24. อุปสมฺปาเทตพฺพฉกฺกกถา

[85] ตนฺติ อูนทสวสฺสปทํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ฉกฺเกสุฯ ตตฺถาติ ฉกฺเกสุฯ ‘‘ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรนา’’ติ วุตฺตตฺตา วิภงฺควเสน คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อุภโตวิภงฺควเสน วุตฺตานี’’ติฯ มาติกาวิภงฺควเสน สุฏฺฐุ วิภชิตพฺพานีติ สุวิภตฺตานิ, วาจุคฺคตวเสน สุนฺทรา ปวตฺติ เอเตสนฺติ สุปฺปวตฺตีนิ, สุตฺตโต อนุพฺยญฺชนโต สุฏฺฐุ วินิจฺฉิตพฺพานีติ สุวินิจฺฉิตพฺพานีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติกาวิภงฺควเสนา’’ติอาทิฯ

25. อญฺญติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถา

[86] โย ปนาติ โย ปน อญฺญติตฺถิยปุพฺโพฯ อญฺโญปีติ ปสูรโต อปโรปิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ตสฺมินฺติ อญฺญติตฺถิยปุพฺเพฯ ตตฺถาติ ‘‘โย โส ภิกฺขเว อญฺโญปี’’ติอาทิวจเนฯ อยนฺติ ปริวาโสฯ นคฺคปริพฺพาชกสฺเสวาติ วตฺวา ตสฺส เภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาชีวกสฺส วา อเจลกสฺส วา’’ติฯ ตตฺถ อาชีวโก อุปริ เอกเมว วตฺถํ อุปกจฺฉเก ปเวเสตฺวา ปริทหติ, เหฏฺฐา นคฺโคฯ อเจลโก ปน สพฺเพน สพฺพํ นคฺโคเยวฯ โสปีติ =03 นคฺคปริพฺพาชโกปิฯ วาลกมฺพลาทีนนฺติ วาเลน กตํ กมฺพลํ, อาทิสทฺเทน เกสกมฺพลาทโย สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาติ ปริพฺพาชกสฺสฯ อญฺญสฺสาติ นคฺคปริพฺพาชกโต อปรสฺสฯ ปณฺฑรงฺคาทิกสฺสาติ ปณฺฑรํ เสตวตฺถํ องฺเค สรีเร เอตสฺสตฺถีติ ปณฺฑรงฺโค, อาทิสทฺเทน นีลงฺคาทโย สงฺคณฺหาติฯ

เอวนฺติ อิมินา เกสมสฺสุโอโรปนาทินาฯ ปพฺพาเชนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมินฺติ อญฺญติตฺถิยปุพฺเพ, นิสินฺเนเยวาติ โยชนาฯ อนาทเร เจตํ ภุมฺมวจนํฯ ตสฺสาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺสฯ นยิเมติ น อิเม, ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพํฯ

[87] ‘‘เอวํ โข…เป.… อนาราธโก’’ติ อยํ กถา มาติกาติ โยชนาฯ อสฺสาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺสฯ ตสฺเสวาติ ตสฺสาเยว มาติกายฯ ตตฺถาติ วิภงฺเคฯ

อติกาเลนาติ เอตฺถ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วตฺตกรณเวลาเยว อติกาโล นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วตฺตกรณเวลายเมวา’’ติฯ อิมินา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติปิ ทสฺเสติฯ ตตฺเถวาติ กุลฆเรสุเยวฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํเสน, ‘‘กโรนฺโต’’ติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ เอวมฺปิ กโรนฺโต อญฺญติตฺถิยปุพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘สมฺปาทโก’’ติ อิมินา อนาราธโกติ เอตฺถ อาราธสทฺทสฺส สาธนตฺถํ ทสฺเสติ, โตสนตฺถาทโย นิวตฺเตติฯ

