13. พิมฺพิสารสมาคมกถา

[55] ลฏฺฐิสทฺโท ตรุณรุกฺขวาจโก ‘‘อมฺพลฏฺฐิกาย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.2), อิธาปิ ตรุณตาลรุกฺโข ลฏฺฐิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาลุยฺยาเน’’ติฯ วฏรุกฺเขติ นิคฺโรธรุกฺเขฯ เอตฺถ ‘‘วฏ’’อิติ อิมินา วฏรุกฺโข พหุมูลตฺตา สุฏฺฐุํ ปติฏฺฐาตีติ อตฺเถน สุปฺปติฏฺโฐ นามาติ ทสฺเสติฯ ‘‘รุกฺเข’’อิติ อิมินา เจติยสทฺโท เจติยรุกฺเข วตฺตตีติ ทสฺเสติ, เทวาลยญฺจ ถูปญฺจ นิวตฺเตติฯ ตสฺสาติ วฏรุกฺขสฺสฯ เอตนฺติ ‘‘สุปฺปติฏฺเฐ เจติเย’’ติ เอตํ นามํฯ โลกโวหารวเสน ทสสหสฺสสงฺขาเต สงฺขฺยาวิเสเส นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ นิยุตนฺติ วจนตฺเถน ทสสหสฺสํ นิยุตํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนิยุตํ ทสสหสฺสานี’’ติฯ ‘‘นหุต’’นฺติปิ ปาโฐ, โส อยุตฺโต นหุตสงฺขาเตน สงฺขฺยาวิเสเสน มิสฺสีภาเวน ปสงฺคตฺตาฯ เตสนฺติ ทฺวาทสนิยุตานํ พฺราหฺมณคหปติกานํฯ

‘‘กิสสรีรตฺตา’’ติ อิมินา กิโส โก อตฺตา เอเตสนฺติ กิสกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ กกาโร เหตฺถ อตฺตวาจโกฯ ‘‘โอวาทโก’’ติ อิมินา โอวทาโนติ เอตฺถ ยุปจฺจโย กตฺตุตฺโถติ ทสฺเสติฯ คาถาพนฺธตฺตา อการสฺส ทีโฆฯ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา กิสโก หุตฺวา อญฺเญ โอวทาโน กิสโกวทาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ, อยมตฺโถ วาฯ ตฺวํ ปหาสีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ ตุวํฯ อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนาฯ

กามิตฺถิโยติ เอการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘กาเม อิตฺถิโย จา’’ติฯ อุปจีสูติ เอตฺถ กามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปธีสุ ขนฺธุปธิ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขนฺธุปธีสู’’ติฯ

โกจรหีติ เอตฺถ โกสทฺโท ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.1880) วิย กฺวสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กฺวจรหี’’ติฯ นิปาโตเยเวสฯ

ปทสทฺทสฺส จรณปทาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานปท’’นฺติฯ ‘‘สนฺตสภาวตายา’’ติอาทินา สนฺโต สภาโว อิมสฺส ปทสฺสาติ สนฺตํฯ นตฺถิ อุปธโย เอตฺถาติ อนุปธิกํฯ นตฺถิ กิญฺจนเมตฺถาติ อกิญฺจนํฯ ตีสุ ภเวสุ น สญฺชตีติ อสตฺตํฯ อญฺญถา น ภวตีติ อนญฺญถาภาวิฯ อญฺเญน เกนจิ น เนตพฺพนฺติ อนญฺญเนยฺยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เตนาติ ‘‘สนฺต’’นฺติอาทิปเทนฯ เมติ มม, มโนติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ เทวมนุสฺสโลเก เม มโน รโต นามาติ กิํ วกฺขามิฯ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนาฯ

[56] ตญฺจาติ สาวกภาวญฺจฯ

[57] อสฺสาสกาติ เอตฺถ อาปุพฺโพ สาสธาตุ อาปุพฺพ สิสธาตุนา สทิโส, ‘‘เม’’ติ ฉฏฺฐีโยคตฺตา ณฺวุปจฺจโย จ ภาวตฺโถติ อาห ‘‘อาสิสนา’’ติฯ ‘‘ปตฺถนา’’ติ อิมินา อาปุพฺพสิสธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ พิมฺพิสารรญฺโญฯ ตตฺถาติ รตนตฺตเยฯ นิจฺฉยคมนเมวาติ ‘‘สรณ’’อิตินิจฺฉเยน ชานนเมว คโตฯ อตฺตสนฺนิยฺยาตนนฺติ อตฺตโน อตฺตานํ รตนตฺตเย สนฺนิยฺยาตนํฯ อิมินา อตฺตสนฺนิยฺยาตน, ปณิปาต, ตปฺปรายน, สิสฺสภาวูปคมนสงฺขาเตสุ จตูสุ สรณคมเนสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.250; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.56; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 1.สรณคมนคมกวิภาวนา) อตฺตสนฺนิยฺยาตนสรณคมนํ ทีเปติฯ อยนฺติ พิมฺพิสาโร ราชาฯ ตนฺติ นิยตสรณตํฯ ปณิปาตคมนญฺจาติ เอตฺถ ปณีติ กโรฯ ยถา หิ ปาทปทสทฺทา ทีฆรสฺสวเสน หุตฺวา จรณํ วทนฺติ, เอวํ ปาณิปณิสทฺทา กรํ วทนฺติฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปณีติ กโร’’ติฯ ปตนํ ปาโต, ปณิโน ปาโต ปณิปาโตฯ อตฺถโต อญฺชลิปณมนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส คมนญฺจ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถฯ อิมินา ปณิปาตสรณคมนํ ทีเปติฯ จสทฺโท ‘‘ปากฏ’’นฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพฯ ปากฏญฺจ กโรนฺโตติ หิ อตฺโถฯ

