโค กาตพฺโพฯ ตตฺถ กีโฏติ กิมิฯ อิมินา กีฏกุลาวกํ ‘‘กีโฏ’’ติ คเหตพฺพํ, กีโฏ วิยาติ กีโฏ, กุฏฺฐวิเสโสฯ อิโภติ คโชฯ อิมินา คชสฺส สพลํ ‘‘อิโภ’’ติ คเหตพฺพํฯ อิโภ วิยาติ อิโภ, กุฏฺฐวิเสโสฯ กีโฏเยว อิโภ กีฏิโภ, กุฏฺฐาพาธวิเสโส, ยํ โลเก ‘‘กุฏฺฏาพาธ วิเสโส’’อิติ โวหรนฺติฯ ททฺทูติ กจฺฉุฯ สา หิ สรีรํ ทํสติ วิทํสติ, หิํสตีติ วา ททฺทุติ วุจฺจติฯ เอกสฺส ทการสฺส รการํ กตฺวา ‘‘ททฺทุ’’ติปิ ปาโฐฯ ยํ โลเก ‘‘ปฺเว?’’อิติ โวหรนฺติฯ ขชฺชูติ กณฺฑุวนํฯ ตญฺหิ สรีรํ ขชฺชติ พฺยถติ ขทติ, หิํสตีติ วา ขชฺชูติ วุจฺจติฯ ยํ โลเก ‘‘ขชฺช’’อิติ โวหรนฺติฯ ‘‘กจฺฉู’’ติปิ ปาโฐ, โส อปาโฐ ททฺทุสทฺเทน ตสฺส คหิตตฺตาฯ นฺติ กุฏฺฐํฯ ปกติปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเนติ ปกติยา ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน, ยถานิวตฺถปารุตฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ อิมินา วิเสสโต ปฏิจฺฉนฺนํ นิวตฺเตติฯ อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิตํ สเจ โหตีติ โยชนาฯ ปกติวณฺเณติ =07 ปกติฉวิยํฯ ยถา อวณา ฉวิ โหติ, ตถาติ อตฺโถฯ อิทํ วณวตฺถุํ สนฺธาย น วุตฺตํฯ

เมทคณฺโฑติ เมโท อสฺมิํ อตฺถีติ เมโท, คณฺฑติ โผโฏ ภวตีติ คณฺโฑ, เมโทเยว คณฺโฑ เมทคณฺโฑฯ ยํ โลเก ‘‘เมทคณฺโฑอิติ โวหรนฺติฯ โกลฏฺฐีติ โกลํ วุจฺจติ พทรผลํ, ตสฺส อฏฺฐิ โกลฏฺฐิฯ อวฑฺฒนกปกฺเข ฐิเต สตีติ โยชนาฯ สญฺฉวินฺติ สํวิชฺชมานฉวิํ, สญฺชาตฉวิํ วาฯ อุณฺณิคณฺฑาติ อุทฺธํ นมนฺตีติ อุณฺณิโย, ตาเยว คณฺฑา อุณฺณิคณฺฑาฯ เย โลเก ‘‘อุณฺณิคณฺฑา’’ อิติ โวหรนฺติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สรีรปเทเสฯ ขีรปีฬกาติ ขีรํ เอตฺถ อตฺถีติ ขีรา, ตา เอว ปีฬกา ขีรปีฬกาฯ ยา โลเก ‘‘ขีรปีฬกา’’ อิติ จ อิติ จ โวหรนฺติฯ ตาสูติ ปีฬกาสุฯ ขีรปีฬกา นาม คณฺฑา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ขรปีฬกาติ ขรสภาวา ปีฬกาฯ ขรสภาวตฺตา เตน สตฺตา มรณมฺปิ คจฺฉนฺติ, มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํฯ

ยา โลเก อิติ ‘‘ขีรปีฬกา’’ โวหรนฺติฯ ปทุมกณฺณิกา นาม คณฺฑา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปทุมสฺส กณฺณิกา วิย ปทุมกณฺณิกาฯ ยา โลเก ‘‘ปทุมกณฺณิกา’’อิติ โวหรนฺติฯ สาสปพีชกา นาม คณฺฑาติ สมฺพนฺโธฯ สาสปสฺส พีชํ ปมาณเมตาสนฺติ สาสปพีชกาฯ ยา โลเก ‘‘สาสปพีชกา’’ อิติ โวหรนฺติฯ ตา สพฺพาติ สพฺพา ตา ปีฬกา, คณฺฑชาติโย วาฯ ตาสูติ ปีฬกาสุ, คณฺฑชาตีสุ วาฯ

ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณนฺติ ปทุมํ นาม รตฺตํ, ปุณฺฑรีกํ นาม เสตํ, เตสํ ปุปฺผปตฺตสฺส วณฺณํ วิย วณฺณเมตสฺสาติ ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ, สงฺขกุฏฺฐํฯ ยํ โลเก ‘‘ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ, สงฺขกุฏฺฐํ’’ อิติ โวหรนฺติฯ เยนาติ กุฏฺเฐนฯ คุนฺนํ สรีรํ สพลํ วิย มนุสฺสานํ สรีรํ สพลํ โหตีติ โยชนาฯ ตสฺมินฺติ กิลาเสฯ โสสพฺยาธีติ ขยโรโคฯ โส หิ ยสฺมา มํสโลหิตาทีนิ โสสาเปติ, ตสฺมา โสโสติ วุจฺจติฯ ยํ โลเก ‘‘สาํส’’ อิติ จ ‘‘โสสพฺยาธิ’’ อิติ จ โวหรนฺติฯ ตสฺมินฺติ โสสพฺยาธิมฺหิฯ อปมาโรติ อปสฺมาโรฯ โส หิ สารโต อปคตตฺตา ‘‘อปมาโร’’ติ วุจฺจติ สการสฺส มการํ กตฺวาฯ ยํ โลเก ‘‘อปมาร’’ อิติ จ ‘‘อรู?’’อิติ จ โวหรนฺติฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ อุมฺมาเทสุฯ อาธาเร เจตํ ภุมฺมวจนํฯ ทุตฺติกิจฺโฉ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

27. ราชภฏวตฺถุกถา

[90] อุจฺจินถาติ เอตฺถ จิธาตุยา วฑฺฒนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฑฺเฒถา’’ติฯ โสตาปนฺนตฺตาติ พิมฺพิสารรญฺโญ =08 โสตาปนฺนภาวโตฯ ฆาเตถาติ ชีวิตา โวโรเปถฯ หนถาติ ปหรถฯ ตโตติ อุปชฺฌายโตฯ อาจริโย เสฏฺโฐติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ อาจริยโตฯ อิทนฺติ วจนํ, อาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาหํสุ โวหาริกา มหามตฺตา มุสาวาเทนาติ โยชนาฯ อมจฺโจติ สพฺพราชกิจฺเจสุ อมา สห รญฺญา ภวตีติ อมจฺโจฯ อมาสทฺโท สหตฺเถ นิปาโตฯ ‘‘อมา’’ติ นิปาตโต ภวตฺเถ อจฺจปจฺจโย (โมคฺคลฺลาเน 4.23 สุตฺเต)ฯ มหามตฺโตติ มหนฺโต มตฺตา อิสฺสริยา เอตสฺสาติ มหามตฺโตฯ มตฺตาสทฺโท เหตฺถ อิสฺสริยวาจโกฯ เสวโกติ ราชานํ เสวติ ภชตีติ เสวโกฯ ภตฺตเวตนภโฏติ ภตฺตเวตนานมตฺถาย ภโฏฯ ตสฺสาติ ราชภฏสฺสฯ ปุตฺตนตฺตภาตุกาทโยติอาทิสทฺเทน ภาคิเนยฺยาทโย สงฺคณฺหาติฯ โย ปนาติ ราชภโฏ ปนฯ นิยฺยาเตตีติ อปฺเปติฯ ตํ ฐานนฺติ ตํ ราชภฏฏฺฐานํฯ เยน วาติ กมฺมกาเรน วาฯ ยํกมฺมการณาติ ยสฺส กมฺมสฺส การณาฯ โย วาติ ราชภโฏ วาฯ ปพฺพชสฺสูติ ปพฺพาเชหิฯ