อชฺฌาจารตฺถิกา วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสิยา, โสภณรูปสงฺขาตํ เวสํ ธาเรตีติ วา เวสิยาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สุลภชฺฌาจารา’’ติอาทิฯ อามิโสเยว กิญฺชกฺโข อปฺปมตฺตกฏฺเฐนาติ อามิสกิญฺชกฺโข, วิเสสนปรปโทฯ อถ วา อามิโส จ ตโต อญฺโญ กิญฺชกฺโข จ อามิสกิญฺชกฺขํ, ตสฺส สมฺปทานํ อามิสกิญฺชกฺขสมฺปทานํฯ กิญฺชกฺขสทฺโท เกสรสฺเสว มุขฺยโต วาจโก, อปฺปมตฺตกสฺส ปน รูฬฺหีวเสนฯ วิธวาติ เอตฺถ ธวสทฺโท ปติโนเยว วาจโก, น รุกฺขวิเสสสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตปติกา วา’’ติอาทิฯ อิเมหิ ปเทหิ มตวเสน วา ปวุตฺถวเสน วา วิคโต ธโว เอตาสํ, ธเวน วา วิคตาติ วิธวาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตาติ วิธวาฯ โยพฺพนปตฺตตฺตา วา โยพฺพนาตีตตฺตา วา ถุลฺลา มหนฺตา กุมาริกาติ ถุลฺลกุมาริกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โยพฺพนปตฺตา’’ติอาทิฯ ปณฺฑกาติ เอตฺถ อาสิตฺตปณฺฑกาทีสุ ปญฺจสุ ปณฺฑเกสุ นปุํสกปณฺฑโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นปุํสกา’’ติฯ สมานปพฺพชฺชาติ ภิกฺขูหิ สมานปพฺพชฺชาฯ ตโตติ วิสฺสาสโตฯ

ตตฺถาติ เวสิยาทีสุฯ ตาสนฺติ เวสิยานํฯ โสติ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ =04 วิธวาทีสุฯ คนฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ตถาติ ยถา คนฺตพฺพตฺตํ วุตฺตํ, ตถาฯ

อุจฺจาวจานีติ เอตฺถ อุทฺธํ จยติ วฑฺฒตีติ อุจฺจํ, จยโต อวคโต วิโยโคติ อวจํฯ อุจฺจญฺจ อวจญฺจ อุจฺจาวจานีติ วจนตฺเถน มหนฺตขุทฺทกตฺโถติ อาห ‘‘มหนฺตขุทฺทกานี’’ติฯ ‘‘กมฺมานี’’ติ อิมินา ‘‘กรณียานี’’ติปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ ตํทสฺสเนน จ กตฺตพฺพานีติ กรณียานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ

ตตฺถาติ มหนฺตขุทฺทเกสุ กมฺเมสุ ฯ ตตฺถ น ทกฺโขติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เตสุ เตสุ นวกมฺเมสู’’ติฯ ‘‘อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา นตฺถิ อลโส โกสชฺชํ เอตสฺสาติ อนลโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย สตฺตมฺยตฺเถ วิจฺฉาโชตโกติ อาห ‘‘เตสุ เตสู’’ติฯ ‘‘ฐานุปฺปตฺติกาย วีมํสายา’’ติ วุตฺตวจนสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทเมว’’นฺติอาทิฯ ‘‘ตสฺมิํเยว ขเณ อุปฺปนฺนปญฺญายา’’ติ อิมินา ‘‘ฐานุปฺปตฺติกายา’’ติ เอตฺถ ฐานสทฺโท ตงฺขณตฺโถติ ทสฺเสติฯ อลํ กาตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท ภูสนวารณปริยตฺตสงฺขาเตสุ ตีสุ อตฺเถสุ ปริยตฺตตฺโถติ อาห ‘‘กาตุํ สมตฺโถ’’ติฯ

ติพฺพจฺฉนฺโทติ ติขิณฉนฺโทฯ ‘‘พลวจฺฉนฺโท’’ติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ โลกิยสมาธิภาวนายาติ โลกิยาย อฏฺฐสมาปตฺติสงฺขาตาย สมาธิภาวนายฯ