[58] สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ เอตฺถ สิงฺคีสงฺขาโต นิกฺโข สิงฺคีนิกฺโข, เตน สมาโน วณฺโณ เอตสฺสาติ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิงฺคีสุวณฺณนิกฺเขน สมานวณฺโณ’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สุวณฺณ’’อิติปเทน นิกฺขสทฺทสฺส สุวณฺณตฺถํ ทสฺเสติ, ปญฺจสุวณฺณาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติฯ ‘‘สมาน’’อิติปเทน สวณฺโณติ เอตฺถ สกาโร สมานสทฺทสฺเสว การิโยติ ทสฺเสติฯ สพฺเพสูติ อขิเลสุ จกฺขาทิอินฺทฺริเยสุฯ ทนฺโตติ ทมิโตฯ อินฺทฺริยสํวโรติ วุตฺตํ โหติฯ ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ

[59] โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยนาติ โอณีตปตฺตปาณีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปตฺตโต จา’’ติอาทิฯ ‘‘อปนีตปาณิ’’นฺติ อิมินา โอณีตสทฺโท อปนีตตฺโถ, ปาณิสทฺเทน จ สมฺพนฺธิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ อิมํ กมฺมํ ‘‘สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ ปาฐเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท สมีปเทสตฺโถ, โกฏิเทสตฺโถ วา โหติ , อุปโยควจนญฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกสฺมิํ ปเทเส’’ติฯ อตฺถิกปโยเค กรณสฺส สมฺภวโต อาห ‘‘พุทฺธาภิวาทนคมเนน วา ธมฺมสฺสวนคมเนน วา’’ติฯ อปฺปากิณฺณนฺติ เอตฺถ อปฺปสทฺโท ปฏิเสธตฺโถติ อาห ‘‘อนากิณฺณ’’นฺติฯ ‘‘อพฺโพกิณฺณ’’นฺติปิ ปาโฐฯ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอตฺถ ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติปเทน วจนสทฺทสฺส คหิตตฺตา อิมินา ปาริเสสนเยน นครนิคฺโฆสสทฺโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติฯ ตีสุ ปาเฐสุ ปฐเมน ปาเฐน ชนสฺส วาโต ชนวาโต, เตน วิรหิตํ วิชนวาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติฯ ทุติเยน ชนสฺส วาโท ชนวาโท, เตน วิรหิตํ วิชนวาทนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติฯ ตติเยน ชนสฺส ปาโต สญฺจรณํ ชนปาโต, เตน วิรหิตํ วิชนปาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติฯ รหสฺสํ กรียติ เอตฺถาติ ราหสฺเสยฺยกํฯ มนุสฺสานํ ราหสฺเสยฺยกํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอาทินาฯ

14. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน ปพฺพชฺชากถา

[60] ‘‘เตติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาฯ อคมํสุ กิราติ โยชนาฯ ตตฺราติ คิรคฺคสมชฺเชฯ อถาติ ปริวิตกฺกนานนฺตรํฯ ตสฺสาติ สญฺจยสฺสฯ ปารนฺติ ปรตีรํฯ เอตฺถาติ ตุมฺหากํ วาเทฯ อิทนฺติ อยํ วาโท เอตฺตโกเยวาติ อตฺโถฯ โยติ โย โกจิฯ ตฺวญฺจ อหญฺจ อมฺเห, เตสุฯ นามตุมฺหสงฺขาเตสุ หิ ตีสุ สทฺเทสุ เอกเสเสน กตฺตพฺเพสุ ปจฺฉิมสฺเสว เอกเสโส กาตพฺโพฯ เตนาติ กติกกรณเหตุนาฯ

สํเขเปน วุตฺตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิฯ อตฺถีเกหีติ อมเตน อตฺถิเกหิฯ อุปญฺญาตํ มคฺคนฺติ อมตสฺส มคฺโค อุปคนฺตฺวา ญาโตฯ ญาโต เจว อุปคโต จาติ สห อุปสคฺเคน ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถํ กเถนฺโต อุปสคฺคตฺโถ จ ธาตุตฺโถ จ วิสุํเยว โหตีติ ญาเปติฯ