อิธาคโตติ อิมสฺมิํ สาสเน อาคโตฯ ติตฺถายตนสามิกสฺสาติ ตรนฺติ อุปฺลวนฺติ สตฺตา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโยฯ ตเมว อายตนํ ทิฏฺฐิคติกานนฺติ ติตฺถายตนํฯ อถ วา ติตฺถเมเตสมตฺถีติ ติตฺถิโน, เตสมายตนํ ติตฺถายตนํ, ตสฺส สามิโก ติตฺถายตนสามิโก, ตสฺสฯ ตสฺส ทิฏฺฐิยาติ เอตฺถ ทิฏฺฐิสทฺโท ลทฺธิปริยาโยติ อาห ‘‘ตสฺส สนฺตกาย ลทฺธิยา’’ติฯ กสฺมา สา ลทฺธิ ‘‘ขนฺตี’’ติ จ ‘‘รุจี’’ติ จ ‘‘อาทาโย’’ติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ สาเยว ลทฺธิ ขมติ เจว รุจฺจติ จ คหิตา จาติ โยชนาฯ ตสฺส ติตฺถกรสฺสาติ กตฺวตฺเถ สามิวจนํฯ ตสฺสาติ ติตฺถายตนสามิกสฺสฯ ภญฺญมานายาติ ภณิยมานายฯ อนภิรทฺโธติ เอตฺถ อนภิราธิโต อปริโตสิตจิตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปริปุณฺณสงฺกปฺโป, โน ปคฺคหิตจิตฺโต’’ติฯ ยทิทนฺติ ยํ อิทํ ‘‘อนตฺตมนตฺต’’นฺติ วา ‘‘อตฺตมนตฺต’’นฺติ วา สมฺพนฺโธฯ อิมินา ‘‘อิท’’นฺติปทสฺส อนิยมํ ทสฺเสติฯ อิเมติ ภิกฺขูฯ ยญฺจ อนตฺตมนตฺตนฺติ โยชนาฯ

ตสฺเสวาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺส เอว อนตฺตมนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ ทฺเว อตฺตมนตฺตานิ, ทฺเว อนตฺตมนตฺตานีติ จตุพฺพิธํ อิทํ ธมฺมชาตํฯ สงฺฆาฏนียนฺติ สงฺฆฏิตพฺพํ, สนฺนิจยํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อนาราธเก’’ติอาทินา อนาราธนียสฺมินฺติ =05 เอตฺถ น อาราเธติ วตฺตํ อเนน กมฺเมนาติ อนาราธนียนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อิทนฺติ จตุพฺพิธํฯ ลิงฺคนฺติ การณํฯ ลกฺขณนฺติ จิหนํฯ อิโตติ อฏฺฐงฺคโต นีหเฏนาติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตวิปลฺลาเสนาติ กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปรีเตนฯ

สุกฺกปกฺเข อฏฺฐงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาติกาเลน คามปเวสนํ นาติทิวา ปฏิกฺกมน’’นฺติอาทิฯ กณฺหปกฺเขปิ อิมินา นเยน อฏฺฐงฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิฯ ‘‘ปริโตสโก’’ติ อิมินา อาราธกสทฺทสฺส โตสนตฺถํ ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา ปน ‘‘สมฺปาทโก’’ติ วุตฺตตฺตา สาธนตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุปสมฺปทมาฬเกปีติ อุปสมฺปาทฏฺฐาเน เอกกูฏยุตฺเต อเนกโกเณ ปติสฺสยวิเสเสปิฯ โส หิ เอกกูฏํ กตฺวา อเนเกหิ โกเณหิ มลียติ วิภูสียตีติ มาโฬติ วุจฺจติฯ ‘‘จตฺตาโร มาเส ปริวสิตพฺพ’’นฺติวจนํ อสทิสูปมาย ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิมาหฯ หีติ สจฺจํฯ อสฺสาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺสฯ ปริวสนฺโต อญฺญติตฺถิยปุพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตราติ จตุมาสสฺส อพฺภนฺตเรฯ กุปฺปนสภาโวติ นสฺสนสภาโวฯ ปริคฺคณฺหาตีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติฯ นามรูปํ ววตฺถเปตีติ ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ววตฺถเปติฯ ลกฺขณนฺติ นมนรุปฺปนลกฺขณํ, อนิจฺจาทิลกฺขณํ วาฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาปหานํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมูหตานิ…เป.… สลฺล’’นฺติฯ อพฺพุฬฺหนฺติ อาวหิยิตฺถาติ อพฺพุฬฺหํ, อุทฺธํ วหิยิตฺถาติ อตฺโถฯ อาตฺยูปสคฺโค หิ อุทฺธงฺคมตฺโถฯ ตํทิวสเมวาติ ตสฺมิํ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลภนทิวเสเยวฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ ตทเหวาติ ตสฺมิํ โสตาปนฺนภวนอหนิ เอวฯ

ตสฺสาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺสฯ ปาฬิยํ ปตฺตสฺส อนาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปตฺตมฺปิ ตเถวา’’ติฯ

ยถา อุปชฺฌายมูลกํ จีวรํ ปริเยสิตพฺพํ, ปตฺตมฺปิ ตเถวาติ อตฺโถฯ อิทนฺติ ปตฺตจีวรํฯ อิมสฺสาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺสฯ อญฺเญติ อุปชฺฌายโต อปเรฯ เตหิปีติ อญฺเญหิปิฯ วิโลมาติ ปฏิโลมาฯ อายตฺตนฺติ อธีนํฯ อายตฺตชีวิกตฺตาติ อญฺญติตฺถิยปุพฺพสฺส อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวิกตฺตาฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ วจนกโรติ วจนํ กโรฯ วากฺเยปิ สมาเสปิ วจนสทฺทสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ ปทเมว อเปกฺขตฺตา ‘‘วจนกโร’’ติ สมาโส โหติฯ เอเสว นโย ‘‘อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวกตฺตา’’ติ เอตฺถาปิฯ เตนาติ วจนกรเหตุนาฯ

อคฺคิปริจรณกาติ =06 อคฺคิปูชกาฯ อิมินา อคฺคิํ ปริจรนฺตีติ อคฺคิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตาปสาติ ชฏาธราฯ เต หิ ยสฺมา ชฏา จ ตโป จ เอเตสมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ชฏิลา’’ติ จ ‘‘ตาปสา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ เอเตติ ชฏิลกาฯ ‘‘กิริยํ น ปฏิพาหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติฯ เอตเทว ปพฺพชฺชนฺติ เอตํ เอว ตาปสปพฺพชฺชํฯ เอเตสนฺติ ชฏิลานํฯ สาสเนติ พุทฺธสฺส สาสเนฯ เตสนฺติ ญาตีนํ, อิมํ ปริหารนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตติ ญาตโยฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ญาติเสฏฺฐสฺสาติ ญาติเยว เสฏฺโฐ, ญาตีนํ วาติ ญาติเสฏฺโฐ, ตสฺส, พุทฺธสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ

26. ปญฺจาพาธวตฺถุกถา

[88] มคเธสูติ เอตฺถ พหุวจนปเทน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธนามเก ชนปเท’’ติฯ อมนุสฺสานญฺจาติ มนุสฺเสหิ อญฺญสตฺตานญฺจฯ อุสฺสนฺนสทฺโท จ อุสฺสทสทฺโท จ วุฑฺฒิปฺปตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘อุสฺสนฺนา วุฑฺฒิปฺปตฺตา’’ติฯ ‘‘ผาติปฺปตฺตา’’ติ อิมินา ตเมวตฺถํ ทสฺเสติฯ เตหีติ กุฏฺฐาทีหิ ปญฺจหิ อาพาเธหิฯ

ตตฺถาติ กุฏฺฐาทีสุ ปญฺจสุ อาพาเธสุฯ อาพาธิกํ อาภุโส พาธติ ปีเฬตีติ อาพาโธ, องฺคปจฺจงฺคํ กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺฐํฯ ‘‘รตฺตกุฏฺฐํ วา’’ติอาทีสุ วาสทฺเทน เสตกุฏฺฐาทีนิปิ สงฺคณฺหาติฯ